v
,
0
h
ва
0
S
бўлсин. Биринчи колосник билан
таъсирланишуви олдидан оқим қалинлиги
0
h
бўлсин, у ҳолда оқимдаги пахта
миқдори
L
h
v
Q
0
0
0
0
га тенг бўлади, бу ерда L барабаннинг узунлиги.
а)
492
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
б)
1-расм.Пахта хомашѐсиннинг тозалаш зонасида колосниклар билан ўзаро
таъсирданишувнинг умумий (а) ва ҳисоблаш (б)схемалари.
Хомашѐнинг биринчи колосник билан ўзаро таъсир
1
1
1
1
1
E
C
D
K
A
,
зонасида оқим параметрларини аниқлаймиз (1а расм).
Ox
ўқини
1
1
D
A
кесим
бўйлаб йўналтирамиз (1б-расм). Ихтиѐрий
mn
юза (текисликка
перпендикуляр) қуйидаги формула билан аниқланади [2]:
L
R
x
u
h
S
)
2
(
0
2
0
0
a
x
a
(1)
бу ерда
0
h
-хомашѐнинг дастлабки қалинлиги,
0
0
2
R
u
a
0
u
- колосникнинг 4 фаразга кўра барабан йўналишидаги
тебраниши бўлиб, унинг оқимга нисбатан тебраниш баландлиги ҳисобланиб,
унинг қиймати Герц ѐки Винклер қонунига асосан [3], ѐки тажрибавий
аниқланади,
0
R
– колосник радиуси,
L
-барабан валининг узунлиги.
Ажратилган
mn
элемент учун стационар харакат шартида Эйлер
тенгламасини тузамиз [4]:
vSdv
qfLdx
Sp
Sp
d
Sp
)]
(
[
(2)
бу ерда
kp
q
– ѐн босим,
493
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
k
- босим коэффициенти,
2
1
f
f
f
,
1
f
,
2
f
–мос равишда пахта билан барабан ва колосник орасидаги
ишқаланиш коэффициентлари
L
x
h
S
)
(
тенгликни ва
q
ифодани эьтиборга олиб (2) ифодани
dx
бўлиб, қўйидаги тенгламани оламиз
kfp
dx
ph
d
dx
dv
vh
)
(
(3)
бу ерда
)
2
(
0
2
0
0
R
x
u
h
h
(3) тенглама чап томонига бу ифодани қўйиб, ундан босим
p
га
нисбатан тенглама ҳосил қиламиз
]
[
2
2
2
0
0
0
2
x
b
kf
R
x
p
h
M
h
kf
h
p
dx
dp
a
x
a
бўлганда (4)
бу ерда
]
)
1
(
[
2
0
2
0
0
0
u
M
h
R
b
,
0
0
/ c
v
M
,
0
0
2
u
R
a
0
0
/
K
c
- хом ашѐ муҳитидагги товуш тезлиги.
(4) тенгламанинг ечими
b
ўзгармаснинг ишорасига боғлиқ. Тозалаш
жараѐни амалга ошиши учун (4) формулага кўра
1
/
0
p
p
шарти билан бу
функция камаювчи бўлишини талаб қиламиз. Бу шартда
0
b
тенгсизликни
бажарилиши етарли бўлади.
2
0
b
b
тенгликдан фойдаланиб (4) тенгламанинг
a
x
да
0
p
p
тенглиги шартидаги ечими қўйидаги кўринишда оламиз
2
2
0
2
2
0
0
0
0
0
ln
)
(
exp
/
a
b
x
b
b
a
arctg
b
x
arctg
b
fkR
p
p
(5)
1
1
1
D
K
A
ѐй бўйлаб оқим тезлиги ва унинг зичлигининг тақсимланиш
қонуниятлари қўйидаги фомулалар билан ифодалнади
)
1
(
1
0
0
0
p
p
K
p
v
v
,
)
/
(
0
2
0
0
0
0
0
R
x
u
h
v
h
v
(6)
Ҳисобларда қўйидаги қийматларни қабул қиламиз.
