.6 . Lizing munosabatlari va ijara majburiyatlari auditi

shartlarda h aq evaziga egalik qilish va foydalanish u ch u n li­
zingga oluvchiga o ‘n ikki oy dan ortiq m uddatga beradi. Bunga 
lizing shartnom asi quyidagi sh artlam in g biriga javob berishi 
kerak:
a) lizing shartnom asining m uddati tugagach, lizing obyekti 
lizingga oluvchining mulki b o ‘lib o ‘tsa;
b) lizing shartnom asining m u dd ati lizing obyekti xizm at 
m u ddatining 80 % d an ortiq b o ‘lsa yoki lizing obyektining lizing 
shartnom asi tugaganidan keyin qoldiq qiym ati uning bosh- 
lan g h ch qiym atining 20 % d a n k am b o ‘lsa;
v) lizing shartnom asining m ud dati tugagach, lizingga oluvchi 
lizing obyektini uning b ozor q iym atidan past narxda evazini 
to ‘lab sotib olish huquqiga ega b o ‘lsa, bu nda ana shu huquqni 
am alga oshirish kunidagi lizing obyekti qiym ati asos b o ‘ladi;
g) lizing shartnom asi am al qiladigan davr u ch u n lizing 
to io v la rin in g um um iy sum m asi lizing obyekti qiym atining 90 % 
d an ortiq b o ‘Isa»1.
Asosiy vositani lizinga qabul qilish h am A B -I shakldagi 
dalolatnom a b ilan rasm iylashtirilgan b o ‘lishi lozim.
Lizing bem vchi subyektlar lizing b erishdan asosiy vositalar 
u ch u n lizing oluvchi subyektdan olinishi lozim b o ‘lgan to ‘lovni 
(q o ‘shilgan qiym at solig‘i bilan birga) operatsion darom adlar 
tarkibiga (D ebet 4810 - «U zoq m u dd atli ijara b o ‘yicha o lin ad i­
gan joriy to ‘lovlar», 4820 - «qisqa m uddatli ijara b o ‘yicha oli­
nadigan to'lovlar», K redit 9550 - «U zoq m ud datli ijaradan 
darom adlar», 9350 - «Qisqa m uddatli ijaradan darom adlar») 
kiritadi.
Ijaraga olingan asosiy vositalarni jo riy ta ’m irlash xarajatlari 
lizing oluvchi to m o n id an qilinadi, kapital ta ’m irlash esa sh art- 
nom adagi kelishuvga m uvofiq lizing oluvchi yoki lizing bem vchi 
hisobidan am alga oshiriladi.
A udit jarayonida au d ito r lizing subyektlarini aniqlashi lozim .
б-so n B H M S ga m uvofiq, lizing subyekti b o ‘lib quyidagilar 
hisoblanadi:
1 6-сон «Ижара ҳнсоби» номлн БҲМС. Ўз.Р. Адлия вазнрлншда 2004-йил 22-нюнда 1374-сон б!иан 
рўйхатга олинган.
44

