-BOB. TIJORAT BANKLARI FAOLIYATI TAHLILI

6
Banklar barqaror va samarali faoliyat yuritmasa, uning 
mijozlari o‘z faoliyati uzliksizligini ta’minlashining iloji 
bo‘l may qoladi. Mijozlar faoliyati ko‘p jihatdan banklar-
ning likvidliligi, to‘lov qobiliyati va samarali faoliyat yuri-
tishiga bog‘liq.
Bugungi kunda dunyo hamjamiyatini qamrab olgan, 
2008-yilda boshlangan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqrozi-
ning asosiy sabablaridan biri sifatida, – «...banklar likvid-
ligi, ya’ni to‘lov qobiliyatining zaifligi bilan bog‘liq mu-
ammo ning keskinlashuvi, kredit bozoridagi tanglik, sod-
da qilib aytganda, pul mablag‘larining etishmasligi bilan 
izohlanadi».
1
Yuqorida bildirilgan fikrlarning barchasi tijorat bankla-
ri faoliyati bilan butun iqtisodiy jarayonlarning uzluksiz ra-
vishda bog‘liqligini bildiradi.
Shunday ekan, banklar faoliyatini izchil, chuqur va ilmiy 
asoslangan ravishda uzluksiz tahlil etib borish, ular faoliya-
tining barqarorligini ta’minlash muhim iqtisodiy masalalar-
dan biri bo‘lib qolaveradi va ulkan ahamiyat kasb etadi.
Bank faoliyatini tahlil etish uchun bank faoliyati bilan 
bog‘liq bo‘lgan barcha iqtisodiy jarayonlarni har tomonlama 
chuqur his etmoq, anglamoq zarur bo‘ladi. Buning u chun 
esa eng avallo, bankning mohiyati, bajaradigan vazifalari, 
ush bu vazifalarni bajarish asoslari, usullari, xullas, butun 
bank faoliyatiga tegishli jarayonlarni his etmoq lozim. Bank 
faoliyatini yuritish uchun lozim bo‘lgan mablag‘lar va ular-
ning manbalari, o‘z mablag‘lari hamda majburiyatlari tar-
kibi, ular o‘rtasidagi mutanosiblikni ta’minlash masalalari, 
ushbu mablag‘larni samarali yo‘naltirish, bankning likvid-
liligi, to‘lov qobiliyatini ta’minlash asoslari kabilar chuqur 
o‘rganilmog‘i zarur.
1
Karimov I.. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sha-
roitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari. –T.: «O‘zbekiston», 
2009-y. 8-bet.

7
Yuqorida bildirilgan fikrlarni umumlashtirgan holda ay-
tish mumkinki, Bank faoliyati tahlili fanining predmeti, bu 
bank faoliyatini o‘zida aks ettiruvchi iqtisodiy jarayonlarni 
uzsluksiz ravishda o‘rganish dan iborat.
Bank faoliyati tahlili fani banklarga muomaladagi 
bo‘sh mablag‘larni jalb etish, o‘z mablag‘larini to‘plash 
va boshqarish, jamlangan passivlarni aktiv operatsiyalar-
ga joylashtirish, aktivlarni boshqarish, daromad va xara-
jatlarni shakllantirish hamda mijozlarga bank xizmatlari-
ni ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘lgan iqtisodiy jarayonlarni 
o‘rganadi.
Har qanday tahlil kabi bank faoliyati tahlili jarayonida 
birinchidan, haqiqiy holat o‘rganiladi, ikkinchidan, haqiqiy 
holat normativ ko‘rsatkichlar bilan taqqoslanadi, uchinchi-
dan, olingan natijalarga ta’sir etuvchi omillar va ularning 
bank faoliyatiga ta’siri tahlil qilinib faoliyatni yanada tako-
millashtirish yuzasidan bank boshqaruviga takliflar tayyor-
lanadi. Shunday ekan, Bank Boshqaruvi tomonidan bank 
faoliyati samaradorligini oshirish uchun qabul qilinadigan 
qarorlar, albatta, bank faoliyati tahlili natijalariga asosla-
nadi. Qabul qilingan qarorlarning samarasi faoliyat tahli-
li natijalarining nechog‘lik to‘g‘riligiga proporsional ravish-
da bog‘liq.
Bank faoliyati tahlilining asoslari bo‘lib, quyidagilar hi-
soblanadi:
• birinchidan – bank balansi ma’lumotlari (1-ilova);
• ikkinchidan – bank daromadlari va xarajatlari (moliya-
viy natijalar) balansi (2-ilova);
• uchinchidan – bank buxgalteriyasi analitik va sintetik 
hisob raqamlari ma’lumotlari (hisobvaraqlar rejasi 3-ilova).
Bank faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri bu 
banklarda kunlik balans hisobotlari tuzilishidir. Har bir ish 
kuni oxirida bankning har bir filiali tomonidan balans tu-
ziladi va u Respublika Boshqaruvi tomonidan umumlashti-

8
riladi. Bu holat bank faoliyatini tezkor ravishda tahlil qilib 
borish imkoniyatini yaratadi.
Bankning daromadlari va xarajatlari balans ma’lumotla-
riga asosan uning daromadlari manbalari, miqdori, xarajat-
larining turlari va hajmi hamda faoliyat samaradorligi tah-
lil qilinadi.
Bank faoliyatini operativ (tezkor) tahlil qilishda anali-
tik va sintetik hisob raqamlar aylanmalari va qoldig‘idan 
foydalaniladi. Shunday ekan, 1, 2, 3-ilovalarda keltirilgan 
ma’lumotlar bank faoliyatini tahlil qilishning asosini tash-
kil etadi.
Bundan tashqari, bank faoliyati tahlilining huquqiy 
asoslari bo‘lib, uning faoliyatini asoslovchi qonunlar, O‘z-
bekiston Respublikasi Prezidentining farmon va qarorla-
ri, Vazirlar Mahkamasining qarorlari va O‘zbekiston Res-
publikasi Markaziy bankining qaror va yo‘riqnomalari hi-
soblanadi. Ulardan eng asosiylari «O‘zbekiston Respublika-
si Markaziy banki to‘g‘risidagi», «Banklar va bank faoliyati 
to‘g‘risidagi» qonunlar hisoblanadi.
Tijorat banklari faoliyatini to‘g‘ri tahlil qilishda Marka-
ziy bankning, banklar faoliyatiga bog‘liq bo‘lgan talablari, 
Nizomlari, Normativ hujjatlarini bilish va ularga to‘liq rioya 
qilish muhim ahamiyat kasb etadi.
Yuqorida qayd etilgani kabi tahlil natijalari Bank Bosh-
qaruvi, Bankning kuzatuv kengashi va Aksionerlarning 
umumiy yig‘ilishlarida qarorlar qabul qilish uchun asos 
bo‘lib xizmat qiladi. To‘g‘ri qabul qilingan qarorlar esa bi-
rinchidan, bank faoliyati samaradorligini oshirishga xiz-
mat qilsa, ikkinchidan, uning kreditorlari va omonatchila-
ri manfaatlari himoyalanadi va uchinchidan, bank aksiya-
dorlari va mijozlarining bankka bo‘lgan ishonchlari o shib 
boradi.

9

Download 4.18 Mb.