Kalit so‟zlar: kompakt ip, tenzometrik, tola, ROTORCRAFT, ip xossalari, standart,
chastota, pishitilganlik.
Abstract: In this article, changes in the initial moments of loading and unloading of
yarn samples with the help of a newly created special strain gauge were studied.In the initial
period of loading, the deformation of compact yarn is twice as slow as that of ordinary yarn (4
seconds), on the contrary, during unloading, ordinary yarn is slower (2 seconds), and compact
yarn shrinks twice as fast (in 1 second) that in the experimental yarn the fibers are arranged
more correctly. On the basis of Yu. N. Rabotnov's theory of creep, the change in the state of
197
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
fibers in a thread during suspension of a load is theoretically determined and confirmed by the
results of tensometric measurements.
Key words: compact yarn, strain gauge, fiber, rotorcraft, yarn properties, standard,
frequency, pulping.
Ipning deformasiyalanishi pishiqligi bo‗yicha talab darajasida yigirilishda
muhim o‗rin tutadi. Ip va tolalar texnologik jarayonlardan o‗rkazilganda yoki
ekspluatasiya davrida turli mexanik ta‘sirlar (cho‗zish, egish, burash va ezish)
natijasida deformasiyalanadi. Ma‘lumki, ipga buram berilganda ko‗ndalang kesimi
chetidagi tolalar ko‗proq cho‗ziladi. Ip cho‗zilganda ko‗ndalang kesimi
markazidagi tolalar nisbatan kam zo‗riqadi. Ip markazidagi tolalarni ham buramda
faol qatnashtirish uchun ma‘lum chora tadbirlar qo‗llash asosiy masala
hisoblanadi, pishitish uchburchagi parametrlarining ip strukturasi va xossalariga
ta‘siri tahlili o‗rganilgan [1]. Pishitish uchburchagida tolalarning joylashish
holatini ROTORCRAFT firmasi mutaxassislari 1 – rasmda ko‗rsatilganidek tahlil
qilishgan. Demak, pishitish uchburchagi tolalarning ipda joylashish holatini
belgilaydi. Ko‗ndalang kesimidagi chekka tolalar tarangligi katta, markazga qarab
borgan sari tolalar tarangligi kamayadi. Shuni inobatga olib, tolalar har xil
taranglikda bo‗lganligi uchun ip strukturasi ham notekis, cho‗zuvchi kuchlarga
qarshiligi past bo‗ladi. Bu holatni amalda isbotlash maqsadida ip
deformasiyalanishi o‗rganildi [2]
Iplar xossalarini aniqlash uchun standart usullardan foydalanildi. Shu
maqsadda sinaladigan ip namunalari kondision muhitda 24 soat davomida saqlandi
va har bir namunaning chiziqiy zichliklari, pishiqligi va pishitilganligi aniqlandi.
Urchuq aylanish chastotasining turlicha qiymatlarida (13000 min-1 va 17000 min-
1) da hamda ikki xil pishitilganlik (740 b/m va 860 b/m) larda yigirilgan kompakt
va oddiy iplarning 50 smli kesmalarining strukturalaridagi o‗zgarishlari aniqlandi.
Buning uchun ya‘ni ma‘lum og‗irlik ta‘sirida uzilish vaqtlari qayd etildi.
Urchuqning aylanishlar chastotasi 13000 min-1, pishitilganlik esa 740 b/m
198
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
bo‗lgan oddiy ipning 50 sm li kesmasiga 210 g yuk osilganda 5,7 sekundda uzilishi
aniqlandi
Urchuqning aylanishlari chastotasi va pishitilganlik o‗zgartirilmay olingan
kompakt ip esa 260 g yuk osilgandan so‗ng 6 sekundda uzildi. Kompakt ip oddiy
ipga nisbatan kattaroq (210 g o‗rniga 260 g) og‗irlikka qarshilik ko‗rsatdi.
Urchuqning aylanishlar chastotasi 17000 min-1 da yigirilgan, pishitilganlik
esa 740 b/m bo‗lgan oddiy ipga 210 g yuk osilganda 4,1 sekundda uzildi. Urchuq
aylanishlarining xuddi shu chastotasi va pishitilganlikni ham o‗zgartirmay
yigirilgan kompakt ipga 260 g yuk osilganda 3,1 sekundda uzildi. Tajribalarni
davom ettirib ipga osilgan yuklarning og‗irligini 30 g ga kamaytirilganda, kompakt
va oddiy ip namunalarining uzishgacha qarshilik ko‗rsatish vaqti ortdi. Urchuqning
aylanishlar chastotasi 13000 min-1 da yigirilgan pishitilganligi esa 740 b/m
bo‗lgan oddiy ipga 210 g o‗rniga 180 g yuk osilganda, namuna 34,7 sekundda
uzildi. Xuddi shu tajriba kompakt ipda 260 g o‗rniga 230 g yuk osilganda namuna
50,8 sekundda uzildi. Bunday o‗zgarishlar urchuqning aylanishlar chastotasi 13000
min-1 va 17000 min-1da yigirilgan, pishitilganligi 860 b/m ga ega bo‗lgan
kompakt va oddiy ip namunalarida ham aniqlandi. Uzilish vaqtining osilgan yuk
Kompaktlash
zo‘nasi
Pishitish
uchburchag
zo‘nasi
Tarangligi katta tolalar
Tarangligi kam tolalar
Tolalar bir xil taranglikda
Cho‗zish
zo‘nasi
1-rasm. Pishitish uchburchagining ip strukturasiga ta‘siri.
199
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
kattaligiga qarab o‗zgarishi ip strukturasida tolalar joylashishidagi holatining
o‗zgarishi bilan izohlanadi.