a) lizingga bem vchi lizing shartnom asi b o ‘yicha lizingga 
oluvchiga kelgusida topshirish m aqsadida lizing obyektini m ulk 
qilib oluvchi shaxs;
b) lizingga oluvchi egalik qilish va foydalanish u eh u n lizing 
shartnom asi b o ‘yicha lizing obyektini olayotgan shaxs;
v) sotuvchi lizingga beruvchiga lizing obyektini sotayotgan 
shaxs.
Lizing obyekti lizingga oluvchining krediti (qarzi) hisobidan 
olinayotgan taqdirda, aniq b ir lizing obyektiga n isbatan lizingga 
beruvchining kreditori va lizingga oluvchi b ir shaxs tim solida ish 
k o ‘rishga y o ‘l q o ‘yilm aydi.
Lizingga bem vchi lizing obyektini b o ‘lgusi foydalanuvchidan 
keyinchalik u ni xuddi shu shaxsga ijaraga berish u ch u n sotib ol- 
g an hollarda, lizingga oluvchi va sotuvchi bir shaxs b o ‘lishga 
y o ‘l q o ‘yiladi.A uditor yuqorida k o ‘rsatilgan m asalalam i tek- 
shirib, o ‘m atilg an talablar va qoidalarning buzilish hollarini 
o ‘zining ish hujjatlarida aks ettirishi lozim.
K o‘pchilik xojalik subyektlari avtom obiharni sotib olganidan 
k o ‘ra foydaliroq b o ‘lgani u ch u n ijaraga oladilar. B unda aud itor 
avtom ashinani ishlatish va ta ’m irlash xarajatlarini qoplash, 
hisoblashishlar tartibi kelishilgan ijara shartnom asi bilan tanish- 
ishi lozim .
Jism oniy shaxslar bilan tuzilgan sh artnom aga k o ‘ra ijara 
to ‘lovlari ijarachi to m o n id an u ning xarajatlariga q o ‘shilsa (2010, 
2310, 2510, 2710 schyotlar debet va 6910 schyot kredit) 
hisoblangan ijara to ‘lovi sum m asidan darom ad solig‘i undiriladi 
(D ebet 6910, K redit 6410). Ijaraga bem vchi jism oniy shaxslarga 
ulardan ijaraga olingan asosiy vositalar u ch u n hisoblangan ijara 
t o ‘lovi sum m asidan b udjetdan tashqari fondlarga to ‘lovlar 
hisoblanm aydi.
Agar asosiy vosita obyektlari tadbirkor b o 'lg an jism oniy 
shaxslardan ijaraga olinsa, hisoblangan ijara to ‘lovi sum m asidan 
d arom ad so lig i ushlanm aydi. Subyekt bun day to ‘lovlarning b ar­
ch a turlari b o ‘yicha soliq inspeksiyasiga har cho rakd a bildirib 
turishi lozim . A u ditor subyektning ijaraga bem vchi jism oniy 
shaxslar bilan hisob-kitoblarni hisobga olish qoidalari va soliq 
qonunchiligiga rioya qilinayotganligiga ishonch hosil qilishi 
lozim .
45

A uditda bajariladigan b arch a am allar lizing m uom alalarining 
xususiyatini hisobga olgan h olda am alga oshiriladi. Shuning 
u ch u n lizing shartno m alarini tuzish, m u o m alalam i buxgalteriya 
hisobida aks ettirish va soliqqa tortish da y o ‘l q o ‘yiladigan xato- 
lam ing aksariyati m e ’yoriy hujjatlardagi kam chiliklar va uslubiy 
q o lla n m a la r yetishm asligi bilan bog‘liq.
Lizing 
operatsiyalarini 
tekshirishda 
auditning 
barcha 
bosqichlari: rejalashtirish, au d ito rlar guruhini tuzish, tekshiruv 
o ‘tkazish, auditorlik hisoboti va xulosalarini tuzishda maxsus 
yondoshuv talab qilinadi.
Lizingda lizing obyektiga egalik qilish va foydalanish h uquqi 
bilan 
bog‘liq 
b arch a 
tavakkalchiliklar 
lizingga 
oluvchiga 
o ‘tkaziladi. Lizingga oluvchining buxgalteriya hisobida lizing ak- 
tiv va m ajburiyat sifatida lizing m u dd ati boshlanishidagi lizing 
obyektining joriy qiym ati yoki m inim al lizing to ‘lovlarining 
diskontlangan qiym ati b o ‘yicha, agar u past b o ‘lsa, ta n olinishi 
kerak.
A udit jarayonida au d ito r lizing to ‘lovlarining diskontlangan 
qiym at to ‘g‘ri hisobga olinishini h am tekshirishi lozim . M inim al 
lizing to io v la rin in g diskontlangan qiym atini hisoblashda disk- 
ontlaydigan om il bo lib , lizing shartnom asida ko‘zda tutilgan 
foiz stavkasi hisoblanadi, agarda un i aniqlash im koniyati bo Is a , 
aks hollarda lizingga oluvchining qarz sarm oyasi b o ‘yicha о ‘sib 
boruvchi foiz stavkasidan foydalaniladi. Lizing m uddatining 
boshlanish vaqtida lizingga oluvchi va lizingga bem vchi lizing 
to lo v la ri jadvali (tartibi) n i kelishib oladi, u n da lizingga b eru ­
vchining 
darom adi, 
lizing 
obyektining 
qiym atini 
qoplash 
b o ‘yicha m ajburiyatlar va ularning lizing m u dd ati davom ida 
taqsim lanishi k o ‘rsatiladi.
A u ditor lizing b o ‘yicha foizlar lizing shartnom asi davom ida 
davrlar b o ‘yicha taqsim langanligini va h ar b ir davrda qo planm a- 
gan m ajburiyatlar q o ld ig lg a doim iy foiz stavkasini o ‘m atish
m aqsadida lizing to lo v la ri jadvalida aks ettirilganligiga aham iyat 
berishi kerak. Shuningdek, lizingga oluvchi to m o n id a n am alga 
oshirilgan lizing obyektini sotib olish, yetkazib berish yoki belgi­
langan m aqsadda foydalanish u c h u n yaroqli holga keltirish bilan 
b o g liq xarajatlar lizing obyektining qiym atiga q o ‘shilganligini 
h am aniqlash lozim.
46

