|
F e’l asoslardan yasalgan ot-term inlarBog'liq H. Dadaboyev - O`zbek terminologiyasiF e’l asoslardan yasalgan ot-term inlar
-g ‘ich/gich//-qich/-kich affiksli model
- g ‘ich/-gich (jarangli undoshlardan keyin)// -qich/-kich (jarangsiz un-
doshlardan keyin) affiksi yordamida yasalgan ot-terminlar.
Azaldan mazkur ko‘hna tub affiksning bosh vazifasi o ‘timli fe ’llar
o ‘zagidan sodir b o ‘ladigan ish-harakat vositasi yoki qurol-aslahani ifo
dalovchi terminlar hosil qilish hisoblangan. Mahmud K oshg‘ariyning
“Devonu lug‘otit turk” asaridayoq orktic “uch oyoqlik qozon” ( DLT, 1,
121),yergiic “qilichsimon tayoq” (DLT, 1,422), bicgiic “qaychi” (DLT, 1,
421) kabi terminlar o ‘z ifodasini topgan.
Hozirgi o ‘zbek tili terminologiyasi tizimida -g'ich/- gich//-qich/- kich
affiksi o ‘ta mahsuldor bo‘lib, uning ishtirokida ulkan miqdordagi terminlar
hosil qilinmoqda. Masalan, “Mexanizatorlar uchun lug‘at-ma’lumotnoma"
da mashina, asbob-uskuna, mexanizmlar va ulaming detellari hamda qism-
lari nomlarini anglatadigan 422 termin o‘z aksini topgan. Qayd etilgan ter-
minlardan 78 tasi ko‘rilayotgan affiks(variantlari bilan)ning faol qatnashuvi-
da yasalgan (Doniyorov, 1977; 90-91).
Binobarin, - g ‘ich/-gich//-qich/-kich affiksli model quyidagi mazmund-
agi terminlami hosil qiladi:
1) ish-harakatni bajamvchi qurol-aslaha yoxud vosita nomini bildi-
radi: ajratqich, qorg'ich, ag'dargich, bug'latgich, qisqich, purkagich,
to'plagich, to'sqich, kuchaytirgich, tishcharxlagich, chizg‘ich, sovutgich
( 1. biol. oxladitel; 2. maxS) xolodilnik), o'tkazgich, suzg'ich, suzgich,
qirg'ich, o'lchagich, sug'orgich, to'g'rilagich, qaytargich (mayoq), port-
latgich, о ‘Ichagich va sh.k;
2)
ba’zan: a) ish- harakat subyekti (o‘timli fe’llardan)- yirtqich', b)
ish-harakat o ‘mi, joyi: bosqich\
3) ish-harakat sifati, xususiyatini ifodalaydi: tishlong'ich (tishlam-
oq) (Kononov, 1960; 119-120).
-(i)sh affiksli so‘z yasovchi model
Mazkur sermahsul model hozirgi o ‘zbek adabiy tilida tubandagi ter
minlami hosil qiladi:
1)
ish, harakat nomini bildiradi - siljish, otish, tutish, quturish, ach-
ish, bijg'ish, so'rilish, yoyilish, minalashtirish (harb.) va sh.k. ;
72
2)
hodisa, jarayon, b a’zan natija yoki harakat nomini uning aniq
moddiy ifodasidan kelib chiqqan tarzda ifodalaydi (Kononov, 1960; 116/'
urush, urish (tib. yurak urishi), quyilish, bukish, purkash, g'umbaklashish,
urug ‘lanish, changlanish, chekinish, qo ‘riqlash, shishish, yaralanish va
sh.k.
Hozirgi o ‘zbek adabiy tilida katta qo‘lamdagi texnika terminlarining
aynan -(i)sh affiksli model yordamida yasalayotganini alohida ta’kidlash
zarur.
Biz tomondan olib borilgan kuzatuv -(i)sh affiksining, ayniqsa, ho
zirgi o ‘zbek tili harbiy terminologiyasi tarkibiga kiruvchi terminlami ya
sashda faol va mahsuldor ekanligini ko‘rsatdi. Ushbu affiks fe’l asoslarga
qo‘shilib, talay motivlangan terminlami hosil qiladi: og'ish, tutish, uchish,
qo ‘nish, portlash, saflash, qo ‘riqlash, niqoblash, tekshirish, kodlashtirish,
tisarilish, pelenglash, bazalashtirish, panalash, qirish,chekinish va sh.k.
Tahlilga tortilayotgan model shuningdek, huquqiy terminlami ham
yasashda faolligi va mahsuldorligi bilan xarakterlanadi: undirish, tako-
millashtirish, aniqlash, tugatish, almashtirish, qonunlashtirish va sh.k.
Ayni holatni jism oniy tarbiya va sport terminologiyasida ham kuzatamiz:
sakrash, suzish, chopish, yiqitish, urish (gol), uzatish va sh.k.
-т а affiksli so‘z yasovchi model
XIV asrdan e ’tiboran faol qo‘llanishga kirgan urg‘u tushuvchi -та
affiksli sermahsul model quyidagi turfa m a’no-mazmunlami ifodalovchi
terminlami yuzaga keltiradi:
1) natija, voqea-hodisa, jarayon, kamdan kam hollatlarda ish-
harakat nomini ifodalaydi (Kononov 1960; 118): otishma, payvandlama,
|
| |
