3-BOB. BANK KAPITALI TAHLILI
3.1. Tijorat banklari kapitalining tarkibi va mohi-
yati.
3.2. Bank kapitalining yetarliligi va dinamikasi tah-
lili.
3.3. Bank kapitali barqarorligi va samaradorligi
ko‘r satkichlari.
3.1. Tijorat banklari kapitalining tarkibi va mohiyati
Xalqaro bank amaliyoti tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki,
bozor munosabatlari sharoitida tijorat banklari kapitalining
samaradorligi va uning yetarliligini ta’minlamasdan turib,
banklarning to‘lov qobiliyatini mustahkamlash va aholining
bank tizimiga bo‘lgan ishonchini qozonish mumkin emas.
Ma’lumki, bank kapitalining mavjudligi bankning tashkil
topishi va faoliyat ko‘rsatishi uchun eng asosiy zaruriyat-
dan biridir.
Aytish joizki, AQSHda ipotekali kreditlash tizimida ro‘y
bergan tanglik holatidan boshlangan, bugungi kunda butun
dunyoni qamrab olgan jahon moliyaviy inqirozi natijasida
yirik banklar va moliyaviy tuzilmalarning likvidlik va to‘-
lov qobiliyati zaiflashib borayotgan bir paytda banklarning
to‘lov qobiliyatini mustahkamlashda bank kapitali va uning
yetarlilik darajasi birlamchi zaruriy omil bo‘lib hisoblanadi.
Iqtisodiy islohotlar va bozor munosabatlarining sama-
radorligini ta’minlashda tijorat banklari kapitalini shakllan-
tirish va uning muvofiqligini ta’minlashga erishish muhim
o‘rin tutadi.
48
Xalqaro bank amaliyotida bank kapitali va uning ye-
tarliligini ta’minlash masalasiga to‘xtalishdan oldin bank
kapitalining iqtisodiy mohiyati to‘g‘risida to‘xtalib o‘tish
joiz.
Bank kapitali murakkab kategoriya sifatida «bank ishi»da
muhim ahamiyat kasb etadi. Zero, u bank faoliyatining
boshlang‘ich moliyaviy asosi va keyinchalik uning rivojla-
nishi, barqarorligi hamda xavfsizligini ta’minlovchi manba
bo‘lib hisoblanadi.
Qisqa qilib aytganda, tijorat banki kapitali – bu bank
faoliyatini moliyalashtirishning barqaror manbayi bo‘lib,
bankning operatsion jarayonida kutilmaganda yuzaga kela-
digan zararlarni qoplash imkonini beruvchi o‘ziga xos hi-
moya vositasidir.
Bank kapitalining iqtisodiy mazmuni yanada to‘liqroq u
bajaradigan funksiyalarda namoyon bo‘ladi.
Bank kapitalining quyidagi ikkita funksiyasini ajratib
ko‘rsatish mumkin:
1. Himoya funksiyasi. Bank kreditorlari va omonatchilari
manfaatlarini himoya qilish bank kapitalining asosiy funk-
siyasi bo‘lib xizmat qiladi. Chunki bank aktivlarining asosiy
qismi omonatchilar hisobiga shakllantiriladi.
Himoya funksiyasi zarar ko‘rish xavfi tug‘ilganda ak-
tiv rezervlar shakllantirish yo‘li orqali bankning to‘lov qo-
biliyatini saqlab qolish, agarda bank tugatilganda omonat-
chilarga kompensatsiya to‘lash imkoniyatini beradi. Bu esa,
o‘z navbatida, bankning keyingi faoliyatiga keng yo‘l ochib
beradi.
Kapital o‘ziga xos himoya yostig‘i rolini o‘ynab, ko‘z da
tutilmagan yirik xarajatlar sharoitida bank operatsiyalarini
davom ettirish imkoniyatini beradi. Bank kapitalining mav-
judligi uning ishonchliligi va likvidliligining birinchi shar-
tidir.
2. Tartibga soluvchi funksiyasi. Bank kapitalini tartibga
49
soluvchi funksiyasi bankning ssuda va investitsion operatsi-
yalarini chegaralashni nazarda tutadi.
Bank kapitali yuqorida keltirilgan vazifalarni bajarishi
uchun quyidagi uchta xususiyatga ega bo‘lishi lozim:
U uzoq muddatli bo‘lishi zarur (doimiy).
Tijorat banklarining kapitali uzoq muddatli bo‘lishi za-
rur, deganda asosiy e’tibor kapital egasining ushbu mablag‘ni
istalgan paytda talab qilish imkoniyatining chegaralangan-
ligi nazarda tutilmoqda. Agar bank aksiyadori istalgan payt-
da bank kapitalini shakllantirish uchun yo‘naltirilgan mab-
lag‘ni to‘liq yoki qisman qaytarib olsa, bank iqtisodiy jihat-
dan tang ahvolga tushib qolishi tabiiy.