м
24
.
0
0
R
,
мм
21
.
0
00
u
,
1
5
c
,
м
03
.
0
0
h
,
0.6
k
,
3
0
/
50
м
кг
,
кг/соат
5000
Q
0
,
494
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
Па
1000
0
p
Графиклар таҳлилидан зона бўйлаб оқим тезлигининг ошиб
бориши, зичлиги эса камайиши кўзатилади.
M
сонли коэффецент ва
қўзғалувчанлик коэффициети
01
u
тезлик ва зичликнинг тақсимланиш
қонуниятларига керакли даражада таъсир этиши мумкин. Бундай таъсир
M
сонли коэффецентнинг бирга яқин қийматларида яққол изоҳланади.
2 ва 3 расмларда тебраниш қонуни
t
u
u
u
sin
01
00
0
кўринишда олинган
қўзғалувчан колосник ҳаракатидаги хомашѐ оқими тезлиги (2 расм) ва
зичлигининг биринчи зонада
0
01
u
(қўзғалмас колосник)
00
01
8
.
0 u
u
(қўғзалувчи колосник) тақсимланиш графиклари ҳар хил
M
ларда
келтирилган.
0
01
u
00
01
8
.
0 u
u
2-расм Хомашѐ оқими тезлиги
)
/
м
(
с
v
1 тозалаш секциясида
)
(
01
мм
u
нинг
иккита ва
0
0
/ c
v
M
сонининг ҳар хил қийматларида тақсимланиш
графиклари.
1
.
0
1
M
,
2
.
0
2
M
,
3
.
0
3
M
,
4
.
0
4
M
,
5
.
0
5
M
0
01
u
00
01
8
.
0 u
u
495
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
3-расм Хомашѐ оқими зичлиги
)
/
(
3
м
кг
нинг тозалаш секциясида
)
(
01
мм
u
нинг иккита ва
0
0
/ c
v
M
сонининг ҳар хил қийматларида
тақсимланиш графиклари
1
.
0
1
M
,
2
.
0
2
M
,
3
.
0
3
M
,
4
.
0
4
M
,
5
.
0
5
M
Юқорида таклиф этилган схема бўйича кейинги колосниклар билан
хомашѐ оқимининг ўзаро таъсирланишуви натижасида оқим ҳаракат
тенгламаларини тузиб, унинг зичлитини ва босимини ва ажралган ифлосик
миқдорининг колосник панжарси бўйлаб тақсимланиш қонуниятларини
аниқлаш мумкин бўлади.
Хулоса. Олиб борилган таҳлиллар шуни кўрсатадики машинада
терилган ва паст навли пахтани тозалашда тозалаш ускуналарининг тозалаш
самарадорлиги
асосий
ўринни
эгаллайди.
Ускунанинг
тозалаш
самарадорлигини ошириш учун колосникли панжараларни пружина
ѐрдамида харакатга келтириш яъни тебраниб туришини таъминлаш орқали
эришишимиз мумкинлиги назарий жихатдан асосланди.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР
1. Джонсон К. Механика контактного взаимодействия Изд.Мир , 1989,
510 с.
2..Мирошниченко Г.И Основы проектирования машин первичной
обработки хлопка. М. «Машиностроение»1972, 480 с.
496
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
3.
Мардонов Б.М. Пахта саноати технологик жаоаѐнларини
моделлаштириш 2 қисм. Ташкент, 2014, 190 бет
4. Севостьянов А.Г. Севостьянов П.А Моделирование технологических
процессов. М Легк. п пищев.промыщленность 1984, 344 с.
