Mavzuning o`rganilish darajasi: Zahriddin Muhammad Bobur hayoti va faoliyati haqida ko‗plab izlanish va tadqiqotlar olib borilgan. Ammo B.Valixo Xo`jayev haqli ta‘kidlaganidek: bu qutlug` ishni Boburning o`zi ―Boburnomada boshlab bergan edi. Shundan so‗ng Movarounnahr, Afg`oniston va Hindistonda yozilgan tazkira va tarixiy asarlarda Bobur haqida ma‘lumot berish kuzatiladi. Darhaqiqat, Bobur hayoti va ijodi haqida ma‘lumot beruvchi eng noyob ishonchli manba uning ―Boburnoma asaridir. Shuningdek, Gulbadanbegimning ―Humoyunnoma, Muhammad Haydarning ―Tarixi Rashidiy asarlari ham aytish mumkin.
Kirish
Zahriddin Muhammad Bobur — buyuk o‘zbek shoiri, mutafakkir, tarixshunos va davlat arbobi; boburiylar sulolasi va saltanati asoschisi. Boburning ilmiy mehnatlari orasida “Aruz haqida risola” (1523-25) alohida o‘rin egallaydi, unda sharqiy aruz vazni ko‘rib o‘tiladi. 1521 yil islomning beshta shariat ustuni bayon etilgan falsafiy-diniy “Mubayyin” asarini yozgan.
Zahriddin Muhammad Bobur 1483 yil 14 fevral kuni Andijonda tavallud topgan, Farg‘ona hukmdorining o‘g‘li, Amir Temurning evarasi. Bobur 1494 yil Farg‘ona hokimi bo‘ladi, 1526 yil Hindistonda markazlashgan boburiylar davlatiga (jahon tarixiga “buyuk mo‘g‘ullar saltanati” bo‘lib kirgan) asos solib, Hindiston inglizlar tomonidan bosib olinishiga qadar (1848) mavjud bo‘lgan. Agra shahrida 1530 yil 26 dekabr kuni vafot etgan.
Boburning she’riy merosi ko‘pqirrali va boy. Nasriy asarlari (1519) “Qobul devoni”ga, so‘nra (1529-30) “Hind devoni”ga jamlangan. U sharq nasriy janrlarida 10 dan ziyod she’rlar yozgan. She’rlarida uning shaxsiy hayoti, atrof-muhiti va tarixiy hodisalar aks etilgan. Bobur she’riyatining asosini ishqiy-nasriy mazmundagi she’rlar tashkil etadi. Shoir san’ati o‘ziga xos adabiy uslub va mahorat, turkiy tilning ifodaliroq vositalari orqali tasvirlanadi.
Uning she’rlarida o’z davrining tarixiy hodisalari, shoirning shaxsiy hayoti, atrof-muhit, insonga bo‘lgan munosabat, din, davr an’analari va axloqlari voqe’lik ila aks etgan.
Boburning she’rlari — shoirning tarjimai xoli, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. U orqali ijodkor shoirona til orqali teran tuyg‘ularni bayon qiladi, hayotiy hodisalar to‘qnashuvi natijasida hosil bo‘lgan tashvishlarni mohirona so‘zlaydi.
Bobur she’riyatining asosini ishqiy-nasriy she’rlar tashkil etadi. Ijodining asosiy qirralaridan biri, chinakam insoniy, dunyoviy, haqiqiy sevgini kuylaganligidir. Shoir lirikasi Alisher Navoiy she’riyatidan ilhomlanish bilan to‘yingan. O‘zining g‘azal va ruboiylarida u sevgi, do‘stlik, go‘zallikka intilish kabi insoniy muammolarni ko‘targan. Dunyoviy sevgini shoir insonning eng porloq unvoni sifatida tarannum etadi.
Bobur oshig‘i bilan uchrashuv uchun sevgining istalgan qiyinchiliklarini yengib o‘tishga tayyorligini ta’kidlaydi. Katta samimiyat ila shoir sevgi uchun o‘zini borlig‘i bilan qurbon qilishga ham tayyorligini ifodalaydi.
Xati — binafsha, xadi — lola, zulfi rayhondur,
Bahori husnda yuzi ajab gulistondur.
Iki mengi oyu dog‘i yuzu so‘zi gulu mul,
Qadi ravonu tani jonu irni marjondur.
Qoshida chinu ko‘zida kinu angabin labida,
So‘zida zahr va lekin tilida darmondur.
Qoshingg‘a ko‘p bora olmon, netay, aroliqda,
Yoshim tishing duridin ayru bahri Ummondur.
O‘tumni tez etasen har tarafg‘a sekretib ot,
Samandi noz inonini bir beri yondur.
Ne nav’ vasf qilay surating latofatini —
Ki, husnunga sening, ey ruh, aql hayrondur.
Jafoyu javr agar qilsa, Boburo, netayin,
Ne ixtiyor manga, har ne qilsa, sultondur Chekib gar oh dudini ko‘ngul o‘tini tutratsam.
Ko‘zum ravshanlig‘ida bo‘lg‘ay,Bobur,base kamliq,
Agar qoshi bila yuzun hilolu kunga o‘xshatsam.
Bobur uchun sevgi — sadoqat, fidokorlik, shukur va insoniylikdir. Sevgini u barcha narsadan: boylik, jamiyatdagi o‘rni va barcha dunyoviy ezguliklardan ustun qo‘yadi. Shoir o‘zining mukammal g‘azallarida go‘zal oshiq timsolini yaratib, unga tengsiz go‘zal tashqi ko‘rinish, boy ichki dunyo, ma’naviy mukammallik in’om etadi. Shu bilan birga, u noyob badiiy vositalarni ham mohirona qo‘llaydi.
