|
Telekommunikaciya tiykarları hám kásiplik tálim” fakulteti «Informacıya qáwipsizligi» baǵdarı
|
| bet | 1/3 | | Sana | 03.04.2023 | | Hajmi | 118.86 Kb. | | #48475 |
Bog'liq A.Allaniyaz ip 1-2, O`quv amaliyoti Hisoboti, TDA kompleks, 2-Laboratoriya, Лаб №3 Стабилитрон, 1-amaliy, 5-tema, 5-tema, Titullar (2), 1, Tungi lampa, Simsiz tarmoq fanidan 1-2-3-4-5-6-7-8-9-10-11-12-13-14-15 Labara, цифровые сотовые системы, 2-Amaliy ish, 49-54 (1)
ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ
INFORMACIYALÍQ TEXNOLOGIYALARÍ HÁM KOMMUNIKACIYALARÍN RAWAJLANDÍRÍW MINISTRLIGI
MUHAMMED AL-XOREZMIY ATÍNDAǴÍ
TASHKENT INFORMACIYALÍQ TEXNOLOGIYALARÍ UNIVERSITETI NÓKIS FILIALÍ
“Telekommunikaciya tiykarları hám kásiplik tálim” fakulteti
«Informacıya qáwipsizligi» baǵdarı
4 – kurs sirtqi talim studenti
Ajiniyazov Allaniyazdin
INDIVIDUAL PROEKT
jumisi
Tema: Informaciya qawipsizligin saqlaw usılları hám qurallarınıń salıstırmalı analizi
Tayarlaǵan: _________________ A.Ajiniyazov
Qabıllaǵan: _________________
Nókis – 2022
Mazmuni
Informaciya sistemaları hám texnologiyalarınıń tiykarǵı túsinikleri. Basqarıwdıń informaciya sisteması 3
Ózbekstan Respublikasında maǵlıwmatlardı qorǵawdıń normativ- huqıqıy hám nızamshılıq tiykarları 12
Informaciya -huqıqıy sistemalar, olardıń túrleri hám múmkinshilikleri 22
Informaciyalastırıw tarawindegi mámleket siyasatı, informaciya resursları, informaciya texnologiyaları hám informaciya sistemaların rawajlanıw hám rawajlanıwlashuvining zamanagóy jáhán principlerıni esapqa alǵan halda milliy informaciya sistemaların jaratılıwma qaratılǵan.
Huqıqtı qorǵaw iskerliginiń informaciya támiynatın jedellashuvi, operativ jaǵdaynı xarakteristikalaytuǵın, isenimli maǵlıwmatlardı úzliksiz jıynap barılıwı, onıń waqıtında hám sapalı analiz etiliwi házirgi sharayatta ayıpkerlikke qarsı gúresti shólkemlestiriwdiń zárúrli shártlerinen bir esaplanadı. Informaciya processlerin avtomatlastırıw kompyuter texnikasın engiziwge, maǵlıwmatlardı jıynaw, saqlaw, qayta islew jáne onıń tiykarında maǵlıwmatlardı beriw avtomatlastırılgan sistemaların jaratılıwma tikkeley baylanıslı. Huqıqtı qorǵaw iskerligi informaciya támiynatınıń jedellestiriw máselesin tabıslı sheshiw ushın informaciya texnologiyalarınan paydalanıw ámeliy kónlikpelerine iye kadrlar tayarlaw talap etiledi. Joqarı informaciya mádeniyatı tek tereń arnawlı bilimler arqalı támiyinlenedi. Zamanagóy qánigeni ilmiy tájriybesi usınıń menen belgilenediki, ol jeke kompyuter islewiniń tiykarǵı principi hám apparatların túsiniwi, maǵlıwmatlardı jıynaw, saqlaw hám qayta islewdiń, atap aytqanda telekommunikatsiya (kompyuter tarmaǵı ) dıń zamanagóy principlerıni biliwi zárúr. Basqarıw informaciyalarınıń kompyuterde tekst protsessorlari hám grafik redaktorlar járdeminde qayta isleniwi elektron hújjetler tayarlawǵa, olardı saqlaw hám kompyuter tarmaqları arqalı uzatıwǵa ketken miynet ǵárejetin qısqartirib, miynet natiyjeliligin sezilerli dárejede asıradı. Usınıń sebepinen hár bir xızmetker ushın tekstler, súwretler hám kestelerdi tekst redaktorları járdeminde qayta islew múmkinshilikleri hám olardan paydalanıw kónlikpelerine tiyisli bilimler zárúrli áhmiyetke iye boladı.
Yuristler óziniń ámeliy iskerliginde tek anıq yuridikalıq faktlar menengine emes bálki yuridikalıq tárepten áhmiyetli bolǵan waqıya hám processler menen islewlashlariga tuwrı keledi. Olardıń statistikalıq analizi yuristler iskerliginiń zárúrli shárti esaplanadı.
