I. Ijtimoiy - iqtisodiy tizim belgilari

Kishilarning iqtisodiy faoliyati jamiyatda kechadi, bu jamiyatda o‘ziga xos ichki tuzilishi, ya'ni anatomiyasi borki, uning tarkibida ijtimoiy-iqtisodiy tizim aloxida o‘rin tutadi. Ijtimoiy-iqtisodiy tizim - bu iqtisodiyot taraqqiyotining umumiy shart-sharoitidir.

Tizimlar baxolanganda turli nazariy oqimlar uning bosh mezoniga xar xil qarashadi. Bulardan biri bosh mezon sifatida

a) ijtimoiy-sinfiy farklarni olsa,

b) boshqasi tenologiya darajasini yoki tirikchilik ne'matlarini yaratish usullarini, yana boshkasi

v) boshqarishning turlicha bo‘lishini asos qilib oladi. Ammo ko‘pchilik nazariyalarda tizim belgilarga kompleks (yaxlitlikda) qarash zarurligi, ammo bu belgilar turlicha bo‘lish qayd etiladi.

Tizimlar baxolanganda moddiy, ijtimoiy-iqtisodiy va g‘oyaviy sharoit birgalikda qaralishi kerak. Bunda nimani va qanday usullar |bilan ishlab chiqarilishi aniq bo‘ladi.

Moddiy shart-sharoit belgilari bu yaratilgan maxsulot va xizmatlarning kanday bulishi, ya'ni ularning natural maxsulot yoki tovar maxsulot bo‘lishi, ularning tarkibiy tuzilashining kandayligi moddiy shakldagi yoki nomoddiy xizmat shaklida bo‘lishidan iboratdir.

Ammo moddiy shart-sharoit tavsiflanganda resurslarning kandayligi xam nazarda tutiladi. (tabiatdagi ne'matlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri yerdan olib iste'mol etilishi yoki tabiatga tayanib maxsulotlarni ishlab chiqarish mumkin).

Ishlab chiqarishda qo‘l mexnatiga asoslangan, oddiy mashinalarni qo‘llashga, mukammal mashinalar turkumini qo‘llashga asoslangan texnalogiya... moddiy shart-sharoitlar tavsiflab, tizimlarni farqlantiradi.

Tizimlar belgilarini aniqlashda ishlab chiqarish shaxsiy insoniy omilining sifatli tavsiflari xam axamiyatlidir. Tizimlar qanday ish kuchining qo‘llanishi bilan xam ajralib turadi. Bir yerda:

a) umuman xat-savodsiz xech bir malaka talab qilmaydigan kishilarning ish kuchi ishlatilsa, boshqa yerda

b) dastlabki xat-savodni egallagan qandaydir kasbiy maxorat va tajribaga ega bo‘lgan ish kuchi qo‘llanadi, yani boshqa bir yerda

v) ilim darajasi g‘oyat yuqori, zamonaviy fan-texnika yutuqlarini qo‘llashga qodir, o‘z kasbini tez o‘zgartira oladigan va xarakatchan xodim mexnati ishlatiladi.

Xamma tizimlarda mexnat taqsimoti yuz berib, mexnat, birinchidan ixtisoslashadi; ikkinchidan, mexnat turlicha bir-biri bilan bog‘lanib, bir-birini to‘ldiradi. Natijada maxsulot jamiyatdagi o‘zaro bog‘langan mexnat turlarining natijasi bo‘ladi.

Xamma tizimlarda mexnat turlari o‘rin almashadi, kishilar bir mexnatdan boshqa mexnatga o‘tadilar, o‘z kasblarini o‘zgartiradilar. Turli tizimlarda, ularni tashkil (qiluvchi) etuvchi unsurlarning o‘zaro bog‘lanishi xar xil bo‘ladi. Shunday bog‘lanishlar orasida omillarni birlashish usuli asosiy o‘rin tutadi, shu jixatdan tizimlar farqlanadi.

Tizimlar tafsilotida ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning mazmuni muxim mezon rolini o‘taydi. Buni eng avvalo mulkchilik belgilab beradi. Mulkchilik munosabatlari jamiyatdagi boyliklarni o‘zlashtirish xususidagi iqtisodiy munosabatlardir. Mulkchilik, birinchidan, inson bilan boylik bo‘lmish

buyum yoki boshqa narsa o‘rtasidagi munosabat, ikkinchidan, boylik xususida kishilar o‘rtasida yuzaga keladigan munosabatdir.

Kishilar buyumlarni o‘ziniki qilib olgandagina o‘zlashtirishlari mumkin, chunki jamiyatda o‘zganikini o‘zlashtirib bo‘lmaydi. Mulk soxibi mustaqil o‘z mulkiga tayanib ish yuritadi, u qaram emas. Mulksiz, o‘zga mulkini ijaraga olib faoliyat yurgizishi mumkin, yoki mulkdorga yollanib, yoki nochorlikdan unga qaram xolda ishlashi, birovning qo‘liga qarab qolishi mumkin.

