518
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
саноатбоп толалар ҳам бўлиб, саноатда ишлатишга яроқли толаларни
чиқиндига чиқиб кетишини олдини олиш мақсадида кўплаб тадқиқотлар
ўтказилган ҳамда инновацион технологиялар ишлаб чиқилган ҳамда бу
йўналишда тадқиқотлар хозир ҳам давом этмоқда.
Хозирги кунда
ресурстежамкор ва автоматлаштирилган тола ажратиш технологияларини
яратишга талаб етарли ва уларни ишлаб чиқаришга жорий қилиш орқали
истеъмолга яроқли маҳсулотларни сифатини яхшилаш ва миқдорини
кўпайтириш имконияти яратилиши тадқиқотларда асослаб берилган.
Бу соҳада кўплаб изчил тадқиқотлар олиб борилиб, инновацион
ечимлар таклиф қилиниши ушбу соҳани анчагина ривожлантирди, лекин
ечимини кутаѐтган айрим жиҳатлар борки, уларни янада чуқурроқ ўрганиш,
хом ашѐ хусусиятларига боғлиқ ҳолда назарий ва амалий тадқиқотлар
ўтказиш лозим бўлади. Масалан, кўп тадқиқотларда чиқиндилар
бир хил
таркибли қилиб олинган ѐки уларнинг зичланиш ҳолатлари чуқур
ўрганилмаган. Бундан ташқари чиқиндидан олинган толаларни саноатда
ишлатиш имкониятлари ҳам амалий томондан чуқур ўрганилса мақсадга
мувофиқ бўлади, яъни ажратилган толарни узунлиги ва чизиқли зичлигига
боғлиқ ҳолда уларни ишлатиш соҳаларини (йигириш, тикиб-тўқиш, вата
ишлаб чиқариш ва бошқалар) аниқлаштириш муҳим вазифалардан бири
ҳисобланади. Юқоридагиларни инобатга олган ҳолда чиқиндилардан тола
ажратиш жараѐнини чуқур ўрганиш ва янги технологияларни жорий қилиш
хозирги кундаги долзарб вазифлардан ҳисобланади.
Пахта толаси тўқимачилик саноатида хом ашѐ сифатида кенг
фойдаланилади. Тола нафақат Ўзбекистон иқтисодиѐтида, балки дунѐнинг
тўқимачилик саноати ривожланган мамлакатлари иқтисодиѐтида ҳам алоҳида
аҳамият касб этади. Толанинг сифатини яхшилаш ҳамда
уни максимал
даражада ажратиб олиш пахта тозалаш корхоналарининг асосий
вазифларидан бири ҳисобланиб, ушбу масалани ҳал қилиш учун кўплаб
519
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
илмий-тадқиқот ишлари олиб борилган ва ҳозирги кунда ҳам давом
эттирилмоқда.
Юқоридаги фактларни инобатга оладиган бўлсак, пахта тозалаш
корхоналарида толани ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш ҳозирги кунда
тўқимачилик соҳасидаги энг долзарб масалалардан бири эканлиги кўринади.
Чигитли пахта таркибидан толасини ажратиш (жинлаш) жараѐни
корхоналарда муҳим жараѐн ҳисобланади, жинлашдан чиққан
толалар
корхоналарда ўртача 30-34 % ни ташкил қилади. Ушбу ҳолат жин
машиналарини тўғри ишлатиш, ишчи органларини талаб даражасида назорат
қилиш орқали ошиши мумкин. Бундан ташқари корхоналарда тола ажратиш
жараѐнидан чиққан чигитлар таркибидаги қолдиқ (чигит толадорлиги 11 %
дан юқори) толаларни қайта жинлаш орқали ҳам тола ишлаб чиқариш
ҳажмини ошириш имкониятлари яратилган [1-2]. Лекин асосий толалар пахта
тозалаш корхоналари технологик жараѐнларидан чиққан чиқиндилар
(улюклар) таркибида бўлиши (60 % гача) тадқиқотлар орқали аниқланган [3-
4].
Чигитли пахтани жинлаш машинаси колосниклари аро масофа Давлат
стандарти талабаларига мос бўлиши керак ва унда улюкни чиқаришда
козерѐги орқали улюкни чиқиши миқдорларини ростлаб туриш мумкин.
Улюкнинг чиқиши яна бир асосий сабаблар – пахтанинг навига ҳам боғлиқ
бўлади. Пахтани дастлабки ишлаш жараѐнида 1 ва 2 – навли чигитли пахтага
ишлов берилганда 0,220 – 0,350 %, 3 ва 4 – навларга ишлов берилганда 0,450
- 0,650%, ишлаб чиқариш шароитига боғлиқ ҳолда маълум бир холларда 1,6%
гача улюк ажралиб чиқади. Жин машинаси колосниклари аро масофалар
белгилангандан катта олинганда чиқинди таркибига йирик чигитлар ҳам
қўшилиб кетади. Пахта хом ашѐси нави, толадорлиги, ифлослиги, намлиги
ҳамда рангига кўра улюклар 2 типда бўлиши мумкин ҳамда 1 –
жадвал
бўйича қуйидаги талабларга мос бўлиши керак [5].
520
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
1-жавдал. Улюкнинг хоссалари