Qánige jumısınıń nátiyjesi, onı jumıs waqtın qanshellilik ratsional sarplanayotganligiga baylanıslı bolsa, huqıqıy informaciya sistemalarınan (LexUZ, Pravo, Norma ) paydalanıw bolsa waqtın múmkinshiligi barınsha kem jumsawǵa hám huqıqıy aktlarni qıdırıw ushın zárúr bolǵan háreketlerdi kemeytiwge alıp keledi. Informaciya sistemaları hám texnologiyalarınıń tiykarǵı túsinikleri. Basqarıwdıń informaciya sisteması Ózbekstan Respublikasınıń 2002 jıl 12 dekabrinde qabıl etilgen “Informaciya erkinligi principleri hám kepillikleri tuwrısında”gi Nızamında tómendegiler tiykarǵı túsinikler keltirilgen:
- informaciya - dárekleri hám usınıs etilish formasına qaramastan shaxslar, predmetler, faktlar, waqıyalar, hádiyseler hám processler tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar ;
- informaciya mal-múlklii - óz aqshaına yamasa basqa nızamlı jol menen alınǵan informaciyaǵa iyelik etiwshi, odan paydalanıwshı jáne onı ıqtıyar etiwshi yuridikalıq yamasa fizikalıq shaxs ;
- informaciyanı qorǵaw - informaciya boyınsha qawipsizlikke qawiplerdiń aldın alıw hám olardıń aqıbetlerin saplastırıw ilaj - ilajları ;
- informaciya tarawı - subyektlarning informaciyanı jaratash, qayta islew hám odan paydalanıw menen baylanıslı iskerligi tarawı ;
- informaciya boyınsha qawipsizlik - informaciya salasında shaxs, jámiyet hám mámleket mápleriniń qorǵawlanganlik jaǵdayı ;
- informaciya iyesi - nızamda yamasa informaciya mal-múlklii tárepinen belgilengen huqıqlar sheńberinde informaciyaǵa iyelik etiwshi, odan paydalanıwshı jáne onı ıqtıyar etiwshi yuridikalıq yamasa fizikalıq shaxs;
- jasırın informaciya - paydalanılıwı nızam hújjetlerine muwapıq sheklep qoyılatuǵın hújjetlestirilgen informaciya;
- ǵalaba xabar - shegaralanbaǵan sheńber degi shaxslar ushın mólsherlengen hújjetlestirilgen informaciya, baspa, audio, audiovizual hám de taǵı basqa xabarlar hám materiallar ;
- hújjetlestirilgen informaciya - identifikaciya qılıw imkaniyatın beretuǵın rekvizitlari qoyılǵan halda materiallıq jismda belgilengen informaciya.
Ózbekstan Respublikasınıń 2003 jıl 11 dekabrinde qabıl etilgen “Informaciyalastırıw tuwrısında”gi Nızamında tómendegiler tiykarǵı túsinikler keltirilgen:
- informaciyalastırıw - yuridikalıq hám fizikalıq adamlardıń informaciyaǵa bolǵan mútájliklerin qandırıw ushın informaciya resursları, informaciya texnologiyaları hám de informaciya sistemalarınan paydalanǵan túrde sharayat jaratıwdıń shólkemlestirilgen social ekonomikalıq hám ilimiy texnikalıq procesi;
- informaciya resursı - informaciya sisteması quramındaǵı elektron formasındaǵı informaciya, maǵlıwmatlar banki, maǵlıwmatlar bazası ;
- informaciya resurslariniń yamasa informaciya sistemalarınıń mal-múlklii - informaciya resurslarına yamasa informaciya sistemalarına iyelik etiwshi, olardan paydalankuvchi hám olardı ıqtıyar etiwshi yuridikalıq yamasa fizikalıq shaxs ;
- informaciya resurslariniń yamasa informaciya sistemalarınıń iyesi - nızam menen yamasa informaciya resurslariniń, informaciya sistemalarınıń mal-múlkli tárepinen belgilengen huqıqlar sheńberinde informaciya resurslarına yáki bolmasa informaciya sistemalarına iyelik etiwshi, olardan paydalanıwshı hám olardı ıqtıyar etiwshi yuridikalıq yamasa fizikalıq shaxs ;
- informaciya texnologiyası - informaciyanı toplaw, saqlaw, izlew, oǵan qayta islew jáne onı tarqatıw ushın paydalaniletuǵın jámi usıllar, apparatlar, usıllar hám processler;
- informaciya sisteması - informaciyanı toplaw, izlew, saqlaw, oǵan qayta islew hám de odan paydalanıw imkaniyatın beretuǵın, shólkemlestirilgen jixatdan tártipke salınǵan jámi informaciya resursları, informaciya texnologiyaları hám baylanıs quralları.
Bul nızamnıń 4-statyası informaciyalastırıw tuwrısındaǵı mámleket siyasatı belgilep qoyılǵan. Informaciyalastırıw salasındaǵı mámleket siyasatı informaciya resursları, informaciya texnologiyaları, hám informaciya sistemaların rawajlandırıw hám de jetilistiriwdiń zamanagóy jaxon tamoiyilllarini esapqa alǵan túrde milliy informaciya sistemasın jaratılıwma qaratılǵan.
