Depozit operatsiyalar – banklarning depozitorlar bi-
lan tuzgan shartnomalari asosida depozit maqsadlariga
ko‘ ra muayyan muddatga jalb etish hamda saqlashga doir
operatsiyalardir.
1
Yaqin kunlargacha, banklar tomonidan depozit ope-
ratsiyalariga yetarli ravishda e’tibor qaratilmas edi. Buning
asosiy sabablari:
♦
birinchidan, bank xizmatlariga bo‘lgan ehtiyojning tak -
lifdan birmuncha yuqoriligi;
♦
ikkinchidan, inflatsiya darajasining nisbatan balandli-
gi;
1
O‘zbekiston Respublikasi bank tizimida buxgalteriya hisobi-
ni yuritishga oid qonunchilik hujjatlari to‘plami –T.: «O‘zbekiston»
2003. 86-bet.
34
♦
uchinchidan, arzon moliyaviy resurslarning mavjudli-
gidir.
Ushbu holat tijorat banklarining moliyaviy resurslarga
bo‘lgan ehtiyojini ortiqcha qiyinchiliklarsiz qondirish bilan
birga ularga yetarli miqdorda o‘z foydasini shakllantirish im-
koniyatini ham berdi. Ammo aholining banklarga omonat-
lar qo‘yish istagining pasayib ketganligi, pul mablag‘larini
kredit muassasalari tizimidan tashqarida aylanishini kamay-
tirish lozimligi, keyingi yillarda inflatsiya darajasining pa-
sayishi, Markaziy bankning qayta moliyalash stavkalarining
muntazam ravishda kamayib borishi tijorat banklaridan de-
pozit operatsiyalarning amaliy ahamiyatini oshirishni talab
etmoqda.
Tijorat banklari jalb qilgan mablag‘larning asosiy qismi ni
depozitlar tashkil etadi. Depozitlar omonatchilar tomonidan
qo‘yilgan yoki operatsiyalar jarayonida bank hisobvarag‘ida
ma’lum vaqtgacha saqlanadigan mablag‘lar hisobidan shakl-
lantiriladi. Bank amaliyotida qo‘llanilayotgan depozitlar va
umuman, depozitlar haqida iqtisodiy adabiyotlarda yagona
yondashuv mavjud emas. Xalqaro bank amaliyotida depo-
zitlar, deyilganda moliya-kredit yoki bank muassasalariga
saqlash uchun berilgan qimmatli qog‘ozlar yoki pul mab-
lag‘lari tushuniladi.
1
Rossiyalik iqtisodchi olim L.S.Padalkinaning fikricha,
depozit tarkibiga faqat muddatsiz depozitlar kiradi.
E.M.Rode depozitlar o‘z ichiga jamg‘arma sertifikatlar-
dan tashqari – barcha muddatli va muddatsiz omonatlarni
oladi, deb ta’kidlaydi.
Depozit mijozlarning bankka vaqtincha foydalanish
u chun bergan mablag‘lari bo‘yicha bank va mijoz o‘rtasi da
vujudga keladigan munosabatlarni aks ettiradi.
1
Мицек С. А. «Экономика финансовых институтов». Ека-
тренбург. 1996. С. 42.
35
Depozitlarning guruhlanishi bo‘yicha me’yoriy hujjatlar
va iqtisodiy adabiyotlarda yagona yondashuv mavjud emas.
Ayrim manbalarda ular, asosan, uchta guruhga ajratilsa,
ba’zi adabiyotlarda to‘rtta guruhga ajralishi ta’kidlanadi.
Markaziy bankning depozitlar to‘g‘risidagi nizomida esa
beshta guruhga bo‘lingan.
Bizning nazarimizda, banklarning depozit operatsiyala-
rini iqtisodiy mazmuni va muddatiga qarab to‘rtta guruh-
ga ajratish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Ushbu guruhga ta-
lab qilib olinguncha saqlanadigan hisobvaraqlardagi depo-
zitlar, muddatli depozitlar, jamg‘arma depozit (sertifikat)lar
va boshqa depozitlar kiradi.