Lizingga oluvchining lizing obyektini yaxshilash (ob od on - 
lashtirish. q o ‘sh im cha qurish, q o ‘shim cha asbob-uskunalar bilan 
ta ’m inlash, rekonstm ksiya, m odernizatsiya qilish, texnik qayta 
q urollantirish va h.k.) xarajatlari lizing obyekti qiym atini 
ko‘paytiruvchi kapital q o ‘yilm alar sifatida aks ettiriladi. Agar liz­
ing obyekti, lizingga beruvchining ruxsati bilan yaxshilangan 
b o ‘lsa, sh artn o m an in g am al qilish m uddati tugagandan s o ‘ng 
yoki sh artno m a bekor qilingach, lizingga oluvchi ana shu 
m aqsad y o ‘lida sarflangan b arch a xarajatlam i ng qoplanishini ta ­
lab qilish huquqiga ega, agarda lizing sh artnom asida o ‘zgacha 
shartlar k o ‘zda tutilm agan b o ‘lsa.
A uditor lizingda h a r bir hisobot davri u ch u n lizing obyekti 
b o ‘yicha am ortizatsiya ajratm asi to bg ‘ri hisoblanganligini h am
tekshirishi lozim . Lizing obyektlari b o ‘yicha am ortizatsiyani 
hisoblash 0 ‘zbekiston Respublikasi M oliya vazirligining 2003-yil 
9-oktabrdagi 
114-sonli 
buyrug‘i 
bilan 
tasdiqlangan 
5-son 
«Asosiy vositalar» nom li B H M S ga m uvofiq am alga oshiriladi.
Lizingga oluvchi lizing shartnom asi m uddati tugaganidan 
keyin lizing obyektiga m ulkiy egalik qilish huquqini olishga is- 
h o nchi b o ‘lm asa, u holda u quyidagilardan qaysi biri qisqaligi- 
d a n kelib chiqib: lizing shartnom asi m u dd ati davom ida yoki liz­
ing obyektining xizm at qilish m ud datida to ‘liq am ortizatsiya qil­
ishi m um kin. A udit jaray o n id a lizing obyektini yillik qayta b a­
holash lizingga oluvchi to m o n id an q on unchilikda belgilangan 
tartib da am alga oshirilganligiga ish o n ch hosil qilish lozim.
Lizing shartnom asi to ‘xtatilganda lizing obyektini qaytarish, 
lizing shartnom asiga m uvofiq u n in g to ‘xtatilgan sanadagi obyek­
tining qoplan m agan qiym ati sum m asi b o ‘yich a am alga oshiri- 
laganligi tekshiriladi. Lizing obyektining chiqib k etishidan m o li­
yaviy natijani aniqlaganda, oldingi qayta baholashlardagi lizing 
obyekti qiym atining k o ‘paygan sum m asi, y a ’ni oldingi bah olash­
lardagi qiym at pasayishi sum m asiga n isbatan ortgan qism i lizing 
obyektining chiqib ketishidan k o ‘rilgan daro m ad tarkibiga 
q o ‘shiladi va bir vaqtning o ‘zida 8510 - «M ulkni qayta baholash 
b o ‘yicha tuzatishlar» schyoti b o ‘yicha rezerv kapitalini kam ayti- 
radi.
Lizingga beruvchining buxgalteriya hisobida lizing aktiv sifa­
tida lizing m uddati boshlanishidagi lizing obyektining jo riy qiy-
47

m ati yoki m inim al lizing to ‘lovlarining diskontlangan qiym ati 
b o ‘yicha, agar u past b o ‘lsa, ta n olinishi kerak.

Download 8.07 Mb.