Informaciyalastırıw salasındaǵı mámleket siyasatınıń tiykarǵı baǵdarları tómendegilerden ibarat :
— hár kimning informaciyanı erkin alıw hám tarqatıwǵa konstituciyalıq huqıqların ámelge asırıw, informaciya resurslarınan erkin paydalanıwın támiyinlew;
— mámleket shólkemleriniń informaciya sistemaları, tarmaq hám aymaqlıq informaciya sistemaları, sonıń menen birge yuridikalıq hám de fizikalıq adamlardıń informaciya sistemaları tiykarında Ózbekstan Respublikasınıń birden-bir informaciya mákanın jaratıw ;
— xalıq aralıq informaciya tarmaqları hám Internet jaxon informaciya tarmaǵından erkin paydalanıw ushın sharayat jaratıw ;
— mámleket informaciya resurslarini qáliplestiriw, informaciya sistemaların jaratıw hám de rawajlandırıw, olardıń bir birine sáykesligin hám óz-ara baylanısda islewin támiyinlew;
— informaciya texnologiyalarınıń zamanagóy quralları óndirisin shólkemlestiriw;
— informaciya resursları, xızmetlerin hám informaciya texnologiyaları bazarın qáliplestiriwge kumaklashish;
— programmalıq ónimler islep shıǵarıw rawajlantirilishini xoshametlew;
— isbilermenlikti qollap quwatlaw vav raxbatlantirish, investitsiyaların qosıw ushın qo'lay sharayat jaratıw ;
— kadrlar tayarlaw hám olardıń mamanlıǵın asırıw, ilimiy izertlewlerdi xoshametlew.
Informaciya aqıl etiwshi subyekt yamasa texnikalıq apparat tárepinen qabıl etilipgine qalmastan, dáslepki derekten bóleklengen bolıwı kerek. Nátiyjede informaciya ústinde ámeller atqarıladı. Bul ámeller kompleksi informaciya procesin quraydı.
Informaciya processleri - bul informaciyalardı qabıllaw, jıynaw, ishlov beriw hám uzatıw procesi bolıp tabıladı. Informaciya mudami materiallıq -energetikalıq formada, atap aytqanda signal kórinisinde kórinetuǵın boladı. Signal hár túrli fizikalıq tábiyaatqa ıyelewi múmkin. Informaciya processinde, signal derekten qabıl etiwshine, odan bolsa adreske informaciyanı tasıw wazıypasın atqaradı. Informaciya uzatıw procesi — kóp basqıshlı bolıp, signal hár bir etap aralıǵinda fizikalıq ózgeshelikin ózgertiwi múmkin. Bunda informaciyanı tasıwshı signaldıń óz-ara bir bahaliligi, uzatıwdıń obiektivligi hám tolıqlıǵı, qabıl etiwshi subyektning qabıllaw múmkinshiligi tuwrısındaǵı máseleler júzege keledi. Informaciya uzatılıwı - bul informaciya procesiniń bir bólegin quraydı. Tiykarınan informaciya procesi ol yamasa bul derekte jaylasqan informaciyanı qabıllaw hám atap kórsetiwden baslanadı. Informaciya túrli shawqımlardan ajratıladı. Signaldı qáliplesiw procesi tamamlanıp, onıń járdeminde informaciya uzatıladı. Signal diskret formada ańlatılıwı múmkin bolǵan anıq dúzılıwǵa iye. Kompyuterdiń islewi diskretlashtirilgan signallardı uzatıw principine tiykarlanǵan bolıp, ol formal-logikalıq ámellerdi atqaradı. Obiektler obrazın subyektiv qabıl etetuǵın insannan ayrıqsha bolıp esaplanıw, kompyuter obiekttiń túrli belgileri kodların qabıl etedi.
Insan hám kompyuterdiń informaciyanı qabıllaw daǵı Principial farqqa qaramastan ekewinde de informaciya procesi maǵlıwmattı qabıllaw jáne onı ajıratıwdan baslanadı. Informaciyanıń ózi — elektr, akustikalıq, optikalıq hám usılar sıyaqlı fizikalıq kanallar arqalı uzatıw ushın qolay bolǵan signal mazmunı bolıp tabıladı.
Informaciyanı qabıllaw — onı basqa subyekt yamasa qabıllaw apparatı tárepinen ekilemshi qabıl etiliwi bolıp tabıladı. Informaciyalarǵa qayta islew insan yamasa texnikalıq apparat, atap aytqanda kompyuter tárepinen ámelge asıriladı. Kompyuterde informaciyalarǵa qayta islewdiń mánisi - qatań programma yamasa algoritm boyınsha kiyatırǵan maǵlıwmatlardı cifrlı yamasa analogli etip ózgertiw bolıp tabıladı. Maǵlıwmatlarǵa qayta islew hám qandayda bir máseleni sheshiw ushın kompyuterde onsha kóp bolmaǵan ózgeriwshiler kompleksi bolıwı kerek. Kompyuterden ayrıqsha bolıp esaplanıw, insan maǵlıwmatlardı pikiran hám logikalıq jaqtan qayta islew qábiletine iye. Informaciya procesi qarıydarǵa informaciyanı usınıw, yaǵnıy túrli kórinistegi suwretlerdi kórsetiw hám qarar qabıllaw menen tamamlanadı. Maǵlıwmatlardı saqlaw zárúrli basqısh bolıp, ol basqa basqıshlar aralıǵindaǵı jaǵdaydı iyeleydi hám informaciya procesiniń qálegen etapida ámelge asırılıwı múmkin.