Depozit mablag‘larini moliyaviy jihatdan nisbatan bar-
qaror va nobarqaror mablag‘larga hamda to‘lovliligi jihati-
dan nisbatan qimmat va arzon depozit mablag‘larga ajratish
maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Moliyaviy jihatdan barqaror mablag‘lar tijorat banklari-
ning asosiy foyda manbayini tashkil etish bilan birga, ular-
ni kutilmaganda vujudga keladigan zararlardan himoya qi-
lish imkoniyatini ham beradi. Ushbu mablag‘larga, yuqo-
rida ta’kidlaganimizdek, banklarning ustav kapitalini, joriy
yil va o‘tgan yillarning taqsimlanmagan foydasini, joriy yil-
ning sof foydasi hamda muddatli va jamg‘arma (sertifikat)
depozitlarini kiritishimiz mumkin. Muddatli va jamg‘arma
(sertifikat) depozitlar banklar uchun muddati jihatidan ham
barqaror moliyaviy manba hisoblanadi. Zero, banklar ush-
bu mablag‘larni likvidsizlikka tushib qolish muammosi-
ni o‘ylamasdan ma’lum muddatga kredit resurslari sifatida
ishlatish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Moliyaviy jihatdan nobarqaror mablag‘lar turkumiga ti-
jorat banklarining kapitali tarkibidagi devalvatsiya zaxirasi-
ni kiritishimiz lozim. Chunki ushbu mablag‘lar milliy va-
lutaning kursi xorijiy valutaga nisbatan o‘zgarishi natijasida
vujudga kelib, bankning real mablag‘larini ko‘paytirmaydi.
36
Shuningdek, tijorat banklari mazkur zaxiradan resurs sifati-
da foydalanish imkoniyatiga ega emas.
Tijorat banklari resurslarining muddati jihatidan nobar-
qaror mablag‘lari qatoriga talab qilib olinguncha saqlana-
digan depozit hisobvaraqlardagi mablag‘larni kiritishimiz
mumkin. Banklar mazkur turkumga kiruvchi mablag‘lardan
kredit resursi sifatida foydalanganda ularning likvidsizlik
holatiga tushib qolish ehtimoli yuqori bo‘ladi. Chunki mi-
joz ushbu hisobvaraqlardagi mablag‘larni bank kutmagan
paytda qisman yoki to‘lig‘icha ko‘chirish haqida bankka
topshiriq berishi yoki naqd pul shaklida berishni talab qi-
lish huquqiga ega. Shu jihatdan ushbu hisobvaraqlarda saq-
lanadigan mablag‘lar muddat jihatidan nisbatan nobarqa-
ror resurslar turkumiga kiritiladi. Bank tomonidan mazkur
mablag‘lar kredit resurslari sifatida ishlatilishi uni kutilma-
gan paytda likvidsizlik holatiga olib kelishiga sabab bo‘ladi.
Mablag‘larni tashkil topish manbalari jihatidan qimmatli
yoki arzon mablag‘lar guruhiga ajratish mumkin. Bu yerda
asosiy e’tibor depozit operatsiyalari natijasida vujudga kela-
digan mablag‘larga qaratilib, yuqorida qayd etilgan nisbatan
barqaror mablag‘lar tijorat banklari uchun qimmat resurs
manbalarini tashkil etadi. Arzon resurs mablag‘lari turku-
miga esa o‘z-o‘zidan aniqki, nisbatan nobarqaror mablag‘lar
kiradi.
Tijorat banklarining talab qilib olinguncha saqlanadigan
hisobvaraqlardagi depozitlarga korxona, tashkilot, muassa-
sa va boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlarning hisob-kitob
va joriy hisobvaraqlarida saqlanadigan pul mablag‘lari kira-
di. Talab qilib olinguncha saqlanadigan hisobvaraqlardagi
depozitlarga bank nisbatan kichik miqdorda, ayrim hollar-
da esa umuman foiz to‘lovlarini to‘lamaydi. Xalqaro bank
amaliyotida ushbu depozit transaksion va chekli (chekoviy)
depozit, deb ham yuritiladi.