O‘zbekiston Respublikasining 1996-yil 25-aprelda qabul
qilingan «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi qonunida
«Bank muassislari bank aksiyadorlari tarkibidan u ro‘yxatga
olingan kundan boshlab bir yil mobaynida chiqib ketish hu-
quqiga ega emaslar», deya qayd etilgan.
Demak, tijorat banklari ustav kapitaliga qo‘yilgan mab-
lag‘larni bir yil davomida erkin ishlatish huquqiga ega.
Bank kapitali majburiy to‘lovlarga tobe bo‘lmasligi ke-
rak.
Tijorat banklari kapitalining majburiy to‘lovlardan ozod-
ligi bankning barqaror faoliyat yuritishiga keng imkoniyat
yaratadi. Aksincha, bank kapitali soliq, penya va boshqa
to‘lovlar, shuningdek, bankning majburiyatlari bo‘yicha to-
be bo‘lsa, uning iqtisodiy barqarorligiga salbiy ta’sir ko‘r-
satadi va kapital doimo iqtisodiy jihatdan xavf ostida bo‘ladi.
Mazkur holat banklarga o‘z nomidan moliya bozorlarida
operatsiyalarni amalga oshirishda, omonatchilar va inves-
torlarni bankka jalb qilishda hamda aholining ishonchini
ta’minlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Bank kapitali omonatchilar va kreditorlarning huquqiy
manfaatidan mustaqil bo‘lishi lozim.
50
Tijorat banklari moliyaviy vositachi sifatida omonatchi-
lar va kreditorlardan juda katta miqdorda mablag‘larni jalb
etadi. Bank kapitali jalb qilingan mablag‘larni qaytarish bi-
lan bog‘liq bo‘lgan holatlar bo‘yicha omonatchilar va kre-
ditorlarning manfaatiga bevosita bog‘liq bo‘lmasligi, ya’ni
omonatchilar va kreditorlarning bank kapitaliga nisba-
tan hech qanday qonuniy yoki bilvosita da’volari mavjud
bo‘lmasligi zarur.
Tijorat banklari kapitali tarkibining oqilona shakllanti-
rilishi bank kapitalining mustahkamligiga va uning yetarlili-
giga ijobiy ta’sir qiladi.
Bugungi kunda dunyoning ko‘pchilik mamlakatlarida ti-
jorat banklari kapitalining tarkibini shakllantirishda xalqaro
Bazel qo‘mitasi tomonidan ishlab chiqilgan standartlardan
asos sifatida foydalanilmoqda.
Xalqaro Bazel qo‘mitasining standartlariga asosan bank-
ning jami kapitali asosiy va qo‘shimcha kapitalga ajratiladi.
Ushbu standartlar birinchi marta 1988-yilda ishlab chiqilib,
amaliyotga 1993-yildan boshlab joriy etilgan.
Bazel standartlariga ko‘ra asosiy kapital quyidagi ele-
mentlardan tashkil topadi:
1. Ustav kapitalining to‘langan qismi (oddiy aksiyalar
qiymati).
2. Muddatsiz nokumulyativ imtiyozli aksiyalar.
3. Emission daromad.
4. Sof foyda hisobidan shakllantirilgan zaxira summa-
lari.
5. O‘tgan yillarning taqsimlanmagan foydasi.
Shunisi e’tiborga molikki, xorijiy bank amaliyotida bank-
larda audit tekshiruvi o‘tkazilib, audit xulosasi tasdiqlan-
gunga qadar joriy yilning foydasi asosiy kapital tarkibiga ki-
ritiladi. Audit xulosasidan keyin esa faqat taqsimlanmagan
foyda kiritiladi.
51
Xalqaro Bazel standartlari bo‘yicha banklarning qo‘shim-
cha kapitali tarkibiga ushbu asosiy elementlar kiritiladi:
1. Kreditlardan ko‘riladigan zararlarni qoplashga mo‘l-
jallangan zaxiraning riskka tortilgan aktivlar miqdorining
1,25 foizidan oshib ketmaydigan qismi.
2. Qayta baholash zaxirasi. Bunda bankka tegishli bino
va inshootlar hamda yerning qiymatini qayta baholash nati-
jasida yuzaga keladigan zaxira miqdori tushuniladi.
3. Subordinatsiyalashgan qarz majburiyatlari.
4. Konsolidatsiyalashgan sho‘ba korxonalarini tashkil
etish maqsadiga yo‘naltirilgan qo‘yilmalar.
Bazel andozalari bo‘yicha konsolidatsiyalashgan sho‘ba
korxonalari deganda bank qoshida tashkil etilgan, mustaqil
balansga ega bo‘lmagan kredit muassasalari (lizing, fakto-
ring, trast, forfeyting kompaniyalari) ko‘zda tutiladi.
Respublikamiz tijorat banklarining kapital tarkibi Mar-
kaziy bankning 1998-yil 2-noyabrda tasdiqlangan 420-sonli
«Tijorat banklari kapitalining yetarliligiga qo‘yiladigan ta-
lablar to‘g‘risida»gi Nizomida quyidagicha keltirilgan:
| 