Sonday etip, kompyuter maǵlıwmattı qabıllawdan baslap tap oǵan qayta islewdiń tamamlanishigacha bolǵan informaciya procesiniń qálegen basqıshında qollanıladı. Hár bir informaciya procesiniń mazmunı bul informaciyaǵa ishlov berilip atırǵan tarawdıń iskerligi menen anıqlanadı. Informaciya processleri quramalılıq dárejesi menen parıq etedi.
Informaciya jaryonining talay ápiwayı bolǵan kórinisi - maǵlıwmatlardan nusqa aldılarr. Basqarıw processleri bolsa eń quramalı kórinisine tiyisli bolıp tabıladı
Basqarıw — bul informaciya jaryoni bolıp, qoyılǵan maqsetke erisiwge alıp keliwshi sistema jaǵdayınıń ózgeriwi bolıp tabıladı. Bunda tuwrı hám teris baylanısıw principi ámelge asıriladı. Princip tek ǵana kutilayotgan nátiyjelerdi ornatıwnigina emes, processtiń shın barıwınıń da esap hám qadaǵalawın aparıw hám de sistemanı mólsherlengen parametrlerinen eń kem iyiwine erisiw maqsetinde kutilayotgan ózgerisler baǵdarında sistemaǵa tásir kórsetiw imkaniyatın beredi.
Maǵlıwmatlar ústinde ámellerdi orınlaw qıdırıw, kodlaw, qorǵaw, saqlaw hám basqa mashqalalardi keltirip shıǵaradı. Ámeldegi basqarıw sistemaları oǵada quramalı hám judda túrli-tumanlıǵı menen ajralıp turadı. Olar basqarıw informaciyaları hám qayta baylanısqa iye bolǵan bir neshe kanallardan dúzilgen bolıwı múmkin.
Sistema degende bir waqtın ózinde de bir pútkil, de maqsetke erisiw jolında turdosh bolmaǵan elementler kompleksi birlespesi retinde qaralatuǵın hár qanday obiekt túsiniledi Sistemalar bir-birinen strukturasına hám de oǵan qoyılǵan tiykarǵı maqsetlerine kóre farqalanadi.
Informatikada «tizim» túsinigi texnikalıq qurallar hám programmalar jıynawlarına salıstırǵanda kóbirek qollanıladı. Sistema túsinigin kompyuterdiń apparatlarına salıstırǵanda da qóllaw múmkin. Bunnan tısqarı, anıq máselelerdi sheshiwge mólsherlengen, hújjet jumısların júrgiziw hám basqarıw esap -kitapları proceduraları menen toldırılǵan kóplegen programmalar da sistema bolıp esaplanıwı múmkin.
«Sistema» túsinigine «axborot» sózin qosılıwı onıń jaratıw hám jumıs alıp barıw maqsetin ańlatadı. Informaciya sistemaları qálegen tarawda qarar qabıl qabıllaw processinde zárúr bolatuǵın maǵlıwmatlardı jıynaw, saqlaw, qayta islew, qıdırıw hám uzatıwdı támiyinleydi. Olar mashqalalardi analiz qılıw hám jańa ónimlerdi jaratılıwma járdemlesedi.
Informaciya sistemaları - maǵlıwmatlardı saqlaw, qıdırıw hám paydalanıwshılar sorawına qaray olardı usınıw wazıypasın orınlawshı sistema bolıp tabıladı.
Informaciya sistemaların zamanagóy talqini jeke kompyuterdi informaciyalardı qayta islewde qollanılatuǵın tiykarǵı texnikalıq qural retinde názerde tutadı. Eger, informaciyaǵa qayta islewde insannıń roli inabatqa alinbasa, informaciya sistemalarınıń texnikalıq tárepten nátiyjeni ámelde qollanıw etiliwi óz-ózinen hesh qanday mánis kásip etpeydi.
Basqarıw informaciya sistemaları - maǵlıwmatlar, ekonomikalıq - matematikalıq metodlar hám modeller, texnikalıq, programmalıq hám basqa texnologiyalıq qurallar hám qánigeler ibarat bolıp, maǵlıwmatlardı qayta islew hám basqarıw qararların qabıllaw ushın mólsherlengen.