Iqtisodiy tizim baxolanganda mulk kimniki bo‘lishining o‘zi kifoya qilmaydi, buning uchun mulkning qanday usulda iqtisodiy jixatdan amalga oshirilishi, ya'ni mulkdan qanday yo‘llar bilan daromad topilishini xam xisobga olish zarur.

Turli tizimlar ularda qaysi mulk shaklining ustuvorligi bilan xam ajralib turadi. Tarixan jamoat mulki, xususiy mulk va davlat mulki mavjud bo‘lgan, lekin bu mulklarning ichki tuzilishi farqlangan, ular xal xil usulda iqtisodiy jixatdan amalga oshgan.

Turli tizimlarda quyidagi mulk shakllari amal qiladi:

1. xususiy mulk- bu yrim soxiblarga tegishli bo‘lib, uning ikki ko‘rinishi bor (induvilual, korporativ xususiy mulk).

2. jamoat mulki- bu jamoaga birlashgan kishilarning umumiy mulki.

3. davlat mulki- bu davlatga qarashli resurslar va yaratilgan maxsulotlarning, umuman boylikning davlat tomonidan o‘zlashtirilishini bildiradi.

Aytilgan mulk shakllari xamma tizimlarga xos bo‘ladi, lekin ular turli qorishmalardamavjud. Bu yerda mulk shakllarining nisbati ulardan qaysi birining ustuvorligi bilan tavsiflanadi. Tizimni tavsiflovchi iqtisodiy munosabatlar mulkchilik bilan cheklanmaydi, balki xo‘jalik aloqalarining xarakteri, mexnat stimullarining qandayligi bilan xam ajralib turadi.

Tizimlar iqtisodiyotni boshqarish usullari bilan xam tavsiflanadi. Bir yerda boshqarishning iqtisodiy zo‘rlash mexanizmi bo‘lsa, boshqa yerda guruxiy manfatga intilish yoki individual manfatlarni yuzaga chiqarish, ya'ni iqtisodiy rag‘batlantirish mexanizmi amal qiladi, Yana boshqa yerda mexnatga siyosiy-g‘oyaviy undash_,moddiy emas, balki ma'naviy- ruxiy stimullarga urg‘u beriladi.

Tizim deganda uning tarkibida noiqtisodiy munosabatlarni, xususan, mafkuraviy munosabatlarni xam qurish kerakki_;ular siyosiy, xuquiy, axloqiy, diniy va boshka shakllarga ega bo‘ladi. Ammo ularning xar birida iqtisodiyot muxri bor.

Turli tizimning o‘z iqtisodiyotga mos ravishda o‘z dunyoqarashi mavjud bo‘ladi. G‘oyasiz odam bo‘lmaydi, u ma'lum g‘oyaga rioya qilib ish tutadi. Demak, mafkurasiz tizim bo‘lmaydi.

Bir tizimda mustabitlik va zo‘rlik g‘oyasi bo‘lsa, boshqasida erkinlik va demokratiya g‘oyasi, yana boshqasida davlatga tobelik va itoatkorlik g‘oyasi ustuvor bo‘ladi. (mashxur ingliz iqtisodchisi M.Keyns aytganidek, dunyoni iqtisodchilar va siyosatchilar boshqarib turadi).

G‘oya etiqodning o‘zi bilan cheklanmay, ma'lum xatti-xarakatlarni keltirib chiqaradi. Iqtisodiy siyosat xam tizimga kiradi. Bu iqtisodiy soxada yo‘l-yo‘rik va chora-tadbirlar majmuasi bo‘lib, ma'lum maqsadni ko‘zlaydi. Ular iqtisodiyotga

ta'sir etish vositasi xisoblanadi. Iqtisodiy siyosatni davlat yoki ayrim mulk soxiblari yuritadilar. Bunday umumdavlat manfati individual yoki guruxiy manfat ko‘zlanadi.

Demak, tizimlarning qiyofasini bir qator belgilar shakllantiradiki, bular moddiy ashyoviy, shaxsiy- insoniy, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy-g‘oyaviy belgilardir. Bulardan eng asosiysi ijtimoiy-iqtisodiy belgilardir. Ammo boshqa belgilarni xam nazardan qochirib bo‘lmaydi, chunki ular xam iqtisodiy rivojlanishga ta'sir etadi.

Shu sababli tizimlarning asosida iqtisodiyot yotsa-da, ularni sof iqtisodiy xolda emas, balki boshqa belgilar bilan xam tavsiflash zarur.