O‘zni , ko‘ngul, aysh bilan tutmoq kerak,
Bizni unutqonni unutmoq kerak.
Ayshu tarab gulbunig‘a suv berib,
G‘ussa niholini qurutmoq kerak.
Tiyra turur zuhd damidin ko‘ngul,
Ishq o‘ti birla yorutmoq kerak.
Har nimag‘a g‘am ema,g‘am ko‘p turur,
Aysh bila o‘zni unutmoq kerak.
Qo‘yma mashaqqat aro,Bobur,ko‘ngul,
O‘zni farog‘at bila tutmoq kerak.
Samimiy sevgi tuyg‘ularini madh etib, dunyoviy inson muhabbatini ta’kidlar ekan, Bobur mukkasidan ketgan shayhlarning riyokor tanqidiga uchraydi, g‘ofil din aqidaparastlariga qarshi chiqadi. Jahannam olovi ayriliq alangasi oldida uchqunday tuyuladi:
Hajringda bu tun ko‘ngulda qayg‘u erdi,
Vaslingg‘a yetishmadim — jihat bu erdi:
Ohim tutuni birla ko‘zumning yoshidin
Yo‘l balchiq edi, kecha qarong‘u erdi!
Bobur she’riyatida ona vatan mavzusi alohida o‘rin egallaydi. Uning she’rlarida, ayniqsa to‘rtliklari vataniga bo‘lgan sog‘inch va cheksiz muhabbati ta’sirchan ifodalangan.
G‘urbat tug‘i yopqon ruhi zardimnimu dey?
Yo hajr chiqargon ohi sardimnimu dey?
Holing nedurur? Bilurmusen dardimni?
Holingai so‘raymu, yo‘qsa dardimnimu dey?!
Bobur she’riyatida, shuningdek, insonning axloqi va diniy mukammalligi masalalari ko‘tarilgan. Shoir insonni yuqorilarga ko‘tarib, unga ulkan hurmat ila munosabatda bo‘ladi, inson qadr-qimmatini baland qo‘yadi. Bu g‘oyalarga zid bo‘lga barcha narsaga qarshi chiqadi. Boburning fikricha, xudbinlik, hurmattalablik, qizg‘anchig‘lik, manmanlik - noqobil sifatlardir. Shoir odamlarga samimiy maslahatlar beradi. O‘zining ruboiylarida inson qanday qilib o‘zini ma’nan tarbiyalashi kerakligi haqida gapiradi.
Mazkur mavzuga yuzlanar ekan, insonning hayotdagi eng asosiy vazifasini shoir yaxshilik, bag‘rikenglik va haqiqatda ko‘radi. Do‘stlik - insonning eng asosiy jihati va dushman bilan kurashda ulkan kuch deb hisoblaydi.
Bobur asarlaridagi adabiy til haqida so‘z borar ekan, undagi soddalik, hammaboplik, ravon va qisqaligini aytish lozim. Shoir balandparvoz gaplarni va mukammal iboralarni yoqtirmagan. Boburning sodda tili o‘quvchiga asarlarini, boy ifodalari va kechinmalarini aniq o‘zlashtirishda yordam beradi.
Bobur ma’nosiz gap-so‘zlardan qo‘chishga, o‘z fikrlarini qisqa, ravon va oddiy bayon etishga, inson o‘zi tushunmaydigan so‘zlardan foydalanmaslikka chaqiradi. Xususan, u shunday ta’kidlaydi: “Ravshan va toza gaplar yordamida, soddaroq yoz: va senga ham, seni xatingni o‘qiganga ham oson bo‘ladi”.
Shubhasiz, “Boburnoma”ning ushbu satrlaridan ma’lumki, Boburning she’riy mahorati nasriy asarlariga chuqur va sezilarli ta’sir ko‘rsatib, ulkan badiiy go‘zallik va keng shuhrat baxsh etdi.
Boburning she’riy mahorati badiiy-adabiy uslub va ona tilining eng ta’sirchan vositalaridan mahorat ila foydalanish hamda xalq ijodiyoti manbalarining ijodiy tiklanishida ifodalanadi.
Ilmiy asarlari orasida “Aruz haqida risola”si Sharq filologiyasi rivojida alohida o‘rin egallagan. Asar she’riyatning she’riy asoslarini ehtiyotkorona va erishgan yutuqlarining tanqidiy o‘zlashtirish natijasidadir. Bobur prosodilar (nutqdagi urg‘uli va urg‘usiz, uzun va qisqa bo‘g‘inlar tizimi) nazariyasini o‘zining qayd etgan yangi topilmalari, holat va umumlashmalari bilan boyitdi, uning tasnif va turlarini rivojlantirdi.
U o‘z qarashlarini arab, fors-tojik va turk she’riyati manbalari orqali asoslaydi. Bu orqali olim she’riyatdagi o‘zaro aloqa va hamfikrlikni ko‘rsatish bilan birga, turkiy tilda she’r yozuvchi xalqning cheksiz keng she’riy doirasini namoyon etadi. Alisher Navoiy an’analarini davom etar ekan, u xalq she’riyatiga katta e’tibor qaratgan. Uning asarlari xalq qo‘shiq san’ati janri haqidagi qimmatli ma’lumotlarni va qiziqarli etnografik materiallarni tashkil etadi.
Mashhur “Boburnoma” - buyuk temuriylar tarixi (1494-1529 yillar voqealari), buyuk hokimiyat yaratilishidan so‘zlaydi. O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik institutida “Boburnoma”ning 10 dan ziyod qo‘lyozma nusxalari saqlanadi. Ularning barchasini taqqoslash asosida, boburshunos Porso Shamsiyev mazkur nodir asarga tanqidiy matnni (1960) nashrga tayyorladi. Keyinroq, yapon olimi I.Mano ham “Boburnoma”ga tanqidiy matnni nashr uchun tayyorladi, shuningdek, N. Ilminskiy (1847), Beverij (1905), Fitrat (lavha, 1928) va P. Shamsiyevlar (1960) tomonidan ham chop etilgan.