Informaciya basqarıw sisteması strategiyalıq hám taktik jobalardıń ámeldegi máselelerin hám shólkemdi operativ basqarıwdı hal etiwi kerek. Avtomatlastırılgan informaciya sistemaları jumıs iskerligi dawamında alınǵan operativ maǵlıwmatlar tiykarında baslıq shólkemdiń resurslarini (materiallıq, finanslıq hám kadrlar ) joybarlawı, balansqa keltiriwi, resurslardan paydalanıp, basqarıw qararlarınıń nátiyjelerin esabın alıwı hám bahalawı, qoyılǵan wazıypanı atqarılıwı ústinen operativ basqarıwdı ornatıwı hám sol sıyaqlı islerdi ámelge asırıwı múmkin. Basqarıw informaciya sistemaları tómendegi múmkinshiliklerdi beredi:
- maǵlıwmatlardı operativ jıynaw, uzatıw hám qayta islew esabına qabıl etilgen qararlardıń tiykarlanǵanlıq dárejesin asırıw ;
- shólkem basqarıwı boyınsha waqıtında qarar qabıl etiliwin támiyinlew;
- barlıq basshılar quramına birden-bir informaciya fondidan zárúrli maǵlıwmatlardı waqıtında usınıs etiliwi ornına basqarıw natiyjeliligin asırıwǵa erisiw;
- basqarıwdıń hár qanday júzesinde hám túrli strukturalar bólindilerinde qabıl etilgen qararlardı mutanosablashtirish.
Basqarıw informaciya sistemaların klassifikaciyalaw basqarıw processleriniń túrlerine, basqarıw júzesine, úyrenilip atırǵan obiekttiń iskerlik tarawına hám obiekttiń dúziliwine, basqarıwdıń avtomatlashtirilganlik dárejesine baylanıslı.
Avtomatlastırılgan informaciya sistemaları — hár túrli shólkemler basqarıw qararların qabıllaw ushın zárúr bolǵan, avtomatlastırılgan tárzde maǵlıwmatlardı jıynaw, qayta islew hám uzatıwdı támiyinleytuǵın insan - mashina sisteması bolıp tabıladı.
Avtomatlastırılgan informaciya sistemaları, maǵlıwmatlardı qayta islew boyınsha barlıq ámeller avtomat tárzde, insan aralasıwisiz, lekin oǵan qadaǵalaw wazıypaları qaldırilgan halda atqarılıwı menen xarakterlenedi.
Avtomatlastırılgan informaciya sistemalarınıń tiykarǵı quraytuǵınsı informaciya teznologiyalari (AT) bolıp, onıń rawajlanıwlashuvi informaciya sistemalarınıń rawajlanıwı hám iskerligi menen tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı.
Avtomatlastırılgan informaciya texnologiyalarınıń tiykarǵı maqseti — dáslepki maǵlıwmatlardı qayta islew jardeminde jańa sapaǵa iye bolǵan informaciyalardı alıw bolıp, sonıń tiykarında optimal basqarıw qararların islep shıǵıwdan ibarat esaplanadi. Buǵan informaciyanıń integraciyalashuvi, onıń aktuallıǵı hám bir-birin biykar etpewin támiyinleniwi, basqarıw apparatı iskerligin qollap-quwatlawdıń sapa tárepten jańa formaların engiziw hám isletiw ushın zamanagóy texnikalıq qurallardan paydalanıw esabına eriwiladi.
Informaciya texnologiyaları qayta islenip atırǵan informaciyalar kóleminiń dúbeleydey artıwına qaramastan bul informaciyalardı qayta islew múddetin sezilerli qısqartirilishiga alıp keledi. AT basqarıwda informaciya resurslarınan paydalanıw processinde eń zárúrli qurawshılarınan esaplanadı.
Informaciya texnologiyaları ushın avtomatlastırılgan informaciya sistemaları
- maǵlıwmatlardı ózgertiw ushın qollanılatuǵın qural hám usıllardan shólkemlesken ortalıq bolıp tabıladı. Informaciya texnologiyaları informaciya sistemasında aylanıwshı informaciyalar ústinde atqarıladan anıq reglamentlanǵan qaǵıydalardan ibarat process bolıp tabıladı.
Informaciya texnologiyaları shólkemlestirilgen basqarıw informaciya sistemalarınıń tiykarǵı quraytuǵınsı esaplanadı, ol tikkeley IIAları bólindileri jumıs iskerliginiń ayriqsha qásiyetleri menen tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı. Shólkemlestirilgen basqarıw informaciya sistemaları hám texnologiyalardı engiziwde, shólkemdiń kólemi jáne onıń jumıs alıp barıw tarawı da tiykarǵı kriteriyalardan esaplanadı. Bul kriteriyalarni esapqa alǵan halda, anıq wazıypalı máselelerdi sheshiw tiykarında uyqas keliwshi basqarıw qararların qabıllaw ushın informaciya texnologiyalarınıń programmalıq - apparatlıq támiynatın tańlaw ámelge asıriladı.
