FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO„YXATI
1.
O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining ―2022-2026 yillarga
mo‗ljallangan yangi o‗zbekistonning TARAQQIYoT STRATEGIYaSI to‗g‗risida‖
gi 2022 yil 28-yanvardagi PF-60 sonli Farmoni
2.
Челинсев А. О строителстве селскохозяйственной кооперации.
Журнал «АПК: экономика, управление», № 5, 2000
3.
Шароватова И.В. Селскохозяйственная кооперация в развитых
капиталистических и развиваюҳихся странах. ВНИИТЕИ агропром, М.,2001
PAXTA-TO„QIMACHILIK TARMOG„IDA XO„JALIK YURITUVCHI
KLASTERLARI FAOLIYATINING NAZARIY ASOSLARI
Muxitdinov Abduvaxob Abduvaliyevich, assistent
Jizzax politexnika instituti
Annotatsiya: Maqolada paxta-to„qimachilik tarmog„ida xo„jalik yuritishning klaster
doirasida milliy iqtisodiyotning real sektori korxonalarining bir butun kooperatsiyalashuvi
556
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
asosidagi faoliyatlarini muvozanatlashtirish yo„nalishlari va kooperatsiyalashtirishning aralash
turlari va ularning turlari bayon etilgan.
Kalit so„zlar: Kooperatsiya, klaster, muvozanatlashuv, butlovchi qismlar, kooperativlar,
qayishqoq siyosat, tarmoq va tarmoqlararo ishlab chiqarish kooperatsiyasi, konseptual
qoidalar, modernizatsiya.
Paxta xom ashyosini qayta ishlash sanoati korxonalari butlovchi qismlar va
detallar ishlab chiqaruvchi kichik korxonalar bilan, qurilish korxonalari esa
qurilish industriyasi korxonalari bilan xo‗jalik klasteri doirasida ishlab chiqarish
integratsiyasini yo‗lga qo‗yishdan manfaatdordir. Engil sanoat majmuida qishloq
xo‗jalik tovar ishlab chiqaruvchilarining qishloq xo‗jaligi mahsulotlarini qayta
ishlovchi korxonalar bilan va qishloq xo‗jaligi ishlab chiqaruvchilarining turli
xildagi xizmatlar ko‗rsatuvchi korxonalar bilan xo‗jalik klasteri doirasida ishlab
chiqarish kooperatsiyasining katta imkoniyatlari va turli shakllari mavjud [1].
Paxta yetishtirishga mo‗ljallangan qishloq xo‗jaligida klaster doirasida
ishlab chiqarish kooperatsiyasining istiqbolli shakllaridan biri bo‗lib kooperativlar
hisoblanadi. Fuqarolar tomonidan qishloq xo‗jaligi mahsulotini yetishtirish, qayta
ishlash va sotish bo‗yicha qo‗shma faoliyatni amalga oshirish, shuningdek, qonun
bilan taqiqlanmagan boshqa faoliyatni bajarish uchun tuzilgan ishlab chiqarish
kooperativi qishloq xo‗jaligi ishlab chiqarish kooperativi deb e‘tirof etiladi.
Paxta-to‗qimachilikning xo‗jalik klasteri doirasida ishlab chiqarish
integratsiyasi shakllari va turlarining xilma-xilligi, muayyan shart-sharoitlardan
kelib chiqqan holda, manfaatdor tomonlarning ham bevosita, ham bilvosita o‗zaro
hamkorligining uyg‗unlashuvini nazarda tutadi. Bunda qabul qilingan o‗zaro
hamkorlik tizimi quyidagilarni ta‘minlashi kerak:
1. Ishlab chiqarishning muvozanatlashuvi, bu bir tomondan, klaster doirasiga
hamkorlar sifatida cheklanmagan miqdorda va faoliyat sohasi turlicha bo‗lgan
hamkor xo‗jalik yurituvchilarni jalb etish imkonini beradi va, ikkinchi tomondan,
kichik klasterlar ham bir vaqtning o‗zida qator turli korxona va tashkilotlar bilan
hamkorlik aloqalarida ishtirok etishi mumkin [2].
557
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
2. O‗zaro hamkorlik qiluvchi xo‗jalik sub‘ektlarining o‗zini o‗zi boshqarishi,
bu ular faoliyatiga uchinchi tomonlarning, shu jumladan, bozor qoidalariga mos
ravishda davlatning aralashuvidan chegaralanishni nazarda tutadi.
3. Paxta-to‗qimachilikning xo‗jalik klasteri doirasida o‗zaro hamkorlik va
ishlab chiqarish integratsiyasi tizimining o‗zini o‗zi tartibga solishi, o‗zaro
hamkorlik qiluvchi tomonlarning munosabatlarida qayishqoq siyosatni olib borish,
ishlab chiqarish kooperatsiyasiga eng foydali sheriklarni jalb etish, o‗zaro
hamkorlikda ishlab chiqariladigan tovarlar va xizmatlarni kengaytirish
imkoniyatini nazarda tutadi.
4. Paxta-to‗qimachilikning xo‗jalik klasteri doirasidagi ishlab chiqarish
integratsiyasining o‗zini o‗zi moliyalashi, ushbu jarayonlarni rivojlantirish bilan
bog‗liq barcha xarajatlarni xo‗jalik yurituvchi tomonlarning o‗zaro hamkorligida
jalb etilgan moliyaviy va moddiy mablag‗lar hisobiga kiritishni nazarda tutadi.