Uni fors (1586), golland (1705), ingliz (1826), fransuzs (1871), turk (1940) va rus (1942) tillariga tarjima qilishgan. “Boburnoma” mavzusi asosida F.A. Stil (Parij,1940), F. Grenard (Parij,1930), G. Lemb (Nyu-York,1961), V. Gaskon (Nyu-York,1980), Munila’l (6 roman) va boshqa xorij mualliflarining romanlari ham mavjud. U to‘g‘risida o‘zbek yozuchilari (Oybek, B. Boyqulov, X. Davron) tomonidan dostonlar, roman (P.Qodirov) va qissa (X.Sultonov) ham yozilgan.
1521 yil “Mubayyin” nomli falsafiy-diniy asar yozilgan bo‘lib, unda islom shariatining 5 ustuni bayon etilgan, shuningdek, o‘sha yil u “Mubayyinu-l-zakot” soliq chiqimi kitobini ham yozgan. Uning “Harb ishi”, “Musiqa ilmi” kabi ilmiy asarlari hanuz topilmagan.
Bobur arab grafikasi asosida “Xatti Boburiy”ni tuzgan, u turkiy fonetikaga doir. Ushbu xat asosida Qur’on hamda Boburning shaxsiy asarlari qayta yozilgan.
U, shuningdek, badiiy tarjimalar bilan ham shug‘ullangan. U Bahovuddin Naqshbandiyning davomchisi, yirik so‘fi Xoji Ahror Valining “Volidiya” (Ota-onalar risolasi) diniy-falsafiy asarini she’riy ko‘rinishda tarjima qilgan.
Bobur ijodini o‘rganish bo‘yicha Xalqaro ilmiy ekspeditsiya a’zolari bir necha bor shoir “izi” bo‘ylab ilmiy sayohatlar tashkil etishgan, ular tomonidan 500 dan ziyod kitob va hujjatlar topilgan bo‘lib, “Bobur va uning zamonaviy dunyodagi o‘rni” memorial muzeyida saqlanadi. Andijonda Bobur parki bo‘lib, u yerda shoirning ramziy qabri hamda “Ark ichi” memorial majmuasi joylashgan.
Bobur jamoat va tarixni yuzaki kuzatuvchisi bo‘lmagan, u voqea va hodisalarni, o‘zini havotirga solgan o‘y va his-tuyg‘ularni tahlil qilishga intilgan. Bu fikrlar va hissiyotlar yaxshilik va adolat, haqiqat va go‘zallik tamoyillariga xizmat qilish uchun yo‘naltirilgan edi.
Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1530). O`zbek xalqining ilm va madaniyat xazinasiga o`lmas hissa qo`shgan mutafakkir olim, tarixchi, qonunshunos va lirik shoirdir.
Bobur ilm - fan. san’at,madaniyat va ularning sohalari bilan yaqindan tanishgan, uning ijodini asosan lirik she’rlar va adabiy - tarixiy asari - "Boburnoma" bilan ko`zga tashlanadi. "Boburnoma" qomusiy xarakterdagi kitob bulib, unda tarix, geografiya, botanika va boshqa fan sohalariga oid ma’lumotlar berilgan.
Bobur yana musulmonchilikqoidalari va qonushunoslikka bag`ishlangan "Mubayyin". arab alfavitini isloxiga oid "Xatti Boburiy", aruz vazni va qofiyaga oid "Mufassal", yana musiqa va harbiy san’at haqida asarlar yozgan.
Adib fan va ma’rifatni yuqori darajada qadrlaydi. Ilm, adabiyot, san’at ahllari bilan yaqin aloqada buladi, ularga homiylik qiladi.
Ilm va bilimdonlikni ulug`laydi. U kamtarlik, uzini tuta bilish, ezgulik, vafodorlik, boshqalarga yaxshilik qilish sifatlarini ulug`lab, yovuzlik, zulm, qabihlikni qoralaydi. Boburning pedagogik qarashlaridagi bosh masala vatanga cheksiz muhabbatdir.
"Boburnoma"da o`zbek, tojik, afg`on, hind va boshqa xalqlarning kasb - kori, urf - odati, madaniyati, dini, adabiti, turmush tarzi haqida keng ma’lumotlar beriladi.
Bobur ijodiyoti asosan uning lirik she’rlari va adabiy-tarixiy asari-«Boburnoma» bilan yaqqol ko’zga tashlanadi. Boburning xotiralaridan tashkil topgan va temuriylar davlatining tanazzulga ketish davrini o’zida ifodalagan, qomusiy xarakterdagi «Boburnoma» kitobi ilmiy-tarixiy jihatdan muhim ahamiyatga ega bo’lib, unda tarix, geografiya, botanika va fanning boshqa sohalariga taalluqli qimmatli ma’lumotlar bor. Bundan tashqari, mazkur asar eski o’zbek tilidagi prozaning ilk namunasi va nodir yodgorligi hamdir.
Bobur ana shu solnomasida o’zi bo’lgan joylarning, jumladan Xindistonning tabiiy manzaralarini ham maxalliy aholining kiyinishi va urf-odatlarini ham xayvonlari, qushlari hamda ularning qiliqlarini ham tasvirlaydi. O’zi tilga olgan narsalarni teran fikrli, o’tkir ko’zli rassom singari jozibali bayon qiladi.