Muddatli depozitlarga qo‘yiladigan mablag‘larni qayta-
37
rib olish muddati oldindan kelishiladi. Ushbu depozit turi-
ning nomidan ham ma’lumki, depozit mablag‘lar nisbatan
uzoqroq muddatga qo‘yilib ularning muddati kamida bir
oyni tashkil etishi lozim. O‘z navbatida, banklar ushbu de-
pozit turi bo‘yicha nisbatan yuqori foiz to‘lovlarini to‘laydi.
Bank mazkur depozitga muddati tugaguncha saqlash uchun
va oldindan ogohlantirish yo‘li bilan muddati tugamasdan
qaytarib berish haqida omonatchi bilan depozit shartno-
masini tuzishi mumkin. Birinchi holatdagi depozit turida,
bank depozit shartnomasida kelishilgan muddat tugagun cha
omonatchining mablag‘idan erkin foydalanish huquqiga ega
bo‘ladi. Muddati tugagandan keyin omonatchi tomonidan
ushbu mablag‘ talab qilib olinmasa, kelgusida ushbu hisob-
varaqsi talab qilib olinguncha saqlanadigan depozit hisob-
varaqsi tarzida ishlaydi. Odatda, ushbu depozitlar bo‘yicha
muddatlar har xil bo‘lib, mablag‘lar qancha ko‘p saqlan-
sa, ularning foiz to‘lovlari shunchalik yuqori bo‘ladi. Albat-
ta, bu yerda pul bozoridagi resurslarning taklifi, Markaziy
bankning qayta moliyalashtirish hisob stavkasi miqdori aso-
siy rol o‘ynaydi. Shunga asosan, tijorat banklari depozit si-
yosatini o‘rnatadi.
Muddatli depozitlar oldindan ogohlantirish asosida mud -
da tidan oldin bankdan qaytarib olinishi ham mumkin. Bun-
da bank mijozga depozit mablag‘ini oldindan qaytarib ol-
gan ligi uchun jarima tarzida shartnomada kelishilgan foiz
to‘ lov larini to‘lamaslik huquqiga ega bo‘ladi.
Jismoniy shaxslar o‘rtasida omonatlarning eng rivojlan-
gan turi bu jamg‘arma depozitlar hisoblanadi. Jamg‘armaning
ushbu turida bank omonatchiga uning mablag‘ining haraka-
ti, qoldig‘i va unga hisoblangan foizlar haqidagi ma’lumotni
aks ettiruvchi jamg‘arma daftarchasini beradi. Jamg‘arma
depozitlarining asosiy turi sifatida rivojlangan mamlakatlar
bank amaliyotida keng qo‘llanilayotgan depozit sertifikatla-
rini ko‘rsatish mumkin.
38
Hozirgi kunda respublikamiz tijorat banklari amaliyo-
tida ham depozit sertifikatlari joriy etilib bank resurslari-
ning manbalarini shakllantirishda foydalanilmoqda. Ushbu
ko‘rsatkich 2006-yil 1-yanvar holatiga jami 21,3 mlrd so‘m
yoki jami aktivlar tarkibida 0,3 foizni tashkil etgan. Depo-
zit sertifikatlarining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri shun-
daki, ular bankning haqiqatda ham ma’lum miqdordagi
mablag‘ni bankka qo‘yganligi haqida mijozga bergan yoz-
ma tasdiqnomasini anglatadi. Eng asosiysi depozit sertifi-
katlari garov sifatida banklar tomonidan qabul qilinadi. De-
pozit sertifikatlari bo‘yicha foizlar miqdori depozit summa-
sining hajmi, muddati, shuningdek, iqtisodiyotdagi inflatsi-
ya darajasiga bog‘liq.
Boshqa depozitlar guruhiga banklarning yuqorida qayd
etilgan depozitlaridan tashqari mijozlarning akkreditiv bo‘-
yicha talab qilib olinguncha bo‘lgan davrdan foizsiz depozit-
lar, shuningdek, amaldagi qoidalarga muvofiq turli ishonch-
li mablag‘lar va shunga o‘xshash boshqa moliyaviy opera-
tsiyalar va majburiyatlar bo‘yicha depozit hisobvaraqlarini
ochishi mumkin.
