|
TerminologiyasiBog'liq H. Dadaboyev - O`zbek terminologiyasirektorlik, jarrohlik, mashinistlik, kosmonavtlik, radisdik, shaharlik, bosh
vazirlik, feldsherlik, general-gubernatorlik, prokurorlik va h. k.;
hosil qiluvchi asosning k o iam i, hajmi yoki sifati natijasi m a’nolarini
ifodalovchi ot-terminlami shakllantiradi: yettilik, birlik (
1. gram, birlik; 2.
mat. bir), ко ‘plik, ikkilik, to ‘rtlik va sh.k;
pul birliklari nomlarini bildiruvchi terminlar yasaydi: so'mlik, di-
norlik, dollarlik, markalik, liralik, somonlik, tangalik, tiyinlik va sh.k;
texnika bilan band b o ‘lgan soha yo‘nalishlari hamda korxonalar nom
larini atovchi terminlami hosil qiladi: temirchdik, payvandchUik, chilan-
garlik, aviasozlik, po ‘latsozlik, mashinasozlik, kemasozlik, samolyotsozlik,
robotsozlik, raketasozlik va h.k;
muayyan hodisa, voqea, ko‘rinishni anglatuvchi ot-terminlami shak
llantiradi jinoyatchdik, huquqbuzarlik, homiylik, vasiylik, badihago'ylik,
maddohlik, chala tug ‘ulganlik va sh.k.
66
-lik//liq affiksi yasama so‘zlar bilan birikib, asl o ‘zbekcha terminlami
voqelantiradi. Bunday holatlarda u tubandagi qo‘shimchalar ishtirokida
turfa termin - derivatlar yasaydi:
-siz + lik: vaznsizlik, uyqusizlik (tib.agripniyaj, shuursizlik, daxlsizlik,
tnadorsizlik, ishsizlik, nikohsizlik, malakasizlik, moliyasizlik, daxlsizlik,
xavfsizlik vash.k.;
-dosh + lik: о ‘rindoshlik, quroldoshlik, qarindoshlik, polkdoshlik va
sh.k.;
-mas+lik: chanqamaslik (tib.adipsiya), suvo ‘tmaslik, yurolmaslik
(med.abaziya), bitmaslik (tib.nezarasheniye) va sh.k.;
-chan+lik: eruvchanlik, zirhteshuvchanlik, sezuvchanlik, cho'ziluv-
chanlik, oquvchanlik, yashovchanlik, о ‘zgaruvchanlik va sh.k.;
-li+lik: chidamlilik, kalloriyalilik, daromadlilik va sh.k.;
-qoq+lik: botqoqlik, yopishqoqlik, chanqoqlik, qayishqoqlik va sh.k. ;
- ( )sh+ lik: yanglishlik, cheklanishlik, yemishlik, botishlik va sh.k.;
-roq+lik: yaltiroqlik, chinqiroqlik, о ‘troqlik, baqiroqlik va sh.k.
-lik// -liq affiksi chet tillardan kirgan so‘z yasovchi morfema-
lar yordamida yuzaga chiqqan yasama so‘zlardan ot-term inlar hosil
qiladi:
-boz+lik : miltiqbozlik, fohishabozlik, guruhbozlik, qimorbozlik, ichki-
likbozlik, xotinbozlik, qilichbozlik va sh.k.
-bon+lik:posbonlik, bog'bonlik, q o ‘ychibonlik, darvozabonlikva sh. k.;
-vor+lik: ulug'vorlik, tantanavorlik va sh.k.;
-gar+lik: javobgarlik,isyongarlik, fitnagarlik, d a ’vogarlik, savdogar-
lik, zargarlik, ig ‘vogarlik va sh.k.