Bobur o’rta asrlardagi Xindiston halqlari tarixini o’zidan besh asr ilgari yashab ijod etgan Abu Rayxon Beruniy kabi maxorat bilan yorita olgan. Filologiya fanlari doktori S.Azimjonova shu masalani tahlil qilib, chiqargan xulosasida aytgandek,xind halqi xayotining turli tomonlariga taallukli materiallarning izchil bayon etilishi, orginalligi va ishonarligi jihatidan Beruniyning ma’lumotlariga faqat «Boburnoma» dagi ma’lumotlarni tenglashtirish mumkin. Iste’dod sohibi bo’lgan Bobur 12 yoshida podsho bo’lganidan boshlab, to umrining oxirigacha o’zi ko’rgan voqealarni, o’zi qatnashgan hodisalarni, ana shu voqea va hodisalarga daxldor bo’lgan yuzlab tarixiy shaxslar hayotini, fan uchun muhim ahamiyatga molik ko’plab dalillarni adabiy shaklda yoritgan. «Boburnoma» va she’rlar devonidan tashqari, musulmonlik qoidalari va qonunshunoslikka bag’ishlangan «Mubayn», arab alfavitini o’rganish to’g’risidagi «Xatti» shuningdek musiqa va harbiy san’at haqidagi asarlarni yaratdi. Bu asarlar o’zbek adabiy tili, adabiyoti va ilm-fanning ravnaqida muhim ahamiyat kasb etadi.
Buyuk shoir, adib, tarixchi va olim Boburning ilmiy-adabiy merosi hozir o’zining ma’lum tarixiy-ma’rifiy, ilmiy va estetik qimmatini saqlab kelmoqda. Uning ko’p qirrali merosida pedagogikaga oid biror maxsus kitob yoki risola mavjud bo’lmasa-da, deyarli hamma asarlarida xayotga va vatanga muhabbat hislatlarining yakqol ifodasini, insonning yuksak burchi va kishilarning ma’naviy qiyofasi haqidagi teran fikr-mulohazalarni, fan va dinga munosabat masalalarini, yaxshi xulqli va odobli bo’lishga da’vatni, ilm-fan va ma’rifatni egallashgacha chaqiriqni, ahloqiy va estetik g’oyalarni, jo’shqin va mazmundor hayot kechirishga targ’ib qilishni va xokozalarni ko’rish mumkin.
Fan va ma’rifatni juda yuqori qadrlagan bobur adabiyot, san’at va ilm ahli bilan doimo yaqin aloqada, ijodiy munosabatda bo’ldi, ularga xomiylik qildi, ilmiy-adabiy suhbatlar, mushoiralar uyushtirdi. U o’z davrida ilmga intilgan odamlarni juda kamligidan tashvishlanib, astoydil qiziqish, intilish hamda mashaqqatli mehnat bilangina ilm olish mumkinligini va shunday qilish zarurligini ta’kidlaydi. SHuning uchun ham u ilm fanning ahamiyatini chuqur his qilib, o’zi juda qadrlagan ilm-fan kishilarini eng avvalo, ularning yurish-turishiga, ko’pchilik manfaati uchun qilgan xizmatlariga qarab baholaydi.
O’z ijodida ezgulikni, inoqlikni, vafodorlikni ardoqlagan shoir o’zida avvalgi kasbdoshlariga ergashib yovuzlikni, zulmni, qabixlikni qoralaydi. Bulardan tashqari, Bobur do’stlikni, hayetni, uning har bir fursatini qadrlashga, qayg’u-xasrat bilan emas, balki oqilona, xushchaqchaqlik bilan yashashga chorlovchi, yoshlarga ibrat bo’ladigan talaygina baytlar bitgan.
Boburning fikricha, yoshlar shaxsini hayotning o’zi shakllantiradi, lekin Bunda mehnat va mehnatda toblanish muhim rol o’ynaydi. Mehnat qilgan va mashaqqat chekkan kishilardagina chinakam insoniy fazilatlar tarkib topadi.
Abdurahmon Jomiyning ma’rifiy-tarbiyaviy qarashlari. “Tuhfat-ul-ahror” asari. Abdurahmon Jomiy (1414-1492) Jom shahrida tug`iladi, yoshligida ularning oilasi Hirotga ko`chib o`tadi. Maktab, keiyn Nizomiya madrasasida o`qiydi. Keyin Samarqandda uz ilmini oshiradi. U ko`p sohalar bo`yicha chuqur bilim oladi.
Jomiy 1469 yili Hirotda Navoiy bilan uchrashadi, do`stlashadi. 1472 yili Xajga boradi mashhur olimu mutafakkirlar bilan muloqotda buladi. 2 yillik safardan so`ng Hirotga qaytadi.
Jomiy 3 ta lirik devoni, 7 ta dostondan iborat "Xaft avrang", ta’lim - tarbiyaga oid "Bahoriston" asarlari bilan jahon madaniyatiga katta hissa qo`shgan.
Ta’limiy axloqiy qarashlari "Bahoriston" va "Xaft avrang"ga kirgan "Tuxfat ul - axror", "Silsiltul zaxob" (Oltin tizmalar) asarlarida ifodalangan.
Jomiy inson kamolotining birinchi mezonini bilimlilika deb biladi. Kasb - hunarli bo`lishni ham kamolot mezoni deb biladi. U tarbiyaning roliga ham katta baho beradi. U insonda yaxshilik, saxiylik, shirinso`zlik, kamtarlik, sabr - qanoat, rostlik, mehnatsevarlikni tarbiyalashga alohida e’tibor beradi.
Adib inson xirs va ta’madan uzoq bo`lishini istaydi. "It va gado" hikoyatida bu aks etadi. (It berganingga qanoat qiladi, gado esa qancha narsasi bo`lsa ham yana talab qilaveradi).