БИОТЕХНОЛОГИК УСУЛДА ПАХТА ЕТИШТИРИШ БЎЙИЧА
ЎТКАЗИЛГАН ТАЖРИБАЛАР НАТИЖАЛАРИ
Хожиев Абдурахим Абдурахмонович, т.ф.н., доцент
Наманган муҳандислик-технология институти
Аннотация. Тадқиқотларнинг мақсади биотехнологик усулни қўллаб, тупроқ
структурасини яхшилаш, мутацияга учраган чигитни соғломлаштириш ҳосилни
миқдорини, сифатини ошириш
Калит сўзлар. Биотехнология, биотехнологик ўғит ва эритма, тупроқ
структураси, мутация, чигит, ҳосилдорлик, толани сифати.
Аннотация. Цель исследований - улучшить структуру почвы, оздоровить
мутантный посевной материал, повысить количество и качество урожая
биотехнологическим методом.
Ключевые слова. Биотехнология, биотехнологические удобрения и растворы,
структура почвы, мутация, семена, продуктивность, качество волокна.
22 июндан 26 июнгача хоссалари пахта тозалаш жараѐнида ажратиб
олинган чанг қўшилиб олинадиган биотехнологик ўғит ва эритма
хоссаларига яқин бўлган биотехнологик ўғит ва эритма лаборатория
шароитида олинди.
Бунинг учун сиғими 100 литр бўлган, деворини қалинлиги 5 мм бўлган
оғзи зич ѐпиладиган пластмасса идиш олинди. Биринчи идишга майин шамол
497
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
таъсирида кўча оладиган тупроқдан 30 кг солинди. Устига 5 кг қўй гўнги, 5
кг мол гўнги, 3 кг товуқ гўнги, 0,5 кг селитра, 0,5 кг мочевина, 0,5 кг
фосфорли ўғит солинди ва сув билан тўлдирилиб, оғзи маҳкам беркитилди.
2 суткадан сўнг оғзи очилиб, сувидан 1 литрлик 6 та бакалашкаларда 6 литр
олиб қўйилди. Шу эритмани 3 литри иккинчи 100 литрлик идишга қуйилиб,
устига 50 литр сув қуйилди. Эритма 2 соат оғзи берк ҳолатда сақланиб,
сўнгра қолган 3 литр эритма қўшиб юборилди. Биринчи идишдаги эритма К
эритмаси, иккинчи идишдаги эритма Р эритмаси деб номланди. Р эритмадан
6 литр олиб, 3 литрини К эритмага кўшилди ва 3 соатдан кейин қолган 3
литрини қўшиб юборилди. 26 июлдан бошлаб хоссалари пахта заводини
чангидан олинган биоэритма хоссаларига ўхшаш эритма олинди.
Мақсад: юқоридаги эритма ва ундан олинадиган янги биоўғитни
таъсирини
қишлоқ
хўжалигини
турли
соҳаларида
текшириб,
самарадорлигини аниқлашдан иборат.
1.
Етилаѐтган ҳосилни миқдорини, сифатини ошириш.
2.
Ерни структурасини яхшилаш, соғломлаштириш. Келажак учун
алоҳида аҳамиятга эга бўлган минерал ўғитларсиз (соғломлаштириш йўли
билан) ҳосилдорликни ошириш.
Ғўзага қўллаш. (Тўрақўрғон тумани «Наврўз» ширкат хўжалиги).
Биоэритма ва биоўғитни шу участкада синаб кўриш учун тажриба
ўтказилди. 30 июн куни эрталаб соат 6 да сув қуйилаяпган далани бир
қисмига биоэритма ва биоўғит оқизилди. Кузатувлар кўрсатадики, биоўғит ва
биоэритма оқизилган далада ғўзани чанқаши мутлақо сезилмайди. Буни
сабабини ўрганиш учун эритма оқизилгандан 10 сутка ўтгач, яна
текширишни давом эттирдик. Биринчи навбатда илдизлари текширилди.
