Terminologiyasi

1
bob-uskuna, jihoz” (Danilenko 1977; 155) umumiy m a’nosini ifodalov­
chi terminlami vujudga chiqaradi: avtomatlashtirish, kompyuterlashtirish, 
telefonlashtirish, elektrlashtirish, pasportlashtirish, gazlashtirish, robot- 
lashtirish, formallashtirish, liberallashtirish, atomlashtirish, kodlashtirish, 
niqoblashtirish, mexanizatsiyalashtirish va sh.k.
-cha affiksli so‘z yasovchi model
0 ‘zbek tili grammatikasiga doir asarlarda - cha ot turkumli so‘zlaming 
kichraytirish - erkalash shaklini yasovchi mahsuldor, urg‘uli affiks tarzida 
baholanadi ( Kononov 1960; 162; Mirzayev, 1978; 112).
Ba’zi bir ishlarda mazkur affiksning so‘z yasovchi qo‘shimcha ekan- 
ligi faktik materiallar ko'magida isbotlangan. Kuzatilayotgan affiks (o ‘zi- 
yurar) aravacha, shponka ariqchasi, havo yostiqchasi, ко ‘chma vagoncha 
(Doniyorov, 1977; 96), sichqoncha, (saf) maydoncha(si), zarracha kabi bir 
qator fan-texnika sohasi terminlarini hosil qilishda qatnashadi.
Biologiya terminlari sistemasida -cha ishtirok etgan ayrim terminlar 
faol qo‘llanadi: miyacha, qalpoqcha, katakcha, tangacha, tayoqcha, pu- 
fakcha, teshikcha, qdtiqcha, kokdcha va sh.k.( 01imxo‘jayeva, 1990; Ra­
himova, 2007).
-boz affiksli so‘z yasovchi model
Ushbu model ilmiy terminologiya tizimida asl o ‘zbekcha (turkiy), 
arabcha, forscha-tojikcha hamda ruscha-baynalmilal leksik birliklardan 
oz holatlarda biror narsa bilan qiziquvchi shaxs nomini anglatuvchi ter­
minlami yuzaga chiqaradi: buyruqboz, mushakboz, safsataboz, mdtiqboz, 
ishqiboz, xotinboz, guruhboz va sh.k.
- goh affiksli so‘z yasovchi model
0 ‘zbek adabiy tili tarkibiga fors-tojik tilidan juda barvaqt o ‘zlashgan
- goh affiksi ishtirokida yuzaga kelgan bu model asosdan anglashilgan vo- 
qea-hodisa sodir b o ‘luvchi o ‘rin, joy nomini ifodalaydi: janggoh, askarg- 
oh, lashkargoh, qo ‘nimgoh, о ‘rdugoh, qarorgoh va sh.k.
-don affiksli so‘z yasovchi model
Fors-tojik tilidan o ‘zlashgan suffiksli ushbu m o d e l:
1) asosdan ifodalangan tarzda biror narsa saqlanadigan idish, narsani if­
odalaydi: tuxumdon, olovdon, о ‘qdon, kuldon, siyohdon, bachadon va h.k;
2) shaxsga xos sifat, xususiyat, fazilatni tavsiflovchi sifat-terminlami 
hosil qiladi: hisobdon, bdimdon va sh.k. Ba’zi bir ilmiy asarlarda o ‘zbek 
tilida ikkita -d o n affiks-omonimining mavjudligi haqida fikr bildirilgan 
(Tursunov, 1965).
69

-dor affiksli so‘z yasovchi model
Fors-tojik tilining elementi bo‘lmish -d o r suffiksli nisbatan sermah- 
sul model: 
1) shaxs nomi: bayroqdor, nishondor; 2) mavjudlik, egalik si- 
fatlarini yasashda qatnashadi: za^bdor; mahsuldor, chiqimdor (Usmonov,
0.1975; 51-56), hissador, aybdor, qarzdor, mansabdor, puldor, m ulkdorva 
sh.k.
-dosh affiksli so‘z yasovchi model
Mazkur qolip terminlar hosil qilishda mahsuldor bo‘lib:
a) ijtimoiy sharoit, umumiy turmush, hamkoflik, hamdo‘stlik m a’noli 
shaxslar nomini ifodalovchi ot-terminlar yasaydi: yurtdosh, maslakdosh, 
quroldosh, kursdosh, polkdosh, frontdosh, sinfdosh, vatandosh va sh.k.;
b) boshlang‘ich, dastlabki asosdan kelib chiqqan sifat, xususiyatni an- 
glatuvchi terminlami shakllantiradi: jinsdosh, ohangdosh, yo ‘Idosh ( tib. 
platsentaj va sh.k.;
c) ba’zi bir tilshunoslik terminlarini voqelantiradi: sifatdosh, ravishdosh, 
undosh, shakldosh, о ‘zakdosh, uyadosh, та ’nodosh, turdosh va sh.k.
Mazkur model o ‘zbek tili texnika terminlarini yasashda qatnashmaydi. 
Ammo botanika terminlari tizimida o ‘ta sermahsulligi bilan ajralib turadi: 
chinniguldosh, ayiqtovondoshlar, boshoqdosh, chuchmomadoshlar, zira- 
dosh, ra ’nodosh, tokdosh, gulnavshodadosh va sh.k.
-d o ‘z affiksli so‘z yasovchi model
Forscha-tojikcha - d o ‘z suffiksli mazkur kammahsul model biror- bir 
narsa, buyumni tikuvchi shaxs nomini bildirad/: mo ‘ynado ‘z, etikdo ‘z, ka- 
vushdo ‘z, yelkando 'z va sh.k.
-kar, -ko r//-g a r/-g o r affiksli so‘z yasovchi model 
Fors-tojik tilidan kirib kelgan ushbu suffiksli model yordamida 
muayyan kasb-hunar egasini anglatuvchi terminlar yasaladi: chilangar, 
zargar, da'vogar, sholikor, javobgar, tadbirkor, tajovuzkor (XJsmonov 
1975; 51-56), bastakor, qasoskor, ham korva sh.k.
-kash affiksli so‘z yasovchi model
Kelib chiqishi forscha-tojikcha hisoblanuvchi -kash affiksi ishtirokida 
yasalgan terminlar m a’lum kasb-hunar bilan mashg‘ul shaxsni ifodalaydi: 
chizmakash, arrakash, ko'chirmakash, tarafkash va sh.k. 
0 ‘zbek tili tex­
nika terminlarini hosil qilishda o ‘ta kammahsuldir.
-nom a affiksli so‘z yasovchi model
Forscha-tojikcha so‘z-affiksli ushbu model asosan hujjat, yozuv, xat, 
hujjat nomi namunasi m a’nosini anglatadigan terminlami yasaydi(URSl
70