Informaciya sistemaları hám informaciya texnologiyaların jaratıw quramalı proektlestiriw procesi bolıp tabıladı. Ol shólkemde jańa jaratılıp atırǵan informaciya - texnologiyalıq ortalıq arqalı basqarıw apparatı iskerligin bólekan yamasa tolıq qayta kórip shıǵıwdı óz ishine aladı. Usınıń sebepinen proektlestiriwdiń maqseti joybar hújjetlerin tayarlaw hám shólkem basqarıwdıń insan - mashina sistemasın engiziwden ibarat. Bunday sistema tiykarın qánige- menendjerlarga maǵlıwmat tárepten xizmet kórsetiw ushın zárúr bolǵan nátiyjelik informaciyanı alıwdıń avtomatlasqan texnologiyası hám de olardı real waqıt rejiminde tiykarlanǵan qararlar qabıllawları ushın ko'pvariantli esap -kitaplar menen támiyinlew quraydı. Proektlestiriw processinde IIO lari bólindiniń zárúrli bolǵan xarakteristikaları anıqlanadı, onıń ishki hám sırtqı informaciya aǵısları uyreniledi, úyrenilip atırǵan sistema jáne onı elementleriniń matematikalıq hám fizikalıq analoglari jaratıladı, insan hám basqarıwdıń texnikalıq qurallarınıń óz-ara munasábet sharayatları ornatıladı. Tiykarǵı itibar, informaciya sistemalarınıń ulıwma arxitekturasın tolıq islep shıǵıw hám de onıń bólek obiekt hám elementleri boyınsha joybar qararları, olardıń analizi, ámeliy aprobatsiyasi hám engiziliwine qaratıladı.
Informaciya sistemaların texnologiyalıq tárepten qaray shıǵılǵanda basqarıw apparatın bólek ajıratıw múmkin. Qalǵan qurawshılar — informaciya texnologiyaları, funksional máselelerdi sheshiwdiń informaciya sisteması (FMEAT) hám qarar qabıllawdı qollap-quwatlaw sisteması (QQQQQT) — informaciya hám texnologiyalıq tárepten óz-ara baylanısqan bolıp, informaciya sisteması arixitekturasining tiykarın quraydı.
Informaciya texnologiyalarınıń proektlestiriw obiekti retinde, maǵlıwmatlardı jıynaw, uzatıw, toplaw hám saqlaw procedurasın ámelge asırıwshı, olardı paydalanıwshına qolay kóriniste qayta islew hám esap - kitaplar nátiyjelerin qáliplestiriwshi támiynat sistemaları alınıwı múmkin. Informaciya texnologiyaları FMEAT hám QQQQQT jumıs iskerligi ushın informaciya texnologiyalıq bazisni tashkil etip beredi. FMEAT dıń proektlestiriw obiektleri funksional máselelerdi sheshiwdi avtomatlastırıw procesi esaplanadı.
Informaciya texnologiyalardıń hár tárepleme proektlestiriwtirilgan texnologiyalıq támiynatı, tek ǵana basqarıwdıń funksional máselelerin tabıslı hal etiliwigine emes, bálki shólkem basshılarına QQQQQT sheńberinde keyingi basqarıw qararları ushın ınteraktiv rejimde analitik hám boljaw jumısların aparıwǵa múmkinshilik jaratadı. Ózbekstan Respublikasında maǵlıwmatlardı qorǵawdıń normativ-huqıqıy hám nızamshılıq tiykarları ámeldegi nızamshılıq ámeldegi informacion-kommunikaciya texnologiyalarınıń (AKT) rawajlanıw dárejesin tártipke saladı, telekommunikatsiya hám informaciya texnologiyaları bazarına kirisiw rejimin anıqlaydı, bul bazar daǵı subyektlarning ulıwma iskerlik principin ornatadı, olardıń salıq tólew shártlerin, nızamshılıq aynıwına juwapkerlik dárejesin belgileydi. Házirgi kúnde bul tarawdıń iskerligi 17 den aslam nızamlar, atap aytqanda Konstitutsiya, puqaralıq, jınayatlı hám salıq kodekslari, basqarıw juwapkerlik tuwrısındaǵı kodeks menen tártiplestiriledi.
Tómende Ózbekstannıń AKT salasındaǵı siyasatın anıqlawshı arnawlı nızamlar dizimi keltirilgen:
- “Baylanıs tuwrısında”gi Nızam ;
- “Telekommunikatsiya tuwrısında”gi Nızam ;
- “Radiochastota spektri haqqında”gi Nızam ;
- “Ǵalaba xabar quralları tuwrısında”gi Nızam ;
- “Informaciyalastırıw tuwrısında”gi Nızam ;
- “Informaciya erkinligi principleri hám kepillikleri tuwrısındaǵı Nızam;
- “Avtorlıq huqıqı hám aralas huqıq tuwrısında”gi Nızam;
- “Ayırım iskerlik túrlerdi litsenziyalaw tuwrısında”gi Nızam;
- “Elektron esaplaw mashinaları hám maǵlıwmatlar bazası ushın programmalardı huqıqıy qorǵaw tuwrısında”gi Nızam ;
- “Elektron cifrlı qol tuwrısında”gi Nızam ;
- “Elektron hújjetler aylanıwı tuwrısında”gi Nızam ;
- “Elektron kommerciya tuwrısında”gi Nızam.
Nızamshılıq blokınıń úlken bólegin Prezident húkimleri hám mámleket qararları hám de AKTning rawajlanıwın tártipke salıp turıwshı sohaviy normativ aktlar quraydı. Informaciyalashtirishning jańa xizmet kórsetiw túrlerin rawajlandırıw hám tártipke salıwdıń huqıqıy tiykarın támiyinlew maqsetinde Ózbekstan Respublikası Joqarı Jıynalısı tárepinen tómendegi nızamlar qabıllandı : «Elektron cifrlı qol tuwrısında», «Elektron hújjetler aylanıwı tuwrısında», «Elektron kommerciya tuwrısında», jańa tahrirdagi «Informaciyalastırıw tuwrısında».
