551
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO„YXATI
1.
B.B.Berkinov, M.A.Aynaqulov. ―Kichik tadbirkorlik korxonalarining yirik
korxonalar bilan ishlab chiqarish kooperatsiyasi ‖. Jizzax.: 2004-114 b.
2.
Айнакулов М.А., Абдухамидов Э.М. Нормативно-правовая база
интеграционных отношений хозяйствующих субъектов. // «Молодой
ученый». Международный научный журнал. Спецвыпуск Джизакский
политехнический институт. 2016. № 7.2 (111.2) С. 48-50.
3.
Aynakulov M.A. Problems, prestiges of animation process and technique //
Uz ACADEMIYA. SCIENTIFIC-METHODICAL JOURNAL.ISSN (E)-2181-
1334.VOL 1, ISSUE 2, AUGUST 202. Jild-2
PAXTA-TO„QIMACHILIK TARMOG„IDA XO„JALIK YURITISH
KLASTERI DOIRASIDAGI INTEGRATSION ALOQALARNI
RIVOJLANTIRISH BO„YICHA XORIJIY MAMLAKATLAR TAJRIBASI
Isanov Abdumajit Parmanovich, assistent
Jizzax politexnika instituti
Annotatsiya: Maqolada Amerika, Yaponiya, Buyuk Britaniya, Italiya, Germaniya,
Fransiya, Gollandiya, Belgiya, Ispaniya kabi xorijiy davlatlarda kooperatsiya asosida faoliyat
olib borish natijasida xo„jalik yuritishning klaster usulining natijalari, shuningdek, inqirozni
yumshatish sifatidagi mazmun mohiyati tahliliy asosda bayon etilgan.
Kalit so„zlar: Yakuniy pirovard mahsulot, kichik sanoat kompaniyalari, sof mahsulot,
kooperatsiya, klaster, kichik biznes, eksport, mayda tadbirkorlik, inqiroz, bankrot, venchur
sarmoyasi.
O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2022-yil 28-yanvarda
imzolangan PF-60 sonli ―2022-2026 yillarga mo‗ljallangan yangi O‗zbekistonning
552
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
taraqqiyot strategiyasi to‗g‗risida‖gi Farmonida mamlakat kelajagi
integratsiyalashuv negizida ko‗rinishi alohida urg‗u bilan qayd qilingan. Shuning
bilan birgalikda ustuvor yo‗nalishlarni mamlakatimizda ravnaq toptirish yuzasidan
rivojlangan xorijiy mamlakatlar tajribasini andozaviy tarzda o‗zlashtirish jihatlari
xam Farmonda nazarda tutilgan.
Darhaqiqat, rivojlangan mamlakatlar tajribasida ham hali bitta korxona yoki
tashkilotning yakka o‗zi yakuniy pirovard mahsulot yaratganligi kuzatilmagan.
Ammo, hamjihat bo‗lib bir to‗plam doirasida mahsulot yaratish yoki xizmatlar
ko‗rsatish ayniqsa paxta-to‗qimachilik tarmog‗ida ular iqtisodiyotida muhim rol
o‗ynaydi. Amerika sanoatida, masalan, hozirgi kunda umumiy holatda 500
mingdan ortiq kichik firmalar faoliyat ko‗rsatmoqda va ular mahsulot umumiy
hajmining taxminan 40 foizini ishlab chiqaradi. Ushbu ko‗rsatkichlar Fransiyada
45 foizni, Yaponiyada 50 foizdan ko‗pni tashkil qiladi. Yaponiyada kichik sanoat
kompaniyalari sonining ko‗pligi (ularning soni 850 mingdan ziyod) iqtisodiy
o‗sishning yuqori sur‘atlariga erishishga to‗sqinlik qilmadi. Mazkur mamlakat
ishchilarining soni 300 kishigacha bo‗lgan xo‗jalik birliklari ulushiga (barcha
korxonalarning 99,5 foizi) band aholining 71,7 foizi, sotuvning 51,8 foizi, qayta
ishlovchi sanoatdagi sof mahsulotning 56,6 foizi to‗g‗ri keladi [1].