1988;723): bayonnoma, vasiyatnoma, guvohnoma, ahdnoma, shartnoma, 
та ’lumotnoma, axborotnoma, shahodatnoma, sulhnoma, pandnoma, ayb- 
noma, dalolatnoma va sh.k.
-parast affiksli so‘z yasovchi model
Fors-tojik tiliga tegishli suffiks yordamida voqelangan ushbu model 
shaxsni nomlovchi terminlami hosil qiladi: amalparast, butparast, inson- 
parast, shaxsiyatparast, xudoparast, aqidaparast, shahvatparast, qonun- 
parast, hokimiyatparast va sh.k.
-parvar affiksli so‘z yasovchi model
Fors-tojik tilidan o‘zlashgan -parvar suffiksi ishtirokida reallashgan bu 
kammahsul model shaxs otini anglatuvchi oz sonli terminlami yasaydi: 
yetimparvar, vatanparvar, insonparvar, xalqparvar, sulhparvar, yurtparvar 
va sh.k.
-soz affiksli so‘z yasovchi model
Forscha-tojikcha -so z suffiksli mazkur so‘z yasovchi model shaxs no­
mini ifodalovchi ot-terminlar yasashda nisbatan faolligi bilan ajralib tura- 
di. -so z suffiksi qatnashuvi bilan hosil qilingan qator derivatlaming o‘zbek 
tili texnika terminlari tizimida nisbatan faol qo‘llanishi kuzatiladi:: samo- 
lyotsoz, kemasoz, ko'piriksoz, soatsoz, traktorsoz, raketasoz, vertolyot- 
soz, metallsoz, asbobsoz, vagonsoz, stanoksoz, qurolsoz, robotsoz va sh.k.
- fu ru s h  affiksli so‘z yasovchi model
Fors-tojik tiliga xos -furush suffiksi ko‘magida voqelangan mazkur 
kammahsul model o ‘mi bilan shaxs otini anglatuvchi terminlar yasashda 
ko‘zga tashlanadi: vatanfurush, og'ufurush, tamakifurush, odamfurush, 
nashafurush, nosfurush, xotinfurush, valyutafurush va sh.k.
-x o ‘r affiksli so‘z yasovchi model
Bu kammahsul model ba’zan: 1) shaxsni: odamxo ‘r, araqxo ‘r, tekinxo V;
2) hayvonlami ifodalovchi termin(zoonim)lami yasashda qatnashadi: ar- 
ixo 'r(lar), asalxo ‘r, morxo ‘r, chumolixo 'rlar, go ‘shtxo ‘г, о ‘txo V va sh.k.
-shunos affiksli so‘z yasovchi model
Kelib chiqishi nuqtayi nazaridan forscha-tojikcha hisoblanuvchi 
-shunos suffiksli bu qolip o ‘zbek tili terminologiyasi tarkibida aksariyat 
m s tilidagi ikkinchi komponenti -v e d  suffiksli yasamalarga mos tushuvchi, 
mazmunan shaxs nomini ifodalovchi terminlami shakllantiradi (Konon­
ov 1960; 110): qonunshunos ( pravoved), sharqshunos (vostokoved), mash- 
inashunos (spetsialist po mashinam), ruhshunos (psixolog), xitoyshunos 
(kitayeved), tilshunos (yazikoved), eronshunos (iranist), matnshunos (tek-
71

stolog), siyosatshunos (politolog), huquqshunos (yurist), hayvonshunos, 
tabiatshunos va sh.k.
2. 

Download 3,42 Mb.