AKTning rawajlanıwı menen informaciya texnologiyalarınan paydalanıp mámleket hám insanlar zálel jetkiziwi múmkin bolǵan nızamǵa qarsı háreketlerdi júz etiw qáwipi artpaqta. Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń «Kompyuterlashtirishni jáne de rawajlandırıw hám informacion-kommunikaciya texnologiyaların engiziw tuwrısında»gi 2002 jıl 30 maydaǵı PF-3080 - sanlı Pármanı, Ózbekstan Respublikası ministrler Mekemesiniń «Kompyuterlashtirishni jáne de rawajlandırıw hám informacion-kommunikaciya texnologiyaların engiziw ilajları tuwrısında»gi 2002 jıl 6 iyun daǵı 200-sanlı Qararları tiykarında islep shıǵılǵan «Ózbekstan Respublikasında informaciyalashtirishni rawajlandırıw konsepsiyasi»ga tiykarınan tómendegi informaciya qawipsizligin támiyinlew wazıypaları anıqlanǵan:
- informaciya qawipsizligi salasında normativ-huqıqıy bazanı jetilistiriw;
- Ózbekstan Respublikasında informaciya hám kompyuter texnologiyaları salasındaǵı informaciya qawipsizligin támiyinlew sistemasın jaratıw hám maǵlıwmatlar uzatıw tarmaǵına kiritilgen qorǵaw qurallarınıń natiyjeliligin bahalaw, joybarlardı informaciya qawipsizligi talaplarına juwap beriwin tekseriw maqsetinde ekspertiza ótkeriw hám de informaciyalardı qorǵaw boyınsha usınıslardı islep shıǵıw ;
- informaciyalardı kriptografik qorǵawdıń quralların islep shıǵıw hám maǵlıwmatlar uzatıw tarmaǵında hám de Internet tarmaǵına kirisiwde informaciyalardı qorǵaw quralları sistemasın qóllaw ;
- kiberxavfsizlik mádeniyatın engiziw hám qóllaw ;
- jeke turmıstıń dahlsizligi hám qorǵalıwın támiyinlew.
Bul wazıypalardı orınlaw informaciya resurslarini pútkilligin támiyinlewge, nızamǵa qarsı joq etiw, formasın ózgertiw, buzıw, nusqa alıw, informaciyanı to'sib qoyıw hám de taǵı basqa informaciya sistema hám tarmaqlarına nızamǵa qarsı aralasıwdıń aldın alıwǵa faktor boladı. Húkimet tárepinen baylanıs hám informaciyalastırıw salasındaǵı xızmetlerdi shólkemlestiriw hám jetilistiriw hám de informaciya qawipsizligi máselesi boyınsha qatar qararlar qabıl etilgen.
Milliy informacion-kommunikaciya sistemaları qawipsizligin támiyinlew maqsetinde 2005 jılı Kompyuter insidentlariga juwap beriw xızmeti (UZCERT) (Slujba reagirovaniya na kompyuterniye insidenti) islengen.
UZ-CERT milliy informaciya sisteması hám Internet tarmaǵı segmentinde kompyuter insidenti (mojorasi) boyınsha informaciyalardı jıynaw hám analiz qılıwdı támiyinleytuǵın, paydalanıwshına informaciya qawipsizligin saplastırıwda máslahát beriw hám texnikalıq kómeklesiw boyınsha birden-bir oray esaplanadı.
Informaciya qawipsizligi boyınsha UZ-CERTning statistikalıq maǵlıwmatına kóre:
- 20% sındırıwlar forumǵa tuwrı keledi;
- 35% sındırıwlar admınıstratorning itibarsızlıǵı nátiyjesinde ámelge asırılǵan. Admınıstratorlar serverde paydalanılmaytuǵın standart parollardı óz ishine alǵan jazıwlardı qaldırǵanlar yamasa sayttı basqarıwda ápiwayı parollardan paydalanǵanler;
- 15% sındırıwlar, ádetde buyırtpa tiykarında dizayn-studiya tárepinen islep shıǵılǵan veb-qosımshanıń baslanǵısh kodındaǵı qáte hám kemshilikler nátiyjesinde ámelge asqan ;
- 20% sındırıwlar, paydalanıwshılardı identifikaciyalaytuǵın informaciyalardı hám olardıń jeke maǵlıwmatların, atap aytqanda parolın urlaw ushın mólsherlengen zálel keltiretuǵın kodlı programmalardı pochta arqalı jıberiw esabına júz bergen;
- 10% sındırıwlar server degi programma támiynatınıń zaifligi hám programma versiyalarınıń waqtında jańalanbaǵanlıǵı esabına júz bergen.
