106
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
ularning qismlari; aylanuvchi uskunalar; predmet yoki odamlarni tushib ketishi va
boshqalar. Korxona muhitida mexanik omillarining konchiga nisbatan ta‘sirining
intensivligi ko‗mir konlarining quyidagi kon-geologik sharoitlariga bog‗liq:
qatlamning qalinligi, tushish burchagi, ko‗mirning mustahkamligi va uni o‗rab
turgan jinslar.
Keyingi omil - havoning yuqori miqdorda changishi bo‗lib, chang
etiologiyali kasalliklarning paydo bo‗lishiga olib keladi. Ko‗mir
qazib olishning
intensifikasiyasi ishlayotgan joylarda chang miqdorining oshishiga va ventilyasiya
oqimlari tezligining oshishiga olib keldi. Shaxta havosidagi chang miqdori
o‗zgaruvchan bo‗lib, ko‗p sabablarga bog‗liq. Kon ishlarida havoning changlanish
darajasini belgilovchi yetakchi omillarga quyidagilar kiradi: tog‗-kon ishlarida
qo‗llaniladigan texnika va texnologiyalar (qatlamlarni qulatish usullari va
intensivligi, tosh massasini yuklash va tashish usullari va boshqalar) [1,2,3];
mehnat ob‘yektining xususiyatlari, shu jumladan geologik sharoitlar [4,5];
ko‗mirning fizik-mexanik xossalari [6,7] va boshqalar; ish joylarida havo
harakatining tezligi va boshqalar.
Bir qator mualliflarning [5,6] fikricha, kon ishlarida
havoning changliligi
changni bostirish uskunalaridan foydalanish samaradorligiga, foydalaniladigan
tog‗-kon uskunasiga, ish joyining chang hosil bo‗lish manbasidan uzoqda
joylashganligiga va boshqa bir qator sabablarga bog‗liq va sezilarli darajada
o‗zgarib turadi, ba‘zi hollarda esa, ko‗mir-tosh changining hozirgi paytdagi
maksimal ruxsat etilgan konsentrasiya (MREK) qiymatidan ko‗p
marta oshib
ketadi.
Qiya konlardagi chang miqdorining konsentrasiyasi 1320 mg/m
3
ga, tik
konlarda esa - 811 mg/m
3
ga yetadi va bu ko‗rsatgich undagi erkin kremniy
dioksidi miqdori 2-10 mg/m
3
atrofida ruxsat etilishi mumkin bo‗lgan maksimal
konsentrasiyadan bir necha baravar yuqoriligi ko‗rsatadi. Ko‗mir kombayni
ishlaganda va kollektiv himoya vositalaridan (KXV) samarali foydalanilganda,
107
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
changish darajasi 57 dan 78 mg/m
3
gacha. KXV to‗liq yoki qisman ishlatilganda
changish darajasi 196 -248 mg/m
3
va undan ko‗pni tashkil qiladi [5].
Sanoatda, ko‗mir-tosh changlarini odamlarga salbiy ta‘sirini baholash,
asosan nafas olish tizimiga nisbatan ta‘siri nuqtai nazaridan ko‗rib chiqiladi.
Bundan tashqari, ter va yog‗ bezlari yo‗llarining
tiqilib qolishi tufayli,
konchilarning shikastlangan terisiga chang zarralari yuzasidagi bakteriyalarning
paydo bo‗lishiga olib kelishi mumkin [8]
. Ushbu omilni keltirib chiqaruvchi eng
yomon sharoit - tik antrasit qatalamlarida qazish ishlari olib boriladigan chuqur
konlar hisoblanadi. Asosiy texnologik jarayonlarni amalga oshirishda, hatto ko‗mir
konlarida zamonaviy vositalari va usullarini qo‗llaganda, hamda changga qarshi
kurashda ko‗rilgan eng samarali chora-tadbirlarni amalga oshirilganda xam, ishchi
hudud havosidagi chang miqdori odatda ruxsat etilgan
maksimal darajadan yuqoridir,
bu esa, ushbu turdagi xavflarni boshqarish tizimining samarasiz ekanligi va qoldiq
riskning ancha yuqoriligicha qolayotganligini ko‗rsatadi.
Mikrobiologik tadqiqotlar ma‘lumotlariga ko‗ra, ko‗mir konlari yuzalarida
havoning bakterial ifloslanishi juda yuqori va 232 ming bakt./m
3
ga yetadi [8].
Shaxta suvi va tuproqdagi «koli-titri» (mos ravishda) 10
-7
va 10
-3
darajali qiymatlar
bilan tavsiflanadi. Konchilarning oyoqlari ish sharoitida zamburug‗lar bilan
jaroxatlanishi va ularning rivojlanishi uchun qulay mikroiqlim (yuqori harorat va
namlik, ish joylaridagi yuqori namgarchilik) sharoitlari hisoblanadi.
Yuqorida, ko‗mir konlarida konchilarning mehnat sharoitlarini batafsil tahlili,
ularning xavfli va zararli ishlab chiqarish omillarining keng nomenkulaturasi bilan
ajralib turishini aniqlashga imkon berdi. Yuqorida aytilganlarga asoslanib,
dtapozoni va intensivligi konchining kasbi, shuningdek ishning kon-geologik va
kon-texnik sharoitlari bilan belgilanadi degan xulosaga kelishimiz mumkin.
Shubhasiz, "ko‗mir sanoatida mehnat sharoitlari" tushunchasini sanoatdagi alohida
ish joylaridagi faqat mehnat sharoitlari xususiyatlarining yig‗indisi sifatida ko‗rib
chiqish mumkin.
108
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
Bugungi kunda ko‗mir qazib olishda asbob-uskunalar va texnologiyalar va
konlarda qo‗llaniladigan kollektiv himoya vositalaridan
foydalanilishiga qaramay
konchilarni himoya qilish yetarli darajada ta‘minlanmagan, shu sababli
shikastlanish, ӽamda kasallanish ko‗rsatkichlari yuqoriligicha qolmoqda.
Shu munosabat bilan, mehnat sharoitlarini boshqarish tizimida shaxsiy
himoya vositalariga, xususan, kon sanoatiagi ish joylarida samaradorligi ko‗p
jihatdan himoyaviy va ekspluatasion xususiyatlarida salbiy omillar ta‘sirini
kamaytirish yoki yo‗q qilishiga qaratilgan maxsus ishi kiyimlarga muhim o‗rin
berilishi kerak.
