‘n ikkinchi mavzu: 0 ‘zbek term inologiyasini

o ‘mida qo‘llash borasida jiddiy harakatlar amalga oshirildi. Buning natijasi 
o ‘laroq, o ‘zbek tilining leksik tarkibi, xususan, terminlar tizimida sezilarli 
o ‘zgarishlar yuz berdi. Ijtimoiy hayotning barcha jabhalarini qamrab olgan 
ushbu hodisa oqibatida ko‘pdan-ko‘p eskirgan so‘zlar qaytadan muomala- 
ga olib kirildi, va aksincha, totalitar tuzum va kommunizm qurish g ‘oya- 
si, mafkurasi bilan bog‘liq tushunchalar insonlar turmush tarzidan chiqib 
ketgach, ulami ifodalovi ko‘pgina so‘z va terminlami ishlatishga ortiqcha 
hojat qolmadi. Chunonchi, 
demokratik sentralizm, sotsializm, tarixiy mate- 
rializm, dmiy kommunizm
kabi termin va birikmalar tarix sahifasidan o‘rin 
oldi. Aksincha, tom m a’nodagi erkin va ozod davlat barpo etish mafkurasi 
ostida o ‘z yo‘lini tanlab olgan o ‘zbek xalqi turmish tarzida paydo bo‘lgan 
mutlaqo yangi tushunchalar va realiyalar eski so‘zlar qatoriga kiritilgan lek­
semalar yordamida ifodalandi. Bunday holat ayniqsa, ijtimoiy-siyosiy va 
sotsial-iqtisodiy terminlar tizimida ravshan ko‘zga tashlandi. Davlat boshqa- 
rav strukturasining ijrochi, qonun chiqamvchi va nazorat qiluvchi organlar- 
iga taqsimlanishi shu sohalarga oid terminlar tizimining sof o‘zbekcha yoki 
arabcha va forscha-tojikcha so‘zlar hisobiga kengayishiga olib keldi. 0 ‘zbek 
tili ijtimoiy-siyosiy terminlar tizimidan 
vazir, bosh vazir, vazirlik, viloyat, 
tuman, qo 'rg 'on, hokim, viloyat hokimi, tuman hokimi, hokimlik// hokimiyat, 
oqsaqol, qishloq oqsoqoli
 .singari arxaizmlar mustahkam o‘rin oldi. 
Jaray- 
on, m a’ruza, mavzu, hujum, hamla, ilg'or, soqchi, malham, shifokor, bosh 
shifokor, saraton, qorason, hay 'at, bo ‘hron, muhr, yorliq, taftish
 singari turfa 
sohalarga oid terminlar bugungi kunda millat vakillari tilida faol ishlatilmo- 
qda. Xullas, istiqlol tufayli anchagina eskirgan so‘z va istilohlar o ‘zbek tili 
lug‘at tarkibidan qayta o ‘rin egalladi va ular millat vakillarining kundalik 
muloqati uchun zamr vazifani bajarishda xizmat qilmoqda.
Terminologiyaga doir adabiyotlarda ta ’kidlanishicha, motivlanmagan, 
ya’ni belgili terminlar o ‘z tarkibiga tilda mavjud tub leksik birliklar,boshqa 
tillardan kirgan o ‘zlashmalar, kalkalar, shuningdek, o ‘z so'zlardan seman­
tik (metonimik) ko‘chim orqali hosil bo‘lgan terminlami qamrab oladi.
0 ‘zlashmalaming har qanday til taraqqiyoti va boyishi qonuniyatin- 
ing manbalaridan biri ekanligi sir emas) 0 ‘zlashtirish jarayoni murakkab 
hodisa bo ‘lib, lingvistik hamda ekstralingvistik omillar bilan chambar- 
chas bog‘langan. Ijtimoiy - siyosiy, tijoriy-iqtisodiy, diniy munosabatlar, 
madaniy aloqalar, bir tildan boshqa tilga qilinadigan adabiy tarjimalar va 
sh.k. natijasida u yoki bu til lug‘at tarkibida o‘zlashmalar paydo bo‘ladi. 
Tabiiy, ushbu hodisa boshqa qarindosh bo‘lmagan tillardan kirgan katta
111

