CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL
OF SCIENTIFIC RESEARCH
ISSN: 2181-2489
VOLUME 2
ǀ ISSUE 1
ǀ 2022
40
UZBEKISTAN |
www.caajsr.uz
-Yolg’on so’z bul! Yolg’on!–Mansur mesh go’dakning boshiday yum-yumaloq,
yumshoq mushti bilan xontaxtani gurs etib urdi.
-Dir–dir titragan qo’llarini dasturxondagi guldor ro’molchaga cho’zganicha
-buning
hammasi uyushtirilg’on, tashkil qiling’on! Esa… Shu savxozga o’ttiz yil boshliq bo’lib
kimga yomonlik qildi kamina? (Odil Yoqubov – adolat manzili. Toshkent, “Sharq”,
2005. 38-bet)
ASOSIY QISM
Nutq sharoiti tinglovchi va so’zlovchi saviyasi, nutq jarayonida ularning xatti-
harakatlari, qolaversa, nutq maqsadi–bularning barchasi
ekstralingvistik lisoniy
birliklardan tashqari vositalardir. Nutqda o’zaro muloqot jarayonida lisoniy birliklarga
hamroh bo’ladigan paralingvistik vositalar alohida o’rin egallaydi.
-Ho, ho! –Sharanovskiy keng mehmonxonada u yoqdan– bu yoqqa yugurib, havoda
charxpalak qilgan qog’oz pullarni chapdastlik qilib tutar ekan, o’ta mamnun ravishda
xitob qildi. –Mana poraga kelgan pullar! Mana boylik!...
Mana boylik deb xitob
qilardi. Hatto poygakdagi kursida o’tirgan Mansur mesh ham, joyida besunaqay
talpinib-talpinib, bir nechta o’n so’mliklarni tutib oldi.(O. Yoqubov.50)
Muloqot jarayonida so’zlovchi o’z fikrini bayon qilishda uning oldida ma’lum
maqsad turadi. Bu maqsad so’zlovchining tinglovchini tushunishi, anglashidan
iboratdir. So’zlovchi va tinglovchining bir-birini tushunishi
va anglashi faqat ular
uchun umumiy asos mavjud bo’lgandagina amalga oshishi mumkin. Shuning uchun
lison qanchalik ijtimoiy, so’zlovchi va tinglovchi uchun umumiy, majburiy bo’lsa,
nutq ham ular uchun
shunday umumiy, majburiy va ijtimoiydir. Lisoniy tizimda ayni
bir xil mazmun va munosabatni ifodalashning yuzlab omillari mavjud. So’zlovchi esa
mana shu imkoniyatlar xazinasidan birini tanlash va qo’llash erkinligiga ega
1
.
Muloqot jarayonida paralingvistik vositalar kommunikatsiyada ishtirok etuvchi
qo’shimcha vositalar sanaladi va ular aloqa aralashuvda ma’lum axborotni uzatish,
mazmunan to’ldirish, aniqlik kiritish kabi vazifalarni bajaradi. Kishi jonli so’zlashuv
nutqida fikrning emotsionalligini hamda ta’sirchanligini oshirishda muhit va sharoitdan
kellib chiqib tilga yondosh bo’lgan noverbal vositalardan foydalanadi. Ma’lum
axborotni tinglovchiga yetkaszish jaryonida qo’l, bosh, yelka, gavda,
yuz harakatlari,
ovozning baland-past, cho’ziq, to’xtalib talaffuz qilinishi orqali ham ma’lum ma’no
ifoda etiladi. Masalan, Bibisora momo qizaloqni bag’riga bosib, tebranib o’tirar, u
allanimalarni aytib, go’yo o’lgan odamni yo’qlagandek yo’qlab yig’lar, uning
gaplariga tushunib bo’lmas, biroq ovozining o’ziyoq yurakni zir titratardi. Veteran
uning yoniga o’tirib tasalli berishga chog’langan edi, momo yoshiga mos tushmaydigan
bir chaqqonlik bilan qizaloqni bag’ridan qo’yib
yubordi-yu, ko’zlari sovuq chaqnab: