|
TerminologiyasiBog'liq H. Dadaboyev - O`zbek terminologiyasi-qoq//-g‘oq affiksli so‘z yasovchi model
Namoyon b o ‘ladigan xususiyat, xossani ifodalovchi m azkur kam m ah
sul model ayrim sifat-term inlam i yasaydi:
yopishqoq, burishqoq, ilish-
qoq, qorishqoq, qurushqoq, qaqroq
va sh.k.
-qir/- kir//-g‘ir/~ gir affiksli so‘z yasovchi model
Bu kammahsul model faol namoyon bo‘ladigan xususiyat, fazilatni
a n g l a t a d i g a n
sifat-terminlami shakllantiradi: o'tkir, uchqit; chopqir, olg'ir,
topqir, keskir, sezgir (tib.) va sh.k.
F e’l -term in la m in g yasalishi.
0 ‘zbek terminologiyasi tizimida qa-
tor affikslar yordamida asosan ot va sifatlardan, ayrim hollarda esa boshqa
so‘z turkumlardan yasalgan fe’l - terminlaming katta miqdorda q o‘llanishi
kuzatiladi.
Ism asoslardan fe’l - terminlar yasashda quyidagi modellar ishtirok
etadi:
-la affiksli so‘z yasovchi model
Ushbu o ‘ta mahsuldor model quyidagi m a’no-mazmunli fe’l - ter
minlami yasashda xizmat qiladi:
a) jarayon, ish-harakat, natijani ifodalaydi: hisob-la-, yiring-la-,
shamol -la-, sud-la-, em-la-, o ‘g ‘ir-la - (o‘g ‘ri), payvand-la-, dald-la-, lit-
senziya-la- va sh.k.;
b) boshlang‘ich asosdan anglashilgan narsa-predmet, buyum bilan
birga qilinadigan harakatni bildiradi: beton-la-, asfalt-la-, tormoz-la-,
shtamp-la-, egov-la-, shifr-la-, press-la-, kumush-la-, bomba-la-, urug ‘-
la-, kavshar-la-, parma-la- va sh.k.;
v) kimnidir yoxud nimanidir boshlang‘ich asosdan anglashilgan nar
sa-predmet, buyum, modda ta’siriga yo‘liqtirish, duchor qilishni bildiradi:
о ‘q-la-, moy-la-, lok-la-, sement-la-, sirka-la-, tuz-la-,yod-la-, sir-la- va sh.k.;
g) dastlabki asosga xos belgi-xususiyat, sifat, fazilat, xossa, shakl,
tuzilishga ega bo‘lmoq m a’nosini anglatadi: yax-la-, qurt-la-, muz-la-,
sho ‘ra-la-, gul-la- va sh.k.;
d)
boshlang‘ich asosga oid b o ‘lgan xususiyat, xossa, fazilat, ko‘rinish,
tuzilish, shakl haqida kimgadir yoxud nimagadir xabar berish m a’nosini
ifodalaydi: ayb-la-, saf-la-, dud-la-, chegara-la-, jazo-la-, ко ‘l-la-, kur-
tak-la- va sh. k.
- Ian affiksli so‘z yasovchi model
Mazkur sermahsul model tubandagi m a’noli fe’l - terminlami hosil
qiladi:
83
a) dastlabki asosdan anglashilgan narsa, buyumga egalik qilishni
bildiradi: qurol-lan -, yaroq-lan-, kasal-lan-, xasta-lan-, qopqoq-lan-, ko-
jux-lan- va sh.k.;
b) natijani anglatadi: qadoq-lan-, kristal-lan-, gaz-lan-, gudron-lan,
botqoq-lan-, osh-lan-, butoq-lan-, tormoz-lan-, davo-lan- va sh.k.;
v) boshlang‘ich asosdan anglashilgan biron narsaga duchor bo‘moq,
uning ta’siri ostida qolmoq m a’nosini ifodalaydi: zarar-lan-, foyda-lan-,
jazo-lan-, zahar-lan- va sh.k.;
g) jarayon nomini bildiradi: sur-lan-, sir-lan-, nur-lan-, oziq-lan-,
o'g'it-lan-, oksid-lan-, loyiha-lan-, imzo-lan-, sarf-lan-, saf-lan-, xrom-
lan-, ion-lan- (Kononov 1960; 249-250) va sh.k.
- lash affiksli so‘z yasovchi model
-lash affiksli mazkur sermahsul model boshlang‘ich asosning leksik
m a’nosidan kelib chiqib, qator fe’l - terminlami yuzaga chiqaradi.
Boshlang‘ich asosdan anglashilgan xususiyat, xossa, fazilat, shakl,
holat, vaziyatga egalik qiluvchi jarayon yoxud pirovard natija yoki dast
labki asosdan anglashilgan narsaga aylanish, o ‘tish jarayonini ifodalaydi
(Kononov 1960; 251) : xira-lash-, sodda-lash-, o'troq-lash-, chet-lash-,
standart-lash-, sust-lash-, konsentratsiya-lash-, demokrat-lash-, ra
dio-lash-, markaz-lash-, kompyuter-lash- va sh.k.
-lashtir affiksli so‘z yasovchi model
-lashtir (-lash-tir) qo‘shimchali bu o ‘ta unumli model jarayon, nati
ja, belgi-xususiyat, shakl, vaziyat, holat nomini ifodalovchi fe’l - ter
minlar yasaydi: gaz-lashtir-, elektr-lashtir-, sikl-lashtir-, chet-lashtir-,
chuqur-lashtir-, shablon-lashtir-, ekran-lashtir-, qalbaki-lashtir-, mash-
ina-lashtir-, mexanizatsiya-lashtir-, militarizatsiya-lashtir-, kompyut-
er-lashtir-, legal-lashtir-, robot-lashtir- va sh.k.
-lashtiril affiksli so‘z yasovchi model
-lashtiril (-lash+tir+il) qo'shimchali bu qolip jarayon, natija, belgi-xu
susiyat nomini anglatuvchi fe’l - terminlami hosil qiladi: mashina-lashtiril
-, maxsus-lashtiril -, mahalliy-lashtiril -, mexanizatsiya-lashtiril-, kompy-
uter-lashtiril-, milliy-lashtiril-, ixtisos-lashtiril-, avtomat-lashtiril-, aniq-
lashtiril-, demokrat-lashtiril-, yer-lashtiril-, robot-lashtiril- va h. k.
|
| |