Ip strukturasida sodir bo‗ladigan o‗zgarishlarni aniqlash maqsadida, yuklash
va yuksizlantirishning dastlabki onlarida ip namunalari uzayishidagi holati
o‗rganildi. Urchuqning aylanish chastotasi 13000 min-1, ipning pishitilganligi 740
b/m da yigirilgan oddiy va kompakt ip namunalari sinaldi. Namunaga yuk ta‘sir
etayotgan boshlang‗ich vaqtlardagi deformasiyalarini topish uchun 50 g
og‗irlikdagi yuk ta‘sirida ularning o‗zgarishi o‗rganildi[3]
Ipda strukturaviy o‗zgarish jarayonlari yuklash vaqtining boshlang‗ich
onlarida ro‗y beradi. Ipning asosiy fizik-mexanik xossalari parametrlariga erishish
uchun ma‘lum vaqt o‗tishi zarur. Bu davrda shakllangan ipda tolalar ma‘lum
oriyentasiyaga o‗tib, ular orasida bo‗shliqlar tashqi kuch va burovchi moment
ta‘sirida yo‗qola boradi va ip ma‘lum mustaxkamlikka ega bo‗ladi. Agar tashqi
kuch uzoq muddatga qo‗yilsa, uning qiymatiga qarab, ip o‗zining qarshilik
ko‗rsatish resursini vaqt o‗tgan sari asta-sekin, chekli vaqt oralig‗ida esa qarshilik
ko‗rsatish qobiliyatini butunlay yo‗qotadi. Agar bu vaqtni t
0
bilan belgilasak, uning
qiymati ipning fizik-mexanik xossa parametrlari va tashqi kuchning qiymatiga
bog‗liq bo‗ladi. Shuni ta‘kidlash kerakki, ipning deformasiyalanish qonuniyatlari
har xil bo‗lib ularning qaysi biri deformasiyalanishni adekvat aks ettirishini
aniqlash o‗ta dolzarbdir. Bunday jarayonlarni tahlil qilish uchun adabiyotlarda
ma‘lum bo‗lgan Yu.N.Rabotnov va boshqalar tomonidan taklif etilgan polzuchest
nazariyasidan foydalanamiz. Bu nazariyaga ko‗ra, o‗zgarmas kuch ta‘siri ostida
ipning bir o‗lchovli deformasiyasining vaqt bo‗yicha o‗zgarishi kuchlanish orqali
quyidagi qonun asosida aniqlanadi
Tajriba natijalari shuni ko‗rsatadiki, ipning deformasiyasi kuch ta‘siri ostida
ma‘lum vaqtga cho‗zilib so‗ngra sekinlashadi va amalda o‗zgarmay qoladi. Bu
holda polzuchest jarayoni tugagan vaqt bo‗yicha sekin o‗zgaradigan reologik
xossalar namoyon bo‗ladi. Bu davrda deformasiyaning vaqt bo‗yicha o‗zgarishini
200
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
eng sodda hollarda K.Foygt modeli yordamida aniqlasa bo‗ladi. Bu oraliqda
deformasiyani ε=εi(t) deb olsak, u holda bu modelga ko‗ra quyidagi ifodani olamiz
Tajribaviy va tavsiya etilayotgan model asosida hisoblab olingan natijalar
mutloq qiymatlarga aylantirilib 1-jadvalda keltirilgan. Ular solishtirilganda
natijalar orasidagi nisbiy farq kompakt ip uchun 6 %, oddiy ip uchun 11 % ni
tashkil etishi ma‘lum bo‗ldi
1- jadval
Yuklashning boshlang‗ich onlarida ip defformasiyasining vaqt
bo‗yicha o‗zgarish qiymatlar
Chiziq
nomi
Ip turi
Vaqt, sekunt, t
0
0,5
1
1,5
2
2,5
3
3,5
4
Tajribav
iy
Kompa
kt
0
0,00
06
0,00
16
0,00
34
0,00
5
0,00
74
0,01
0,01
2
0,01
26
Oddiy 0
0,00
26
0,00
8
0,01
34
0,01
46
0,01
46
0,01
46
0,01
46
0,01
46
Nazariy
Kompa
kt
0
0,00
21
0,00
33
0,00
48
0,00
64
0,00
84
0,01
0,01
09
0,01
14
Oddiy 0
0,00
34
0,00
72
0,01
12
0,01
56
0,01
56
0,01
56
0,01
56
0,01
56
Parametrlar α, A
0
va β lar quyidagi qiymatlarga teng bo‗lib chiqqan.
Kompakt ip uchun α=94, t
n
=3,3 sek, A
0
=0,183, β=1,8 , oddiy ip uchun α=20,
t
n
=1,8 sek, А
0
=0,134, β=5
Xulosa. Tajribaviy va nazariy chiziqlarning ustma-ust tushishi ip
strukturasidagi o‗zgarishini ifodalab, yuk osilganda tolalar holatining o‗zgarishini,
ularning to‗g‗rilanishi Yu.N.Rabotnovning polzuchest nazariyasi to‗liq ko‗rsatishi
aniqlandi.
Yangi yaratilgan maxsus tenzometrik asbob yordamida ip namunalarini
yuklash va yuksizlantirishning dastlabki onlaridagi o‗zgarishi baholandi
201
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
Yuklashning boshlang‗ich davrida kompakt ip deformasiyalanishi oddiy
ipga nisbatan ikki marta sekinroq (4 sekund), yuksizlanganda aksincha oddiy ip
sekinroq (2 sekund), kompakt ip esa ikki marta tez (1sekundda) qisqarishi asosida
tajriba ipida tolalar tartibliroq joylashgani isbotlandi.
|