miqdordagi o ‘zlashmalarga ega o ‘zbek adabiy tili uchun ham taalluqlidir.
Uzoq muddatli tarixiy taraqqiyot davomida o ‘zbek xalqi o ‘zga xalq 
va millatlar bilan mustahkam siyosiy, iqtisodiy, madaniy, ilmiy va lisoniy 
munosabatlarda boMgan. Bunday aloqlar natijasida o ‘zbek adabiy tilining 
lug‘at tarkibi yangi tushunchalar hamda realiyalar hisobiga yanada boyidi 
va boyib bormoqda. 0 ‘zbek adabiy tiliga kelib chiqishi nuqtai nazaridan 
turfa va rang-bararang so'zlar o ‘zlashgan.
Kalkalash so‘z o ‘zlashtirishning oliy shakli bo‘lib, tilning bugungi 
kundagi lug‘at tarkibi kengayishi va boyishida juda faolligi allaqachon 
aniqlangan.
Kalkalash jarayoni o ‘zbek tilining barcha terminologik sistemalariga 
xos b o iib (Shaaxmedov, 1974), asosan ikki m a’lum, ya’ni: a) sturuktur 
(so‘z yasash), b) semantik kalka turi orqali reallashadi. Bu tizimda, shub- 
hasiz, struktur kalkalar yetakchilik qiladi. Struktur (so‘z yasash) kalkalar 
sirasiga o ‘zbek adabiy tili vositalari yordamida boshqa tillarga oid mod- 
ellardan, ulaming morfologik qismlarini tarjima qilish bilan yasalgan ter­
minlar kiradi. Muayyan tilning leksik - so‘z yasash materiallari negizida 
hosil qilingan struktur kalkalar tom m a’nodagi o ‘zlashma hisoblanmaydi 
(Tixonov 1991; 136).
Hozirgi o ‘zbek terminologiyasi tizimida chet tillarga xos elementlam- 
ing alohida miqdori mavjud b o ‘lib, ulami kalkalashga hech qanday hojat 
yo‘q. Masalan, 
telefon, telegraf, traktor, tank, izotop, indikator, orden, bolt, 
arfa, ring, xokkey, departament, parlament, mina, import, eksport, anten­
na, armatura, prokuror, aerobus, avtobus, metro, ampermetr, motor, di- 
zel, astronavt, mexanik, radiotexnik, proton, neytron, elektron, radioaktiv, 
distributiv, audiovizual, identifikatsiya, autentifikatsiya, retranslyatsiya,- 
divergensiya, dissimilyatsiya, iyeroglif, diftong
kabi ruscha-baynalmilal 
xarakterdagi ko‘pgina terminlar tarkiban o ‘ta rang -barang bo ‘lib, texnika, 
ilm-fan, madaniyat, san’atning hamma sohalarini qamrab olgan. Bunday 
yuzaga kelishni ifodalovchi hamda muttasil rivojlanuvchi terminlar qatla- 
mi o ‘zbek tilining mulkiga aylangan. Hozirgi paytda ham tayyor terminlar- 
ni о ‘zlashtirish jarayoni o ‘z faolligini saqlab qolmoqda.
Ayni chog‘da, o‘zbek tili ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy 
va sh.k. sohalari terminologiyasi tizimida o ‘zbek tili qonunlariga bo‘ysun- 
gan holda muayyan qismi o ‘zbek tilining so‘z yasovchi elementlari bilan 
almashtirilgan ulkan miqdordagi ruscha-baynalmilal terminlar qo‘llanmo- 
qda.
112

So‘z yasovchi suffiksi o ‘zbek tili affiksi bilan almashtirilgan o‘zlash- 
ma - terminlar.
Rus tili terminologiyasi tarkibining salmoqli ulushini so‘z yasovchi 
suffikslar bilan yasalgan, motivlangan terminlar tashkil qiladi (Istoriya 
leksiki russkogo literatumogo yazika 1981; 152-166).
So‘z o ‘zlashtirish jarayonida kam miqdordagi terminlar so‘z yasovchi 
suffikslari bilan birga o‘zlashtiriladi (
metallist, militarist, motorist, nig- 
ilist, sotsialist, oportunist, kommunist
va sh.k.). Biroq aksariyat hollar- 
da terminlar yasashda qatnashgan suffikslar o ‘zbek tilining aynan bir xil, 
o ‘xshash affikslari bilan almashtiriladi.
So‘z yasovchi suffikslari -chi affiksi bilan almashtirilgan terminlar
a) 
-ist: 
tank-chi
(tankist), 
traktor-chi
(taktorist), 
shtanga -chi 
(shtangist), 
parashyut-chi
(parashyutist), 
roman-chi
(romanist), 
torpe- 
da-chi
(torpedist), 
radiometr-chi
(radiometrist), 
monarxiya-chi
(monarx- 
ist
),futbol-chi

Download 3,42 Mb.