Кузатишлар кўрсатади-ки, биомасса оқизилган ғўза илдизларида ѐн илдизлар
кам, асосан ўқ илдизлар ривожланган, улар битта ғўзада бир нечта бўлиб,
ерни чуқур қатламларига қараб ҳаракат қилган. Далил сифатида биомасса
солинмаган ва солинган ғўза тупларидан олиб қўйилди. Шу билан бирга
498
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
иккаласида 20 кундан сўнг ғўзани энг ривожланган ва кам ривожланган
тупларидаги кўсаклар саналиб, расмга олиб қўйилди.
Натижа кўрсатади -ки, ишлов берилган ғўза тупида энг оз кўсак 5
донадан (етилган) 27 донагача (ўта ривожланган), ишлов берилмаганида энг
ози 2 дона (етилмаган) кўсак ва 12-13 дона ривожланган кўсак мавжуд. 25
июлдаги текширишлар кўрсатади-ки, ишлов берилган ғўзада шохлар
бақувват, шоналари кўп, кўсаклар бўлиқ, қаттиқ, кўсак қурти мутлақо йўқ,
ғўзада шира йўқ. Ишлов берилмаган ғўза тупи камқувват, кўсаклар юмшоқ,
шоналари кам, сувга муҳтожлик сезилиб турибди, кўсак қурти тушган, шира
тушган.
Ишлов берилган ғўзани ўқ илдизи янада бақувватлашган. 15 августдаги
текширишлар кўрсатади-ки, ишлов берилган ғўза тупида 6 тадан 10 тагача
кўсак очилган, ишлов берилмаганида 1-2 та кўсак очилган, у ҳам бўлиқ эмас.
26 августда кузатишлар давом эттирилди. Ишлов берилган ва
берилмаган ғўзаларни орасидаги фарқ ошди. Ишлов берилган ғўза яшил ранг
олди (унга минерал ўғит солинмаган), минерал ўғит солинган ғўзани баргини
ранги қорамтир тусга кирди ва унда тез чанқаш ҳолати кузатилди, шонани
тўкилиш жараѐни тезлашди. Уларни тез суғоришга тўғри келди. Биоўғит
билан ишлов берилган ғўзаларда буларнинг акси бўлди. Бу ерда хулоса шуки,
сув кам зоналарда пахта ҳосилини саклаб қолиш учун биоўғит билан ишлов
бериш максадга мувофиқ. Иккинчидан, энг паст 5,6 – навли пахтани биоўғит
билан ишлов берилган зонада намлигини 12 % гача камайтириб, алоҳида
бунт қилинса, пахтани етилиш жараѐни давом этиши кузатилди. 5,6- нав
пахтани сифат кўрсаткичлари аста–секин яхшиланиб, ўзгарилиб, 1- нав
пахтага айланиб борди.
Пахтани етилиш даври кузатиб борилди. 8 сентябрга келиб, биоэритма
берилган ғўза бошқаларига нисбатан 10-15 кунга илгарилаб кетди. Юқорида
айтилганидек, икки-уч қулоқ бўлган ғўзага биоэритма билан ишлов
берилган эди.
499
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
Биоэритмани чигитга таъсири ўрганилди. 4 июлда институт
ҳовлисидаги чинорзор, камсув салқин ердага чинорлар орасига 1 кг чигитни
биоэритма билан ишлов бериб экилди. Чигит 3,5 суткада униб чиқди.
Маълум-ки, чигитни униб чиқиш даври 9-16 кун.
Ҳосилдорлик алоҳида текширилди. Шу бир картани минерал ўғитлар
билан ишлов берилган томонида ҳосилдорлик 25-27 центнерни ташкил этган
бўлса, минерал ўғит солинмаган, биоэритма билан ишлов берилган ғўзаларни
ҳосилдорлиги 35 центнерни ташкил этди.
