mumkinligini bilishimiz zarur. Demak, inson hayot faoliyati davomida o'zgarib,
shakllanib, rivojlanib boradi. Bolalik, o'smirlik va o'spirinlik davrida rivojlanish
nihoyatda kuchli bo'ladi.
Shaxsning kamol topishida va uning xulqida ijtimoiy va biologik
omillarning ta'sir kuchi hamisha ham bir xil bo'lavermaydi. Chunki uning xulqiga,
munosabatlariga, aloqalariga, yoshi, bilimi, odatlari, tajribasi va vaziyat ham ta'sir
etadi. Masalan, bir xildagi ta'sirlarga turli bola turlicha munosabatda bo'ladi, bu
ayni paytda, bolaning ehtiyoji qandayligiga ham bog'liqdir. Shaxs ijtimoiy tajribani
faol ravishda tahlil qiladi, o'zlashtiradi, o'zi uchun o'zgartiradi-bu
jarayon
davomida o'zi xam shaxs sifatida shakllanadi. Shaxs shakllanib borgan sayin tashqi
ta'sirlar, shu jumladan ijtimoiy ta'sirlar ham uning ichki dunyosi, psixologiyasiga
qarab turli odamlarga turlicha ta'sir qiladilar. Masalan, bir xil baho turli
o'quvchilarga turlicha ta'sir qiladi.
Odam atrofni, ob'yektiv borliqni ko'proq bilgani sari onglilik darajasi o'sadi,
fikrlash doirasi kengayadi, yangi bilim va ko'nikmalarni egallaydi,
yangi qiziqish
va ehtiyojlar vujudga keladi. Demak, shaxsning kamolga etishi jamiyat rivojiga
chambarchas bog'liqdir.
Shaxs rivojlanishiga ta'sir etuvchi omillar.
Didaktika shaxsning kamolotga yetishini murakkab va ziddiyatli jarayon deb
biladi. Shaxsning shaklanishi, kamolga yetishida nasl-irsiyat (biologik), ijtimoiy
muhit ham maqsadga muvofiq amalga oshiriladigan ta'lim-tarbiya va nihoyat
o'zining mustaqil faoliyati ham muhim ahamiyatga ega.
Shaxs qaysi jamiyatda yashasa o'sha jamiyat hayotidagi qonun-qoidalarga
asosan kamol topadi. Shu jamiyatning moddiy va ma'naviy boyligidan bahramand
bo'ladi. Moddiy va ma'naviy boyliklarni yaratishda ishtirok etadi.
Agar shu
jamiyatning moddiy va ma'naviy boyligi yuksak bo'lsa, u shaxsga shu qadar katta
ta'sir ko'rsatadi va aksincha. Ikkinchi tomondan esa, shaxs faoliyati davomida
mehnat orqali o'z moddiy va ma'naviy boyligini yaratish jarayonida ongini,
hayotini, turmush sharoitini ham yaxshilab boradi.
Shaxs hayot davomida murakkab rivojlanish jarayonini boshdan kechiradi,
natijada u shaxsga aylanadi. Shu sababli shaxsni ma'lum ijtimoiy tuzumning
mahsuli deb tushunishimiz lozim. Shaxs rivojlanish jarayoni bir tekisda bormaydi,
rivojlanishga ta'sir etuvchi omillarning ta'siri turlicha bo'ladi, ya'ni
kishi ijobiy va
salbiy ta'sirlar natijasida kamolga etadi. Albatta ijtimoiy omillar inson shaxsining
har tomonlama shakllanishiga samarali ta'sir ko'rsatadi. Xususan, pedagog-
tarbiyachilar bolaning muayyan rivojlanish davridagi xususiyatlari, xarakteri va
fe'l-atvorini belgilovchi omillarning hammasi birgalikda ta'sir ko'rsatishini bilishi
lozim.
Inson kamolotida irsiyat va muhitning ta'siri.
Shaxsning, ayniqsa bolaning rivojlanishi va
shakllanishi biologik omil
(irsiyat) ga bog'liqdir. Irsiyat deganda, bolaga ota-ona va umuman yaqin
ajdodlardan, ya'ni nasldan-naslga o'tadigan biologik xususiyat va o'xshashliklar
tushuniladi. Odam shaxsining va xulqining rivojlanishida biologik omillarning
ta'sirini yuksak baholab, shaxsni naslga bog'lab o'rganuvchi oqimlardan biri
bixeviorizm bo'lib, u XX asrning boshlarida psixologiya fanida keng tarqaldi.
Bunga amerikalik pedagog va ruhshunos E. Torndayk asos soldi.
Uning fikricha,
shaxsning barcha xususiyatlari, jumladan ong va aqliy qobiliyat ham nasldan-
naslga o'tadi, guyo odamning ko'zi, tishlari va barmoqlari kabi aqliy qobiliyat ham
tabiatan berilgandir.
G'arb pedagog olimlaridan yana biri, nemis ruhshunosi V.Ptern inson 17-18
yoshida mavjud jamiyatning a'zosi bo'ladi deb hisoblaydi.
Ayrim pedagog va ruhshunoslar orasida bolaga boshqacha qarash ham
mavjud. Ularning fikricha, insonning kamoloti ikki omilga-irsiyat va ijtimoiy
muhitga bog'liqdir. Irsiyat o'zgarmaydi, ijtimoiy muhit ham hamma davrlar uchun
o'zgarmasdir. Irsiyat bor va biologik omillarni inkor etolmaymiz.
Lekin irsiyatni
mutlaqo o'zgarmas deb ham tushunmaslik kerak. Demak, bola shaxsining
rivojlanishiga irsiyatning ta'siri deganda ota-onaga, avlod-ajdodlarga o'xshashlikni
ifodalovchi biologik belgilar va fiziologik xususiyatlarning takrorlanishini
tushunmoq kerak.
