Valyuta nima va u qanday ishlatiladi?
Valyuta – davlatning pul birligi bo‘lib, pul
tizimining asosiy elementi hisoblanadi. U
muomaladagi qonuniy to‘lov vositasi
bo‘lib, tovarlar qiymatining o‘lchovi,
hisoblash va to‘lash vositasi bo‘lib xizmat
qiladi.
Har bir mamlakat o‘z milliy valyutasiga
ega. Ayni paytda yer yuzida 250 dan ziyod
davlat bor. Ulardan 195 tasi mustaqil
mamlakatlar, qolganlari esa noaniq yoki
maxsus maqomga ega. Dunyoda 160 ga
yaqin valyuta mavjud.
Valyuta konversiyasi - bir mamlakat
valyutasini boshqa davlat valyutasiga
ayirboshlashdir. Ushbu ayirboshlash
boshqa mamlakatlarga sayohat qilish,
xorijiy firma va kompaniyalar bilan savdo-
sotiq qilish va xorijiy onlayn-do‘konlardan
tovarlar sotib olish imkonini beradi.
Valyuta ayirboshlash to‘lovlarni
jo‘natuvchi va qabul qiluvchi banklarning
kursida amalga oshiriladi. Ayirboshlash
uchun komissiya olinishi mumkin. Chet el
valyutasida to‘lovni amalga oshirishdan
oldin, ayirboshlash kursi hamda komission
to‘lovlarga aniqlik kiriting.
Emitentga qarab (valyutani muomalaga
chiqaruvchi):
Milliy valyuta – muayyan davlatning
valyutasidir (so‘m, dollar, yevro, rubl’ va
boshqalar). Mazkur davlat hududida
foydalanish maqsadida Markaziy bank
tomonidan muomalaga chiqariladi;
Xorijiy valyuta – xorijiy davlatlarda
muomalada bo‘lgan va qonuniy to‘lov
vositasi hisoblangan valyutalar,
shuningdek, kreditlash va to‘lovlarni
amalga oshirish vositalari (banknotalar,
g‘azna biletlari, tangalar, cheklar,
veksellar);
Jamoaviy valyuta – bu ma’lum bir
davlatlar guruhi va xalqaro tashkilotlar
tomonidan moliyaviy amaliyotlarni
amalga oshirish uchun foydalaniladigan
valyutadir. Masalan, 1999 yilning 1
yanvarida Yevropa Ittifoqi (EI) davlatlari
yagona valyuta – Yevroni naqdsiz
shaklda, 2002 yilning 1 yanvaridan esa
banknotalar va tangalar ko‘rinishida
muomalaga kiritdilar.
Qanday turdagi konvertatsiya mavjud:
Erkin konvertatsiya bo‘ladigan – boshqa
valyutalarga almashtirish jarayonida
hech qanday cheklovlar mavjud
bo‘lmagan valyuta. Bu kabi valyutalarga
egalik qiluvchi davlatlar ushbu
valyutalar bilan amaliyotlarni
bajarishga hech qanday to‘siqlar
qo‘ymaydi. Bunday valyutalarga AQSh
dollari, yevro, Shveysariya franki,
Britaniya funti, Yaponiya yenasi va
boshqalar kiradi.
Konvertatsiya bo‘lmaydigan valyuta –
mamlakat hukumati tomonidan
valyutalarni sotish va sotib olishga yoki
boshqa operatsiyalarni amalga
oshirishga cheklovlar o‘rnatilgan
bo‘ladi. Bu Shimoliy Koreya voni va
Kuba pesolaridir. Bunday pullar
muomalasiga faqat mamlakat ichida
ruxsat etiladi.
Qisman konvertatsiya bo‘ladigan
valyuta – bular emitent mamlakatdan
tashqarida muomalasi cheklangan
milliy banknotalardir. Masalan,
O‘zbekistonda so‘m qonuniy to‘lov
vositasi hisoblanadi. Mamlakat
tashqarisida esa so‘mni ayirboshlash
bo‘yicha cheklovlar mavjud bo‘lib, faqat
ayrim xorijiy valyutalarga
ayirboshlanishi mumkin.