Минерал ўғит солинмай биоэритма билан ишлов берилган ғўзалардан
пахта биринчи, иккинчи, учинчи теримларда териб олиниб, пахта заводи
лабораториясида текшириб кўрилди. [1-4]
Текшириш натижалари:
Биоэритма таъсир эттирилган Оққўрғон-2 навли пахтани лаборатория
анализи
1-жадвал
Т|р
Кўрсаткичлар
Қиймати
Биринчи
терим
Иккинчи
терим
Учинчи
терим
1
2
3
4
5
6
7
8
Сорт
Синфи
Пишганлик коэффициенти
Толани узилиш кучи
Узилиш узунлиги
Максимал узунлик,I
p
мм
Ўртача узунлик,I
m
мм
Калта толалар микдори,%
1
1
1,9
24,6
176
33,8
30,6
7,0
1
1
1,9
24,2
169
33,8
30,6
8,4
1
2
1,7
24,2
170
33,8
30,7
6,2
500
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
Натижаларни таҳлили кўрсатиб турибди-ки, учинчи теримда ҳам
пахтани нави сақланиб қолган, тола пишган, тола узайган, пишиқлиги ошган,
калта толалар миқдори камайиб борган.
Етиштирилган
пахта
толасини
Наманган
«Сифат»
ҳудудий
лабораториясида ҳам текширтирилди.
2-жадвал
Т|р
Тола кўрсаткичлари
1-терим
2-терим
3-терим
1
Микронейр
4,2
3,3
3,7
2
Юқори ўртача узунлик
1,17(37 код 4
тип)
1,20 (38 код 3
тип)
1,20
3
Бир хиллик индекси
83,5
83,7
83,8
4
Узайишдаги узилиш
34,9
31,2
32,2
5
Узилишдаги
узайиш
фоизи
7,6
8,8
8,9
6
Калта толалар фоизи
5,2
4,9
4,9
7
Максимал узунлик
1,20
1,22
1,20
8
Нав ва синф
1-олий
2-олий
1-олий
Одатда ғўзада битта ўқ илдизи бўлади. Биоэритма таъсирида ғўзада
генетик ўзгаришлар рўй берди- биттани ўрнига икки-уч ва ундан ортиқ
ўқилдизлар пайдо бўла бошлади ва улар ерга чуқур кириб борди. Битта ўқ
илдизли ғўзаларда илдизни узунлиги 36-41 см бўлган бўлса, янги
ғўзаларнинг ўқ илдизлари 140 см га етган. Хулоса шуки, ўқ илдизларининг
сонини ортганлиги ва нисбатан узунлиги ҳисобига ғўзани сувсизликка
чидамлилиги ортган. Аниқроқ айтадиган бўлсак, илдиз намга интилиб,
узайган ва суғорилмаганда ҳам ариқдан сув оқизиб, ѐки ѐмғир суви билан
суғоришга эҳтиѐж сезмаган. Бир неча ғўза қатор ораларига ишлов
501
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
берилмади, культивация киритилмади. Чопиқ қилинмади. Кўрсаткичлар
жадвалдаги билан бир хил бўлди. [3-7]
Хулосалар.
1. Биоэритма таъсирида ғўзада генетик ўзгаришлар содир бўлди. 2. Чигит 3,5
суткада униб чиқди. 3. Чигит плѐнка остига экилган чигитга нисбатан бир
неча марта тез униб чиқади, униб чиқиш даврини янада тезлатиш мумкин. 4.
Ғўзани илдизлари нам излаб ерга чуқурроқ кириб борди. 5. Ғўза чанқамайди.
6. Ғўзага шира, кул тушмайди. 7. Ғўзага кўсак қурти тушмайди. 8.
Ҳосилдорлик 50-70 центнерга бориши мумкин.9. Толани сифати ниҳоятда
юқори. 10. Ғўза қатор ораларига ишлов берилмайди. 11. Пахта 20-25 кун
аввал етилади. 12. Мутацияга учраган ҳар қандай чигит нави соғлом ҳолатга
келади. [1-7]
|