Boburning hayoti, ilmiy va adabiy mеrosi, she’riyati manbalari, janr va badiiy xususiyatlari.
Zahiriddin Muhammad Bobur 1483 yil 14 fеvralda Farg’ona viloyatining hokimi tеmuriyzoda Umarshayх mirzo oilasida dunyoga kеldi.
Boburning onasi Qutlug’ Nigor хonim bo’lib, u Yunusхonning qizi edi. Bobur Umarshayх mirzo oilasidagi sakkizta farzandning (uch o’g’il va bеsh qiz) kattasi bo’lib, tеmuriyzodalarning o’sha davrdagi udumiga ko’ra tarbiyalandi, Andijonda tahsil oldi.
1494 yilda 12 yoshida Farg’ona viloyati taхtiga o’tirgan.
Bobur umrining oхirgacha (1530) viloyatdorlik (Farg’ona), mamlakatdorlik (Kobul) hamda saltanatdorlik (Agra-Hindiston) bilan mashg’ul bo’lib, Hindistonda boburiylar saltanatiga (1526-1858) asos soldi.
Boburning oilasi haqida ma’lumot beradigan bo’lsak, undan to’rtta o’g’il qolgan. 1. Muhammad Humoyun Mirzo, uning taxt vorisi, 1508-yil 5-aprelda tug’ilgan. 2. Kamron Mirzo, 3. Hindol Mirzo, 4. Askariy Mirzo. Eng kichik o’g’li Anvar bolaligidayoq vafot etgan. Boburning bir necha qizlari bo’lib, ularning tug’ilganligi haqida haqida ma’lumot saqlanib qolmagan. Ularning ba’zilari saroy amaldorlariga turmushga chiqqanligi haqida ma’lumotlar saqlangan.
Zahiriddin Muhammad Boburdan bizgacha yеtib kеlgan ilmiy-badiiy asarlar quyidagilardan iborat: 1. Dеvon; 2. Boburnoma; 3. Aruz risolasi; 4. Mubayyin; 5. Volidiya; 6. Хatti Boburiy.
Bobur qoldirgan ilmiy-adabiy mеros o’rganilar ekan, Bobur bilim doirasining nihoyatda kеngligi, o’zigacha mavjud bo’lgan va o’z zamonasidagi boy ilmiy-adabiy mеrosni naqadar chuqur bilganligi kishini hayratda qoldiradi. Uning shе’riy va nasriy asarlari har jihatdan yеtukligi hamda badiiy-ilmiy ijod tariхida o’ziga хos mavqеga ega bo’lganligi bilan ajralib turadi.
Zahiriddin Muhammad Bobur lirikasi
Bobur o’zining lirik mеrosini ikki dеvonga to’plagan. Ulardan birinchisi 1519 yilda Kobulda tartib bеrilib, bir nusхasi o’sha vaqtning o’zida Samarqandga yuborilgan. Ikkinchisi esa 1528-1529 yilda Hindistonda tuzilgan. Bu ikki dеvonga kiritilgan shе’rlar kеyinchalik bir dеvon holiga kеltirilgan. Bu haqda «Boburnoma»ga ilova yozgan kotib shunday хabar bеradi: «(Bobur) nazm va nasr va turkiy va forsiyni bеbadal aytur edi. Alalхusus turkiy dеvoni bordurkim, anda toza mazmunlar topib aytibdur» (Boburnoma, 460-bеt). Dеmak, Boburning turkiy-o’zbеk tilida yozilgan lirik shе’rlari alohida dеvon shakliga kеltirilgan. Bu dеvonga kiritilgan shе’rlarni ingliz sharqshunosi Dеnison Ross (1910 y.), turk olimi Fuod Kupruluzoda (1912-1913 y), rus sharqshunosi A.N. Samoylovich (1917 y), o’zbеk olimlari S. Azimjonova va A.Qayumov (1958, 1965), Saidbеk Hasanov (1982 y)lar nashr ettirdilar.
Zaxriddin Muxammad Bobur pedagogik va taʼlim tarbiyaviy qarashlari
Bobur yoshlik chogʼlaridanoq juda koʼp mushkullik va qiyinchi-liklarni boshidan kechirishga majbur boʼlgan. Oʼzining bobo meros mulki hisoblanmish Samarqandni ikki marta zabt etgan va ikki martasida ham qoʼldan bergan. Nihoyat, u yigirma bir yoshida ota yurtini tark etib, Xindikush osha Qobulni ishgʼol qilgan. 1511 yilda Bobur Samarqandni qaytarib olishga yana bir bor uringan. Bu gal gʼalaba nashʼasini surgan boʼlsa ham, kelgusi yil-dayoq Samarqandni qoʼlidan chiqargan. Shu tariqa Bobur Samarqand-ni uch karra zabt etib, uch karra boy bergan.
Bobur Xindistonda yirik davlat tuzgan va oʼzi podshoh boʼlib, Jamna Yamuna daryosi boʼyidagi Аgra shahrida poytaxt qurgan.
Bobur 1530 yil kuzida qattiq xastalanib, podsholikni katta oʼgʼli Xumoyunga topshirgan va 26 dekabrda oʼz qarorgohida vafot etgan.
Bobur ajoyib sarkardaligi bilan birga maʼrifatparvar shoh va nozik didli shoir ham boʼlgan. U oʼz asarlarida goʼzallikni kuylagan, insonlarni yaxshilik qilishga, hunar, ilm-fanni oʼrganishga daʼvat etgan.