Paxta-to‗qimachilikning xo‗jalik klasteri doirasidagi ishlab chiqarish
integratsiyasi tovarlar ishlab chiqarish, ishlarni bajarish va xizmatlar ko‗rsatishning
qamrab olinishiga qarab, tarmoq va tarmoqlararo turlarga bo‗linishi mumkin.
Amaliyotda, muayyan shart-sharoitlarga qarab, ko‗pincha ishlab chiqarish
integratsiyasining aralash (tarmoq va tarmoqlararo) turlari xam paydo bo‗lishi
mumkin.
Muayyan sxemani tanlash va ishlab chiqarish integratsiyasining zaruriyligi
qator konseptual qoidalarga asoslanishi kerak, shu jumladan:
1. Tovarlar, muayyan turlarini ishlab chiqarishning texnologik murakkabligi
va resurs iste‘moli. Bunda ushbu murakkablikning o‗sishi va resurslar
iste‘molining oshishi ishlab chiqarish integratsiyasining rivojlanishini
jadallashtirishni va uning asosida paxta-to‗qimachilikning xo‗jalik klasteri
doirasidagi ishlab chiqarishning ixtisoslashuvini chuqurlashtirishni talab qiladi.
2. Xom ashyo resurslarini qayta ishlashni chuqurlashtirish, bu texnologik
jihatdan murakkab ishlab chiqarishlarni joriy etish zarurligini shartlaydi, u ham,
558
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
o‗z navbatida, xo‗jalik klasteri doirasida ishlab chiqarish integratsiyasining
jadallashuvini va chuqurlashuvini talab qiladi.
3. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida xo‗jalik yurituvchi subyektlar
ishlab chiqarish-moliyaviy faoliyatining muhim natijasi sifatida - mehnat
unumdorligini yanada oshirish. Xo‗jalik yurituvchi subyektlarning klaster
doirasidagi ishlab chiqarish integratsiyasi quyidagilar hisobidan ishlab chiqarish
samaradorligining o‗sishiga ijobiy ta‘sir ko‗rsatadi:
- ishlab chiqarishni boshqarishni yaxshilash;
- bir maromda ishlab chiqarishni tashkil etish, hamda samarasiz va
yordamchi ishlab chiqarishlar, omborxonalar, resurslar zahiralari va tayyor
mahsulotni saqlash uchun noishlab chiqarish xarajatlarini qisqartirish;
- ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va jamlash.
Mamlakatimizda
paxta-to‗qimachilikning
xo‗jalik yuritish klasteri
doirasidagi ishlab chiqarish integratsiyasi jarayonlarini jadallashtirish maqsadida,
ayniqsa mamlakat iqtisodiyotining ishlab chiqarish tarmoqlarida turli ishlab
chiqarish va noishlab chiqarish xo‗jalik yurituvchi subyektlari bilan xo‗jalik
yuritish klasterlarini vujudga keltiruvchi o‗zaro hamkorligini qo‗llab-quvvatlash
bo‗yicha maxsus dasturni ishlab chiqishga zarurat hamisha mavjuddir.
Paxta-to‗qimachilik tarmog‗ida turli faoliyatga ixtisoslashgan xo‗jalik
yurituvchi suyektlarning xo‗jalik klasteri doirasidagi ishlab chiqarish
integratsiyasini rivojlantirish bosqichlari quyidagilarni o‗z ichiga olishi kerak:
- xo‗jalik yuritish klasteri doirasidagi ishlab chiqarish integratsiyasi asosida
rivojlanishi maqsadga muvofiq bo‗lgan ishlab chiqarish segmentlarini tanlab olish
va ularni tahlil qilish;
- xo‗jalik yurituvchi subyektlarning xo‗jalik yuritish klasteri doirasidagi
o‗zaro hamkorlik va ishlab chiqarish integratsiyasi bo‗yicha talab va takliflarini
o‗rganish;
559
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
- ishlab chiqarishning maqsadli segmentlari bo‗yicha xo‗jalik yuritish
klasteri doirasida o‗zaro hamkorlik va ishlab chiqarish integratsiyasining maqbul
shakllarini tanlash;
- xo‗jalik yuritish klasteri doirasidagi ishlab chiqarish integratsiyasining
shakllarini huquqiy jihatdan rasmiylashtirish.
Iqtisodiyotning paxtani qayta ishlash sanoati tarmog‗ida xo‗jalik yurituvchi
subyektlarning xo‗jalik klasteri doirasidagi ishlab chiqarish integratsiyasini
rivojlantirishning asosiy yo‗nalishlari quyidagilardan iborat:
- korxonalar xo‗jalik faoliyatini diversifikatsiyalash (qayta tarkiblash) yo‗li
bilan ular tarkibidan yordamchi va xizmat ko‗rsatuvchi bo‗linmalarni chiqarish
hamda, ushbu funksiyalarni bajarish bo‗yicha xo‗jalik yuritish klasteri doirasida
kichik bo‗linmalarni tashkil etish;
- asosiy ishlab chiqarishning yuqori texnologiyalarini ta‘minlovchi qo‗shma
korxonalar faoliyatini kengaytirish;
- tovarlar, ishlar va xizmatlarni sotishga ixtisoslashgan korxonalar bilan
xo‗jalik klasteri doirasida o‗zaro hamkorligini takomillashtirish.
| 