Tijorat banklarining resurslarga bo‘lgan ehtiyoji depozit
operatsiyalari natijasida to‘liq qondirilmaganda ular mam-
lakat yoki xalqaro moliya bozoriga, Markaziy bankka va
banklararo pul resurslari bozoriga murojaat qiladi.
Xalqaro bank amaliyotida moliya bozori va banklararo
pul resurslari bozorlari orqali banklarning katta miqdorda
moliyaviy resurslarni jalb etishi amaliyotda o‘zining ijobiy
natijasini topgan. Xalqaro bank amaliyotida tijorat bank-
larining resurslari tarkibida qimmatli qog‘ozlarning ulu-
shi 20–25 foizni tashkil etadi. Rossiya Federatsiyasi tijorat
banklarida ushbu ko‘rsatkich 2003–2004-yillarda 10-12 fo-
izni tashkil etgan, O‘zbekiston tijorat banklarida shu davrda
0,3–1,0 foizdan iborat bo‘lgan.
Tijorat banklarining qo‘shimcha moliyaviy resurslarga
39
bo‘lgan ehtiyojini Markaziy bankning kreditlari orqali qondi-
rishida qayta moliyalash stavkasining miqdori bevosita ta’sir
etadi. Chunki Markaziy bankning qayta moliyalash stavka-
si uning pul-kredit siyosatini yuritishning asosiy usullaridan
biri bo‘lib, uning darajasining past yoki yuqori bo‘lishi mu-
omaladagi tovar massasi va pul massasi o‘rtasidagi mutano-
siblikka bog‘liq. Agar muomalada pul massasining miqdori
tovar massasiga nisbatan mo‘ljaldagidan oshadigan bo‘lsa,
unday holda Markaziy bank qayta moliyalash stavkasini
oshi rish orqali tijorat banklarining markazlashgan kredit re-
surslarini olishga bo‘lgan manfaatini cheklab qo‘yadi va ak-
sincha.
Demak, tijorat banklari har doim ham Markaziy bank-
ning kreditlarini olishdan iqtisodiy manfaat ko‘rmaydi.
Chunki Markaziy bank hisob stavkasini banklararo pul
resurslari bozorining ishtirokchilari kabi resurslarni foy-
da olish yoki vaqtinchalik bo‘sh bo‘lgani uchun tijorat
bank lariga taklif etmaydi. Uning tijorat banklariga kre-
dit resurslarni taklif qilish yoki qayta moliyalash stavkasi-
ning past yoki yuqori darajada o‘rnatishidan asosiy maq-
sad milliy valutaning barqarorligini ta’minlashga qaratil-
gan. Lekin shuni alohida ta’kidlash lozimki, hozirgi kun-
da Markaziy bankning qayta moliyalash siyosati milliy va-
lutaning barqarorligini oshirishdagi ahamiyati juda ham
zaif bo‘lib qolmoqda.
Banklararo pul resurslari bozori moliya bozorining asosiy
segmentlaridan biri hisoblanib, tijorat banklariga vaqtincha
bo‘sh mablag‘laridan samarali foydalanish va qo‘shimcha
moliyaviy resurslarga bo‘lgan ehtiyojini zudlik bilan qondi-
rishga imkoniyat yaratadi. Banklararo pul resurslari bozori-
da qisqa muddatli kredit resurslar sifatida ishtirok etayotgan
mablag‘lar butun bank tizimidagi mavjud bo‘sh mablag‘lar
hajmiga ta’sir ko‘rsatmaydi. Chunki tijorat banklarining
vakillik hisobvaraqlaridagi mablag‘lar birinchisidan ikkin-
40
chisiga o‘tish orqali ularning Markaziy bankdagi vakillik
hisobvarag‘ining umumiy hajmi o‘zgarishsiz qoladi.
| 