UZ-CERT sheńberinde Internet tarmaǵı milliy segmenti paydalanuvchlariga óz veb-saytlarınıń informaciya qawipsizligi menen támiyinlengenlik jaǵdayın tekseriw imkaniyatın beretuǵın UZ-CERTified programması isletilip atır.
Informaciyanı qorǵawdıń kriptografik qurallar hám kriptografik sistemadan paydalanǵan halda jasırın yamasa mámleket sırlarınan ibarat bolǵan maǵlıwmatlar aytılǵan informaciyanı qorǵaw iskerligin tártipke salıw maqsetinde Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń «Ózbekiton Respublikasında informaciyanı kriptografik qorǵawdı shólkemlestiriw ilajları tuwrısında» 2007 jıl 3 aprel 614-sanlı sheshimine tiykarınan Ózbekstan Respublikası Milliy qawipsizlik xızmeti informaciyanı kriptografik qorǵaw salasında birden-bir mámleket siyasatın ámelge asırıwshı hám ónimler (xızmetler) ni sertifikatlawdı támiyinleytuǵın kepillikli organ esaplanǵan.
- informaciyalardı kriptografik qorǵawdıń quralların islep shıǵıw hám maǵlıwmatlar uzatıw tarmaǵında hám de Internet tarmaǵına kirisiwde informaciyalardı qorǵaw quralları sistemasın qóllaw ;
- kiberxavfsizlik mádeniyatın engiziw hám qóllaw ;
- jeke turmıstıń dahlsizligi hám qorǵalıwın támiyinlew.
Bul wazıypalardı orınlaw informaciya resurslarini pútkilligin támiyinlewge, nızamǵa qarsı joq etiw, formasın ózgertiw, buzıw, nusqa alıw, informaciyanı to'sib qoyıw hám de taǵı basqa informaciya sistema hám tarmaqlarına nızamǵa qarsı aralasıwdıń aldın alıwǵa faktor boladı. Húkimet tárepinen baylanıs hám informaciyalastırıw salasındaǵı xızmetlerdi shólkemlestiriw hám jetilistiriw hám de informaciya qawipsizligi máselesi boyınsha qatar qararlar qabıl etilgen.
Milliy informacion-kommunikaciya sistemaları qawipsizligin támiyinlew maqsetinde 2005 jılı Kompyuter insidentlariga juwap beriw xızmeti (UZCERT) (Slujba reagirovaniya na kompyuterniye insidenti) islengen.
UZ-CERT milliy informaciya sisteması hám Internet tarmaǵı segmentinde kompyuter insidenti (mojorasi) boyınsha informaciyalardı jıynaw hám analiz qılıwdı támiyinleytuǵın, paydalanıwshına informaciya qawipsizligin saplastırıwda máslahát beriw hám texnikalıq kómeklesiw boyınsha birden-bir oray esaplanadı.
Informaciya qawipsizligi boyınsha UZ-CERTning statistikalıq maǵlıwmatına kóre:
- 20% sındırıwlar forumǵa tuwrı keledi;
- 35% sındırıwlar admınıstratorning itibarsızlıǵı nátiyjesinde ámelge asırılǵan. Admınıstratorlar serverde paydalanılmaytuǵın standart parollardı óz ishine alǵan jazıwlardı qaldırǵanlar yamasa sayttı basqarıwda ápiwayı parollardan paydalanǵanler;
- 15% sındırıwlar, ádetde buyırtpa tiykarında dizayn-studiya tárepinen islep shıǵılǵan veb-qosımshanıń baslanǵısh kodındaǵı qáte hám kemshilikler nátiyjesinde ámelge asqan ;
- 20% sındırıwlar, paydalanıwshılardı identifikaciyalaytuǵın informaciyalardı hám olardıń jeke maǵlıwmatların, atap aytqanda parolın urlaw ushın mólsherlengen zálel keltiretuǵın kodlı programmalardı pochta arqalı jıberiw esabına júz bergen;
- 10% sındırıwlar server degi programma támiynatınıń zaifligi hám programma versiyalarınıń waqtında jańalanbaǵanlıǵı esabına júz bergen.
UZ-CERT sheńberinde Internet tarmaǵı milliy segmenti paydalanuvchlariga óz veb-saytlarınıń informaciya qawipsizligi menen támiyinlengenlik jaǵdayın tekseriw imkaniyatın beretuǵın UZ-CERTified programması isletilip atır.
Informaciyanı qorǵawdıń kriptografik qurallar hám kriptografik sistemadan paydalanǵan halda jasırın yamasa mámleket sırlarınan ibarat bolǵan maǵlıwmatlar aytılǵan informaciyanı qorǵaw iskerligin tártipke salıw maqsetinde Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń «Ózbekiton Respublikasında informaciyanı kriptografik qorǵawdı shólkemlestiriw ilajları tuwrısında» 2007 jıl 3 aprel 614-sanlı sheshimine tiykarınan Ózbekstan Respublikası Milliy qawipsizlik xızmeti informaciyanı kriptografik qorǵaw salasında birden-bir mámleket siyasatın ámelge asırıwshı hám ónimler (xızmetler) ni sertifikatlawdı támiyinleytuǵın kepillikli organ esaplanǵan.
|
| |