Bobur ta’lim-tarbiya haqida g’oyalarini o’zining quyidagi asarlarida bayon etgan
“Boburnoma”
“Mubayyan”
“Risolai volidiya”
Bobur Xindistonda madaniyat va maʼrifat oʼrnatdi. U juda erta hayotdan koʼz yumgan boʼlsa-da oʼzining ishlari bilan “Bobur-noma” deb atalgan asari bilan tarixda unutilmas nom qozondi.
“Boburnoma” asosan Xindistonda Boburiylar saltanatini barpo etgan shoh Boburning tarjimai holi boʼlib, unda muallif oddiy va jonli til bilan oʼzining yoʼl qoʼygan xatolarini, qozon-gan gʼalabalarini, yuksak orzu-umidlarini, tushkunlik holatlarini hikoya qilgan. Аsar Аvliyo Аvgustino va Russoning kashfiyotlari, Gibbon va Nüyutonning yodnomalari qatoridan oʼrin olgan. Mazkur kitob umri davomida koʼpdan-koʼp yuksalishlar va tanazzullarni boshidan kechirgan insonning ibratli tarixidirki, uning yuksalishlari qanchalik sarbaland boʼlsa, tanazzullari shunchalik tubsizdir.
“ Boburnoma “ asarining tarixiy va ilmiy ahamiyati.
Qadimiy Movarounnahr va undagi xalqlar xayoti haqida jonli guvohlik beruvchi asarlar orasida “ Boburnoma “ alohida ajralib turadi. Ajoyib lirik shoir, o’zbek adibi Zahiriddin Muhammad Bobur tomonidan yaratilgan bu asar ijtimoiy – tarixiy, ilmiy – tabiiy va adabiy- lingvistik ma’lumotlar xazinasidir. Unda 1494-yildan 1530-yilgacha O’rta Osiyo, Afg’oniston va Hindistonda kechgan voqealar bayon etilgan. Bobur tarixiy faktlarni Shunchaki qayd etish , jangu jadallar, yurishlar haqida xronologik axborot berish bilangina kifoyalanmay, voqealarni jonli tilda qiziqarli hikoya qilad, manzara chizadi, tabiatni, etnografik xolatlarni tasvirlaydi, davrni, uning xususiyatlarini gavdalantiradi. Shu sababdan asar faqat ilmiy – tarixiy ahamiyati bilaan emas, balki o’zbek badiiy nasrining yorqin namunalaridan biri sifatida ham biz uchun qimmatlidur. Shoir o’z xotiralarini badiiy naql uslubda sodda va ravon bayon etadi. O’nlab tarixiy shaxslarning aniq xarakterini yaratadi. Tabiat manzaralarini suratini chizadi, kitobni har xil syujetlar, ishqiy sarguzashtlar, she’riy parchalar bilan bezaydi. Tilga olingan shaxslarning portreti kiyinishini, tashqi ko’rinishini, fe’l atvorini, odatlari, o’tmishi, avlod-ajdodi, birma bir ta’rif etiladi. Ma’lumki, Bobur hazratlari nafaqat shoh, balki betakror ijodkor sifatida ham
mashhurdir. Xususan, “Boburnoma” yaratilgan davridan beri o‘z qadr-qiymatini
yo‘qotmasdan kelmoqda. Ushbu asarda Boburning yigirmdan ortiq sohaga qiziqqani
yaqqol namoyon bo‘ladi. Ya’ni faqatgina voqealar rivojini bayon etish bilan
cheklanmasdan etnografiya, geografiya, tilshunoslik, hayvonot olami kabi sohalar
bo‘yicha qimmatli ma’lumotlar berib o‘tadi. Boburshunoslarning aytishicha,
hindlarning o‘zi ham “Boburnoma”ni ishonchli manba sifatida ardoqlab kelar ekan. Bu
esa “Boburnoma”dagi har bir ma’lumot aniqlik, daqiqlik bilan keltirilganligidan dalolat
beradi. Fikrimizning isboti sifatida asardagi “…kecha-kunduz ikki yuz o‘n olti ming
ko‘zni yumub ochquncha bo‘lg‘ay” ma’lumotini olaylik. Hozirgi kundagi ilmda ham
inson biologik nuqtayi nazardan bir sekundda ikki yarim marta (har 400 millisekundda
bir marta) ko‘zini yumib ochishi mumkin. Bir minutda 150 marta ko‘zni yumib ochish
mumkin. Bir kecha kunduzda 1440 daqiqa bor. 150x1440=216000. Demak, xuddi
“Boburnoma”da aytilganidek bir kecha-kunduzda 216 ming marta ko‘zni yumib ochish
mumkin ekan. “Boburnoma” da Boburning diniy-irfoniy qarashlari ham aks etgan. Buni asardagi ko‘plab diniy terminlar orqali ham kuzatishimiz mumkin. Xususan, namoz bilan bog‘liq quyidagi terminlar uchraydi: Namozi bomdod. Ushbu izofa asarda 3 joyda ishlatilgan: Rapriy parganalaridin Jakiyn otliq pargana to‘g‘risida kemalarni yoqag‘a tortib, ul oxshom kemada-o‘q bo‘lduk. Andin subhdin burunroq kemalarni yurutub, orada namozi bomdodni o‘taduk . Namozi peshin. Bu izofa asrda 59 marta ishlatilgan. Bir o‘rinda peshin mamozi arabcha zuhur atamasi bilan ham ifodalangan: Namozi peshin bo‘lub edikim, bir qo‘yni topib kelib, bir erda tushub, o‘lturub, kabob qildilar Namozi digar. Ushbu birikma forsiy bo‘lib, digar “boshqa, o‘zga” ma’nosini