11
Odamlar ranglarning uyg’unligi haqida gapirganida ularni ikki yoki undan
ortiq olgan rang taassurotlaridan baholaydilar. Rangtasvir va afzal ranglar haqidagi
sub’ektiv xulosalar, odamlardagi uyg’un va nouyg’un (disgarmoniya)
tushunchalarining bir xil emasliklaridan dalolat beradi. Oddiy tilda “garmoniya” deb
ataladigan rang
birikmalari, ko’pchilik uchun bir biriga yaqin tuslar yoki bir xil
nurlanish kuchiga ega turli ranglardan tashkil topgan bo’ladi. Bunday birikmalar
asosan kuchli kontrastlilikda bo’lmaydi. Qoidaga ko’ra garmoniya va dissonansga
(hamohang bo’lmagan) baho berish yoqimli yoki yoqimsiz sezgilaridan kelib
chiqilgan bo’ladi. Bunday fikrlar shaxsiy xulosalarga tayangan bo’lib, ob’yektiv
xarakterga ega emasdir.
Rang garmoniyasi tushunchasi sub’yektiv
sezgi doirasidan chiqarilib,
ob’yektiv qonuniyatlar doirasiga kiritilishi lozim. Garmoniya – bu muvozanat,
kuchlar simmetriyasidir. Rang ko’rishning fiziologik tomonlarini o’rganish bizni
aynan shu muammoni yechimiga yaqinlashtiradi. Agar, biz
yashil kvadratga bir
muncha tikilib turib so’ngra ko’zimizni yumsak unda ko’z oldimizda qizil kvadrat
paydo bo’ladi. Aksincha, qizil kvadratni shu tarzda kuzatilsa yashil kvadrat yuzaga
keladi.
Bunday tajribani barcha ranglar bilan o’tkazish mumkin. Ular, ko’z oldimizda
yuzaga keladigan rang timsollarini to’ldiruvchi ranglarni real ko’rish orqali yuzaga
kelishini tasdiqlaydi. Ko’z ranglar yaxlitligini (komplektligini) yaratadi, yoki
boshqacha qilib aytganda komplementar ranglarni ko’rishni istaydi. Bu esa
muvozanatga tabiiy erishish deganidir.
Bunday ko’rinishni ketma – ket kontrastlar deyish mumkin. Boshqa tajribamiz
shundan
iboratki, biz rangli kvadratga kichikroq o’lchamdagi, yorqinligi bir – biriga
teng, kulrang kvadratni joylashtiramiz. Sariq fonda bu kulrang kvadrat och –
binafsha bo’lib, zarg’aldoqda – ko’kish – kulrang, qizilda – yashil tusli kulrang,
yashilda – qizg’ish kulrang, ko’kda – zarg’aldoqsimon kulrang va binafshada –
sarg’ish kulrang bo’lib tuyuladi. Ya’ni har bir rang kulrangni boshqacha tuslanishga
va unga o’z tuslarini singishiga majbur etadi (31-36 rasmlar). Ketma –
ket va
simul’tanli kontrastlar shuni ko’rsatadiki, ko’z faqat to’ldiruvchi ranglar haqidagi
12
qonuniyatlarga asoslangan holdagina qoniqish va muvozanat holatlariga ega bo’ladi.
Biz buni yana boshqa taraflama qarab chiqamiz. Fizik Rumford 1797 yilda birinchi
marta Nikol’son – jurnalda ranglar haqidagi o’z gipotezasini birinchi marta
nashr
etdirib ular aralashmasi oqqa aylangan holdagina uyg’unlashgan (garmoniyali)
hisoblanishini ta’kidladi. U fizik sifatida spektral ranglarni o’rganish tajribasidan
kelib chiqdi. Ranglar fizikasiga bag’ishlangan qismida endi, agar ranglar spektridan
biror rangni, masalan qizilni chiqarib tashlansa, qolgan – sariq, zarg’aldoq, binafsha,
ko’k va yashil ranglarni linza orqali qo’shilsa u holda qoldiq ranglar aralashmasi
yashil rangini beradi, ya’ni biz chiqarilgan rangni to’ldiruvchisini olishimiz haqida
isbotli tushuntirib bergan edi.
Rang o’zini to’ldiruvchisi bilan fizikaviy jihatdan aralashtirilsa (ya’ni rangli
nurlarni), unda barcha ranglar yig’indisini, ya’ni oq rangni beradi, biroq
bunday
holda barcha pigmentlar aralashmasi esa kulrang – qora tonini beradi.
Fiziolog Eval’d Gering quyidagicha: “O’rtacha yoki neytral tusdagi kulrang
optika asosiga (substantsiyasi) ko’ra rangni qabul qilinishga sarflangan kuch –
dissimilyatsiya va ularni tiklash – muvozanatlashtirilish – assimilyatsiya kabi
qoidalariga qiyoslanadi. Demak, o’rtacha tusli kulrang ko’zlarda muvozanat hosil
qiladi” deb mulohaza qiladi. Gering ko’z va miya uchun har doim o’rta tusli kulrang
talab qilishini, agarda u yetishmasa ko’z va miyada bezovtalik sodir bo’la
boshlashini isbotlab berdi.
Har qanday rang uch xususiyatga ega: rang tusi, shaffofligi va tozaligi
(to’yimliligi). Misol uchun, yashil rang quyidagicha tuslanishi mumkin: sariq yoki
ko’k rangga yaqinlashishi, ochroq yoki to’qroq, yorqin yoki bo’g’iq bo’lishi mumkin.
Ammo tabiatda jismlarni turli holatlardagi shakli yoki o’ziga xos rang
xususiyatlari
bo’lishi ham mumkin. Quyidagilar rang jihatidan farqlanadilar: nomsiz spektr
ranglari, qizish oqibatida yuzaga kelgan ranglar, metall ranglari, jismlar ranglari,
atrofimizdagi barcha narsalar o’z xususiy rangiga ega bo’lib, cheksiz tuslanish va
och to’q bo’lishi, ko’pincha aniq nomsiz tusga ega bo’lishi mumkin (misol uchun yer,
har xil toshlar, ba’zi o’simliklarning ranglari).
