soliqch i-soliq
yig'uvchi; bojmon-bojxonachi; ijtimoiy, harbiy, huquqshunos-
lik terminlari sistemasidagi diktator-yakka hokim; aparteid-irqiy ayir-
fnachilik;
vazifa-funksiya; ofitser-zobit; gipoteza-faraz-taxmin; prolongat-
siya-uzaytirish; konversiya-o ‘zgartirish-almashtirish; jarayon terminlari
qatoridagi boshqarish-boshqaruv; yig ‘ish-yig ‘uv; ко 'paytirish-ko ‘paytiruv;
siqish-siquv; sport sohasidagi penalti -11 metrlikjarima; birinchilik-chempi-
onat;
qoshimcha tairn - overtaiym singari terminlar shular jumlasidandir.
0 ‘zbek tenninshunoslari oldida yuqorida keltirilgan muammolar qatori,
tubandagi masalalami ham hal etish mas’uliyati ko‘ndalang turibdi:
umumqo‘llanish xarakteridagi ba’zi terminlaming mutanosib variant-
larining mavjud emasligi;
ilm-fan va texnika soha terminlarini tartibga solish hamda bir xillasht-
irishning qoniqarsizligi;
terminlami qo‘llashda imloviy chalkashliklarga yo‘l qo‘yish;
terminografiya masalalariga bugungi talablardan kelib chiqib yondash-
ish, turli turdagi terminologik lug‘atlar tuzish va nashr qilish jarayonini
boshqarish hamda nazorat qilishning sustligi;
turli sohalarda qoMlanuvchi terminlar aynanligini ta’minlaydigan
metodik qo‘llanma va davriy byulletenning mavjud emasligi;
terminologik leksika, ayniqsa, Mustaqillik davri ilmiy-texnikaviy ter
minlar haqida olib borilayotgan nazariy tadqiqotlaming qoniqarli emasligi;
terminologiya masalalari bilan maxsus shug‘ullanadigan boshqamv
hamda monitoring qiluvchi organining yo‘qligi.
0 ‘zbek terminologiyasi tizimida tub terminlar singari derivativ ter
minlaming ham roli salmoqlidir. Tub terminlar o ‘zbek terminologiyas
ining barcha shakllanish va rivojlanish bosqichlarida ko‘zga tashlanadi.
Xususan: el, yurt, yoy, o'q, to'p, to'ra, tamg'a, til, qin, boy, kung “joriya,
kanizak”, qul, yov, q o rin ,ja g ‘, o'pka, ko'z, oy, кип kabi tub terminlar de-
yarli barcha terminologik sistemalar uchun xosdir.
Yasama terminlar, shubhasiz, o ‘zbek terminlogiyasining ulkan qismini
tashkil etadi. Yasama terminlar morfologik, sintaktik va semantik yo‘l bi
lan hosil qilinishi jihatidan umumleksikadan farqlanmaydi.
Affiksatsiya termin yasashning eng mahsuldor usuli bo‘lib, bu usul
o‘zbek terminlogiyasi qaror topishining biz bilgan yuqoridagi bosqichlar
ida yetakchilik qilgan.
61
So‘z yasalishi o ‘zbek tilshunosligida chuqur va atroflicha tadqiq etil
gan masalalardan hisoblanadi. Mazkur muammoga oid bir qancha disser-
tatsiyalar himoya qilingan, talaygina monografiya hamda maqolalar chop
etilgan. Termin yasalishi ham o‘zbek tilshunoslari diqqat markazidan o ‘rin
olgan sohalardan sanaladi.
Termin yasalishida morfologik, sintaktik hamda semantik usullar o ‘ta
mahsuldor va faol bo‘lib, bulaming ko‘magida terminologik tarkib mutta-
sil boyib, taraqqiy etmoqda.
0 ‘zbek tili terminlarining aksariyatini motivlangan, ya’ni so‘z-termin-
lar (qo‘shimchalar bilan yasalgan), termin-qo‘shma so‘zlar, termin-birik-
malar hamda semantik (asosan metaforik) ko‘chim asosida hosil qilingan
terminlar tashkil qiladi. Shu bilan bir qatorda, terminlaming salmoqli
qismi motivlanmagan, ya’ni o ‘zbek tilining o ‘z sodda so‘zlari, o ‘zlash-
malar, termin-kalkalar va antrponimlardan metonimik ko‘chim vositasida
voqelangan.
So‘z turkumlari nuqtayi nazaridan o ‘zbek tili terminologiyasi asosan ot,
sifat, ravish va fe’l so‘z turkumlariga oid so‘zlardan iborat. Shak-shubha-
siz, ot-terminlar o ‘zbek terminlogiyasining poydevorini tashkil etadi. Ayni
paytda, sifat turkumiga daxldor so‘zlaming terminologik leksika tarkibi
taraqqiyotidagi o ‘mi salmoqli ekanligini ham yoddan chiqarmaslik lozim.
Fe’l-terminlar ham o ‘zbek terminologiyasining sezilarli ulushi sanaladi.
0 ‘zbek tilida morfologik usul bilan termin yasalishi umumadabiy til
leksik birliklarini hosil qiluvchi ayni so‘z yasovchi qo‘shimchalar hamda
so‘z yasovchi qolip (model)lar yordamida amalga oshiriladi.
Affiksal termin yasalishi umumadabiy so‘zlaming hosil qilinishi sing
ari juda qadimdan yetakchi va sermahsul usul hisoblanadi.
0 ‘z vaqtida
Mahmud K oshg‘ariy, Mahmud Zamaxshariy, Ibn Muhanna lug‘atlarida.
XIII-XIV asrlarda turkiy til grammatikasiga doir arab tilida yaratilgan
risolalarda, Alisher Navoiyning “Muhokamat ul-lug‘atayn” asarida o ‘zbek
(turkiy) tili so‘z yasalishi vositalari va yo‘llari haqida qimmatli m a’lumo-
tlar keltirilgan edi.
Hozirgi paytda o ‘zbek tili so‘z yasalishi masalasiga tegishli ilmiy ad-
abiyotlarda so‘z yasovchi affikslarining to ‘la tarkibi m a’lum darajada tar-
tibga solingan.
62
|