anglatadi. Istilohda asr namozi shunday nomlangan. Hozirgi kunda ba’zi shevalarda ushbu birikmaning qisqargan shaklda namozgar shaklida qo‘llanilishi kuzatiladi. Namozi digar asarda 49 marta ishlatilgan: Namozi digar xabar keldikim, Sulton Ahmad Tanbalning inisi Xalil kelib O‘sh qo‘rg‘onini o‘g‘urlab olibdur. Panjshanba kuni andin ko‘chub, men To‘s suyining qotilishig‘acha kema bila keldim. Namozi shom. Bu so‘z asarda 39 marta ishlatilgan: Kunlar g‘oyat qisqaliqqa ilgarigi kishi yorug‘ choqta havol ollig‘a keldilar, namozi shom, namozi xuftang‘acha el kela qoldi. Namozi xuftan. Asarda 37 marta uchraydi: Namozi xuftan edi, kelib Xokon arig‘idin o‘tub, Raboti Ro‘zaq kentining yonig‘a tushuldi. Ramzon iydi. Ushbu birikma asarda 3 marta ishlatilgan: Bu ramazonni «Hasht bihisht» bog‘ida o‘tkarildi. Har tarovihni g‘usl bila o‘taldi. O‘n bir yoshimdin beri ikki ramazon iydini payopay bir erda qilg‘on emas edim. O‘tgan ramazon iydi Agrada bo‘lub edi. Iydi fitr. Bu birikma asarda 2 marotaba ishlatilgan: Tonglasi iydi fitr namozini anda qilib, Samarqand ustiga mutavajjih bo‘lub, Obyor qo‘rug‘ig‘a tushtuk. Sunnat vaqti. Ushbu birikma asarda 6 marta qo‘llanilgan: So‘g‘dning ulug‘ shohjo‘ylarig‘a qorong‘u kechada urunub, yo‘l iturub yuz tashvish bila tong otqonda Xoja Diydordin o‘tub, sunnat vaqtida Qorbug‘ pushtasig‘a yormoshtuk. Qorbug‘ pushtasining shimolidin Xudak kentining oyog‘i bila Ilono‘ttini tuslab tebraduk. Qurbon iydi. Bu so‘z asarda 1 marta ishlatilgan: Bizga qurbon iydi SHohruxiyada bo‘ldi. “Boburnoma” asarini o‘qish jarayonida uning xatti-harakatlari, tutumlari, o‘y-u xayollari orqali haqiqiy siymosi ko‘z o‘ngimizda namoyon bo‘ladi. U har bir yurishini Allohning o‘ziga tavakkul qilib, natijasini esa Uning o‘ziga havola etardi. “Tavakkul” so‘zi asarda o‘n marta uchraydi. Ayniqsa, “Boburnoma”dagi Hindistonni zabt etilishi o‘rinlarida Boburning o‘zini tutishi, harakatlari uning haqiqiy tavakkul sohibi ekanligiga yorqin misoldir. Panipat jangining Bobur hayotidagi o‘rni haqida “Bobur ensiklopediyasi”da quyidagilar yozilgan: “Panipat jangi Boburning buyuk sarkarda sifatidagi iqtidorini yaqqol namoyon etgan. Xususan, uning son jihatdan juda katta dushman qo‘shinini oz sonli lashkar bilan tor-mor qilgani harbiy san’at tarixidan o‘rin olgan. Sharq tarixchilari, shu jumladan, Boburning o‘zi ham mazkur jangda qatnashgan dushman qo‘shini sonini bir lak (yuz ming) deb ko‘rsatadi. Bobur qo‘shini esa o‘n ikki ming kishidan iborat bo‘lgan. Lekin ayrim hind va xorij tarixchilari boshqa raqamlarni ham keltiradi. Masalan, ayrim manbalarda Ibrohim Lo‘diy qo‘shinining soni qirq ming, Boburniki esa sakkiz ming atrofida bo‘lgan, deyiladi. Panipat jangi Hindiston tarixida ham, Bobur hayotida ham o‘ta muhim voqea bo‘lgan. Bu g‘alaba tufayli Bobur shimoliy Hindistonda uzil-kesil o‘z hokimiyatini o‘rnatib, yangi buyuk imperiyaga asos solgan”. Bu holat asarda quyidagicha tasvirlangan: “…O‘sha yildan to to‘qqiz yuz o‘ttiz ikkinchi (1526) yilgacha Hindustonni egallashga astoydil kirishib, etti-sakkiz yil ichida besh marta qo‘shin tortdik. Beshinchi safar Tangri taolo o‘z fazlu karami bilan Sulton Ibrohimdek dushmanni qahru g‘azabiga olib yakson etdi, Hindistondek katta mamlakatni bizga muyassar qildi va bo‘ysundirdi”. “ Tavakkulimizga yarasha Tangri taolo chekkan ranj va mashaqqatimizni bekor qilmay, bunday kuchli dushmanni mag‘lub qilib, Hindistondek katta mamlakatni ochib berdi. Bunday davlatni o‘zimizning kuch va quvvatimizdan deb bilmaymiz, balki bu faqat Tangrining lutfi va marhamatidandir. Bunday saodatni harakat va intilishlarimiz tufayli emas, balki Tangrining karam va inoyatidandir, deb bilamiz”. e’tibor bering: Bobur shunday katta g‘alabga erishgan bo‘lsa-da, tug‘yonga ketmayapti. O‘zining aql-u zakosini, tadbir-u mahoratini, askariy kuch-quvvatini ko‘z-ko‘z qilmayapti. Erishiligan ushbu g‘alaba Allohning unga bergan nusratidan, fazlidan boshqa narsa emasligini ta’kidlamoqda. Ha, shu o‘rinda Bobur hazratlarining nafslarining ustidan-da g‘olib bo‘lgan haqiqiy muxlis mo‘min