Ko‗pchilik rivojlangan mamlakatlarda paxta-to‗qimachilik yo‗nalishlarida
band aholining umumiy sonida kooperatsiya asosida faoliyat olib borayotgan
xo‗jaliklar (100 kishigacha) ulushining barqaror o‗sishi kuzatilmoqda. Bu nafaqat
kichik biznes uchun an‘anaviy bo‗lgan sohalar (xizmatlar) ga tegishli, hatto
iqtisodiyotning paxtachilikning qayta ishlovchi sanoati kabi muhim tarmog‗ida
ham bunday xo‗jaliklarning band aholining umumiy sonidagi ulushi: Buyuk
Britaniyada so‗nggi o‗n yilliklarda 15,5 dan 22 foizgacha; Italiyada 53,1 dan 59,0
foizgacha; Germaniyada 12,5 dan 16,0 foizgacha; Fransiyada 23,6 dan 27,7
foizgacha; Gollandiyada 34,9 dan 36,6 foizgacha; Belgiyada 28,1 dan 28,9
foizgacha; Ispaniyada 56,4 dan 57,8 foizgacha oshdi.
553
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
Ispaniya kichik tadbirkorlikning mumtoz mamlakati hisoblanadi. Bu yerda
jami korxonalarning 99,7 foizini tashkil qilgan kichik korxonalar yalpi sanoat
mahsulotining 70 foizini, eksportning 75 foizini beradi, ularda iqtisodiy faol
aholining 85 foizi ish bilan band. Bular, asosan, ishchilari soni 25 dan 100
kishigacha bo‗lgan kichik korxonalardir.
Yevropa Ittifoqida sanoat, xizmat ko‗rsatish va savdo sohasida faoliyat
ko‗rsatuvchi, ishchilarining soni 500 kishidan kam bo‗lgan klasterlar ulushiga
korxonalar umumiy sonining 90 foizdan ortig‗i to‗g‗ri keladi. Ularda Yevropa
Ittifoqidagi barcha band aholining 65 foizi mehnat qiladi. Agar yirik korxonalar
ishchilar sonini qisqartirsa, kichik korxonalar yangi ish o‗rinlari yaratadi.
O‗tgan asrning 90-yillarining ikkinchi yarmida boshqa sanoati rivojlangan
mamlakatlar kabi Italiyada ham mayda tadbirkorlar bandlik siyosatidagi
o‗zgarishlarga tezkor moslashish, ishlab chiqarish tarkibini tezda tartibga solish,
o‗z mahsulotini bevosita iste‘molchilarga yetkazish tarmoqlarini tashkil etish
hisobidan sanoat va xizmat ko‗rsatish sohasining eng dinamik sektorini tashkil
qildi.
Yuqorida zikr etilgan mamlakatlarda paxta-to‗qimachilik klasterlarining
o‗sish tendensiyasi hozir ham kuzatilmoqda. Biroq ayrim jihatlardan (texnologik
rivojlanishni jadallashtirish, bozorlarning globallashuvini kuchaytirish) ular
alohida faoliyat yuritadigan yirik korxonalarga qaraganda kam foyda keltiradi.
Paxta-to‗qimachilik klasterlarini chet eldan moliyalash ular faoliyatidagi yangi
xususiyat bo‗ldi, bu korxonaning tashqi bozorga yo‗naltirilishini kuchaytiradi
(butun Italiya eksportining 40 foizini ishchilarining soni 300 kishidan ko‗p
bo‗lmagan korxonalar beradi).
Odatda paxta-to‗qimachilik klasterlari faoliyatini rag‗batlantirishning asosiy
sababi kichik biznes sohasidagi yangi korxonalarning har 5 tadan 3 tasi dastlabki
olti yil ichida inqirozga yuz tutishidir. Lekin yirik korxonalar bilan paxta-
to‗qimachilik klasterlariga birlashganlari mustahkamlanadi va bandlikni o‗stiradi.