Masalan, bir kishi Malayziyaga safar
qilmoqchi va uning Malayziya ringitiga
almashtirmoqchi bo‘lgan ma’lum
miqdordagi o‘zbek so‘mi bor, lekin
Malayziyaning valyutasi kamyob valyuta
bo‘lib, uni banklarda sotib olish
imkoniyati yo‘q. Buning uchun o‘zbek
so‘mini, masalan, AQSh dollariga
almashtirish kerak. Malayziyaga
kelgach, erkin almashtiriladigan valyuta
bo‘lgan dollarlarni Malayziya ringitiga
bemalol almashtirish mumkin. Bu holat
qisman konvertatsiya qilinadigan
valyutalarni ayirboshlashga misol bo‘la
oladi.
Valyuta kotirovkasi nima?
Kotirovka – bu xorijiy valyutaning milliy
valyutadagi narxi. Bir valyuta birligining
boshqasiga nisbatan kursi bevosita
aniqlanmagan taqdirda, talab va
taklifga muvofiq birjada kotirovka
kross-kurs orqali aniqlanadi.
Kross-kurs nima?
Kross-kurs – bu ikki valyuta qiymatining
o‘zaro nisbati bo‘lib, ularning uchinchi
valyutaga nisbatan kurslari orqali
aniqlanadi.
Amalda, kross-kursni hisoblash
quyidagicha bo‘ladi. Faraz qilaylik,
Xorvatiya kunasining o‘zbek so‘miga
nisbatan kursini bilmoqchimiz.
O‘zbekiston banki kuna qiymatini
belgilamaydi, shuning uchun siz kross-
kursdan foydalanishingiz kerak.
Xorvatiya milliy banki kunaning dollarga
nisbatan kursini (USD/HRK),
O‘zbekiston banki esa o‘z navbatida
so‘mning dollarga nisbatan kursini
(USD/UZS) o‘rnatadi. Ushbu kurslarni
bir biriga (USD/UZS ni USD/HRK) bo‘lish
orqali, kunaning so‘mga nisbatan
kursini aniqlash mumkin. Masalan,
18.03.2020 yil holatiga dollarning
so‘mga nisbatan kursi 9520.34 so‘m (1
AQSh dollari – 9520.34 so‘m) hamda
dollarning kunaga nisbatan kursi 6.97 (1
AQSh dollari – 6.97 kuna) bo‘lgan. Shu
kuni kunaning sumga nisbatan qiymati
quyidagicha bo‘lgan:
(9520,34 USD/UZS) / (6,97 USD/HRK) =
1365,90 HRK/UZS
Bretton-Vuds tizimidan oldin (valyutalar
kurslarini AQSh dollariga bog‘lash),
“Oltin standart” tizimidan foydalanilgan
(davlatlar tomonidan milliy valyutalarni
rasmiy ravishda oltinga bog‘lashga
asoslangan xalqaro valyuta tizimi bo‘lib,
bunda Markaziy banklar milliy
valyutalarni oltinga ayirboshlash orqali
sotib olish va sotish majburiyatini
olgan), tarixda ikki marotaba amal
qilgan (1880-1914 va 1925-1931
gacha).
1971-1978 yillarda Bretton-Vuds tizimi
o‘rnini erkin valyuta savdosiga (erkin
valyutalar konvertatsiyasi) asoslangan
Yamayka valyuta tizimi egalladi.
Valyuta kodi – bu dunyodagi valyutalar
uchun umumiy qabul qilingan belgi
bo‘lib, u uchta harfdan iborat bo‘ladi.
Bu valyutalarni matnlar va elektron
tabloidlarda qisqa va aniq aks ettirishni
osonlashtiradi.
Dunyodagi eng qimmat valyuta:
Quveyt dinari
Valyuta kodi – KWD
Quvayt – katta boylikka ega bo‘lgan
kichik mamlakat. Valyutasining yuqori
qiymati neft mahsulotlarining jahon
bozoriga sezilarli darajada eksport
qilinishi bilan izohlanadi.
Dunyoda eng ko‘p ishlatiladigan
valyuta:
AQSh dollari
Valyuta kodi – USD
Amerikaning jahon bozorida
yetakchiligi tufayli uning valyutasi
“jahon zaxira valyutasi” unvoniga
erishdi. Boshqa so‘z bilan aytganda,
dunyoning istalgan burchagida AQSh
dollarini ishlatsangiz bo‘ladi va uni
qabul qilishadi.
Dunyodagi eng qadimgi va hali ham
ishlatiladigan valyuta:
Funt sterling
| 