-dor+lik: chorvadorlik, aybdorlik, unumdorlik, quldorlik, hosildorlik,
gumondorlik, homiladorlik, hissadorlik, mulkdorlik va sh.k.;
-do‘z+lik: yelkando ‘zlik, etikdo ‘zlik, telpakdo ‘zlik va sh.k.;
-kash+lik: chizmakashlik, pillakashlik, suratkashlik va sh.k.;
-kor(-gor, -kar)+lik: sholikorlik, g ‘allakorlik, gunohkorlik, hamkorlik,
tadbirkorlik va sh.k.;
-paz+lik : somsapazlik, oshpazlik, choypazlik va sh.k.;
-parvar+lik: millatparvarlik, kambag ‘alparvarlik, insonparvarlik,
vatanparvarlik, xalqparvarlik, yetimparvarlik, yurtparvarlik va sh.k.;
-parast+lik: butparastlik, otashparastlik, mansabparastlik, shaxsiyat-
Parastlik, aqidaparastlik, millatparastlik, huquqparastlik va sh.k.;
-soz+lik: mashinasozlik, avtomobilsozlik, samolyotsozlik, kemasozlik,
67
traktorsozlik, shaharsozlik, robotsozlik, motorsozlik, vagonsozlik, qurolso-
zlik, ko'priksozlik vash.k.;
-furush+lik: odamfurushlik, bangifumshlik, terifurushlik, og'ufurush-
lik, valyutafurushlik va sh.k.;
-xon+lik: dostonxonlik, gazetaxonlik, navoiyxonlik, kitobxonlik va
sh.k.;
-x o ‘r+ lik: qonxo'rlik, odamxo'rlik (kannibalizm), tekinxo'rlik, po-
raxo'rlik, qasamxo'rlik.;
-chi+lik: gegelchilik, neokantchilik, trampchilik va sh.k.;
-shunos+lik: о 'Ikashunoslik, tupmqshunoslik, metallshunoslik, tilshunos-
lik, huquqshunoslik, qonunshunoslik, matnshunoslik, odamshunoslik va sh.k.
Yuqoridagi ashyoviy materiallarga asoslanib, bildirilgan mulohazalar-
dan kelib chiqqan holda ta’kidlash joizki, ot (sifat) + lik//liq modeli
mavhum m a’nosi bilan hozirgi o ‘zbek adabiy tilida, xususan, termin yasa-
shda juda sermahsul va faol qolip sifatida e ’tirof etiladi.
Shu bilan bir qatorda, qilingan tahlil -likJ/-liq affiksining: a) qurol,
asbob, moslamalar nomlari; b) hosil qiluvchi so‘z asosida shakllangan joy,
yer nomlari; v) pul birliklari nomlarini yasashda nisbatan kammahsulligini
ko‘rsatdi.
Murakkab tarkibga ega -chilik (-chi+lik) qo‘shimchali model termin
yasalish jarayonida nisbatan faol. Ushbu qolip quyidagi terminlami hosil
qiladi:
kasb, hunar, m ashg‘ulot va soha nomlari: uzumchilik, qorako'lchilik,
m e ’morchilik, tutchilik, o'qituvchili, dehqonhilikva sh.k.;
umumlashtiruvchi nomlar: mo ‘Ichilik, mahaliychilik, partizanchilik va
sh.k.;
narsa, buyum yoxud hodisa, voqea oti: kambag ‘alchilik, ozchilik, to-
morqachilik, qurg'oqchilik vash.k.
-lash affiksli so‘z yasovchi model
Jarayon, xatti-harakat nomini ifodalovchi terminlar yasaydi: akkredit-
lash, kurtaklash, payvandlash, standartlash, liofillash, parmalash, xrom-
lash, frezerlash, alyuminlash, geperinlash, toblash, presslash, mexanizat-
siyalash, ionlash, paypaslash (tib.palpatsiya), skanerlash (tib.skanirovani-
ye), betonlash, dezaktivatsiyalash, kodlash, trallash va sh.k.
-lashtirish affiksli so‘z yasovchi model
-lash affiksli so‘z yasovchi model singari asosan ruscha-baynalmilal
o ‘zlashmalardan “hosil qiluvchi asosning nomi bilan atalgan ta’minot, as-
|
| |