Bankrotlikdan ko‗riladigan yo‗qotishlar katta emas, muvaffaqiyatsizlik esa,
554
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
tadbirkorlar tomonidan mablag‗ni u yerga sarflash kerak emasligi haqidagi axborot
sifatida baholanadi. 2010-2020 yillarda Nyu-York shtatida 417 ming firmaning
faoliyat ko‗rsatishi samaradorligi tahlil qilindi. Natijada shu narsa ma‘lum bo‗ldiki,
yirik firmalardan farqli ravishda kichik korxonalarda inqirozga uchrash ancha ko‗p
va mutaxassislar kelib ketishi ham yuqori. So‗nggi yillarda mayda korxonalar ish
o‗rinlarining 30,8 foizini yo‗qotishdi, shu bilan birga yirik firmalar uchun ushbu
ko‗rsatkich 14,6 foizni tashkil qildi. Nyu-York shtatida 5 yil mobaynida
ishchilarining soni 40 dan 100 kishigacha bo‗lgan korxonalarning taxminan
to‗rtdan bir qismi bankrot bo‗ldi, ayni paytda 5-10 ming kishi mehnatidan
foydalangan yirik korxonalarning inqirozga yuz tutishi ko‗rsatkichi 7 foizdan
oshmadi [2].
Chet elda paxta-to‗qimachilik klasterlari rivojining tajribasi shundan dalolat
beradiki, 2000-yillar va 2010-yillarning boshida iqtisodiy o‗sish sur‘atlarining
pasayishi ko‗pchilik mamlakatlar ishbilarmon doiralarini ishlab chiqarishni o‗zaro
hamkorlik asosida tubdan tarkibiy qayta qurish yo‗llarini qidirishga undovchi
turtki bo‗ldi.
AQSh dagi 2010-2020-yillarda yuz bergan tarkibiy inqiroz yangi texnologik
tamoyillarga o‗tish masalasini oldinga qo‗ydi. Yirik korporatsiya doirasida ilmiy-
tadqiqot, ishlab chiqarish faoliyatining chuqur ixtisoslashuvi, texnik yangiliklar
kiritish jarayonini keskin murakkablashtiradi, u ilgari yuzaga kelgan texnologiyani
takomillashtirishga olib keladi. Bu venchur sarmoyasi asosida kichik paxta-
to‗qimachilik klasterlarini tashkil qilish uchun debocha bo‗ldi.
Iqtisodiy adabiyotlarda ta‘kidlanishicha, AQSh da korxonalar soni
o‗sishining aksariyat katta qismi aynan o‗zaro sherikchilik asosidagi mayda,
kichik firmalar sohasida kuzatildi. Ular 2016 yilda xususiy paxtachilikga aloqador
bo‗lmagan korxonalar umumiy sonining 90 foizidan ko‗pini tashkil qilib, asosan
biznes, sog‗liqni saqlash, ta‘lim, yuridik va huquqiy masalalar bo‗yicha
maslahatlar berish sohasida faoliyat ko‗rsatdi [3].
555
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
Rivojlangan xorijiy mamlakatlar tajribasini umumlashtirgan holda
mamlakatimizda paxta-to‗qimachilik klasterlari faoliyatini takomillashtirish va
ularning iqtisodiy samaradorligini ta‘minlash bo‗yicha quyidagi yo‗nalishlarni
ishlab chiqish va amaliyotga tadbiq etish tavsiya etiladi:
-
paxta-to‗qimachilik klasterlari faoliyatini nafaqat tayanch xom ashyo
potensialiga, balki turdosh tabiiy resurslar manbaiga xam yaqinlashtirish va bu
borada mahalliy boshqaruv organlarining e‘tibori nuqtai nazaridan ularning
mas‘uliyatini oshirish;
-
paxta-to‗qimachilik klasterlari faoliyatida rag‗batlantiruvchi soliq
funksiyalarini tatbiq qilish va regressiv soliq stavkalariga o‗tkazish;
-
paxta-to‗qimachilik klasterlariga qo‗shilishga da‘vogar hamkorlar
uchun imtiyozlar tizimini muntazam takomillashtirib borish.
|