ekanliklari, har bir yaxshilik ham, yomonlik ham Allohdan ekanligiga shubhasiz ishongan, qazo va qadarga nisbatan taslimiyat hosil qilgan mustahkam, sobit e’tiqodli inson ekanliklari, aksar insonlarda uchraydigan ujb, kibr holatidan uzoqda bo‘lganliklari yaqqol namoyon bo‘ladi. Darhaqiqat, chin mo‘min musibatga sabr, ne’matga esa shukr qiladi... “Boburnoma”ning boshqa bir o‘rinda esa: “Askarlarning ba’zilari taraddudlanib vahimaga tushdilar. Qo‘rquv va vahimaga tushish o‘rinsizdir. Tangri nimaniki azaldan taqdirga bitgan bo‘lsa, undan boshqasi bo‘lmaydi. Ammo ularni ham ayblab bo‘lmaydi. Ularning ham tashvishga tushishga haqlari bor. CHunki vatanidan ikki-uch oylik yo‘lni bosib kelib, begona qavm bilan urushga kirishgan edilar. Na biz ularning tilini bilamiz, na ular bizning tilimizni bilishadi”, yoki “Samarqandni qo‘lga kiritgandan so‘ng har ne Tangrining xohishi bo‘lsa, o‘sha bo‘lgusidir”, satrlariga duch kelamiz. Bu holatda ham iymonning farzlaridan biri bo‘lmish qazo va qadarga itoat qilingan.Taqdirga tadbir yo‘qligini butun vujudi ila his qilgan. Bobur har bir yaxshilik va yomonlik Allohdan ekanligini quyidagi misralar orqali ham quvvatlaydi: Agar tig‘i olam bijunbad zi joy, Naburrad rage to naxohad Xudoy. (Mazmuni: „Agar olam tig‘i qo‘zg‘alsa ham, Xudo xohlamasa biror tomirni kesolmaydi “.) Yana bir o‘rinda esa: Ko‘pu ozga Tangridir berguchi, Bu dargohda yo‘qtur kishininig kuchi. Misralarini keltirib o‘tadi, bu esa hazrati Boburning biz uchun o‘rnak bo‘ladigan sifatlaridan biridir. Ko‘pchiligimizda mo‘ljal bilan voqelik nomutanosib kelib qolsa, rozi bo‘lmaslik, isyon qilish kayfiyati sodir bo‘ladi. Vaholanki, haqiqiy musulmoni komilda qazo va qadarga nisbatan isyon emas, taslim kayfiyati bo‘lishi lozim. Hazrati Bobur tabiatidagi nuqsonlarni isloh qilishga, undan zuhd qilishga harakat qilardi. Buning dalili o‘laroq butun mamalakat bo‘yicha ichkilikka barham berish haqidagi farmonini kltirib o‘tish mumkin: “Sabablar surati in’ikosining to‘planish joyi va sadoqat, to‘g‘rilik injulari naqshining xazinasi bo‘lgan aql egalarining fikr oyinasi bu ma’ni chechaklari javharining naqshini o‘ziga olurki, inson tabiati o‘zining yaratilishi bo‘yicha nafs lazzatlariga moyildir, zavq keltiruvchi yoqimli narsalarni tark etish Xudoning tavfiq berishiga va osmoniy ko‘makka bog‘liq. Bashar nafsi yomonlikka mayl etishdan uzoq emas, «Nafsimni poklay olmadim, chunki nafs yomonlikka amr etuvchidur». Undan qaytish bag‘ishlovchi Malikning lutf-marhamatidan boshqa mumkin emas. «Bu Allohning ehsonidir, kimga xohlasa baxsh etadi, Alloh katta ehson egasidir». Bu so‘zlarni ifodalashdan va bu gaplarni bayon qilishdan g‘araz shuki, insonlik taqozosi, podshohlar rasm-rusmi podshohlik lavozimi, mansabdorlar odati bo‘yicha shohdan tortib sipohiygacha go‘zal yoshlik kunlarida shariat man’ qilgan ba’zi narsalarga va ayrim o‘yin-kulgilarga ruju qilinardi. Bir qancha vaqtdan keyin pushaymonlik kunlari kelib, ularni bitta-bitta tark qilinar va chin tavba bilan ularga qaytish eshigi yopilar edi”. Bobur hayotning o‘tkinchi ekanligini, bu dunyoda hech kim abadiy qolmasligini, hech kim mutlaq ustun bo‘la olmasligini, doimo yaxshilik qilish kerakligini ich-ichidan his qilardi. Ushbu foniy dunyoning arzimas matohlaridan o‘zini baland olardi. Insonlarga nisbatan bahosini ilohiy mezon, ya’ni taqvosiga qarab belgilardi:“Bu besh kunlik o‘tar dunyo uchun o‘shanday donishmand va qari otasini shahid qildi”, “Bu besh kunlik o‘lar jon uchun yomon ot bilan ketdi”, “Besh kunlik o‘tar dunyo uchun bir o‘zi o‘stirgan valine’matzodasi Sulton Mahmud mirzo o‘g‘lining ko‘zini ko‘r qildi. Boshqa birini o‘ldirdi. Tangri qoshida osiy va xalq oldida yomonotliq bo‘ldi. Qiyomat tongigacha la’nat va nafratga sazovor bo‘ldi. Bu o‘tar dunyo uchun shunday yomon ishlar qildi”. Xulosa o‘rnida aytishimiz mumkinki, Zahiriddin Muhammad Bobur o‘zining “Boburnoma” asarida olam va odam haqidagi mushohadalarini, o‘yu qarashlarini ilohiy ta’limot asosida keltirib o‘tgan. Asarning ko‘p o‘rinlarida fikrini quvvatlash uchun Qur’on oyatlari va hadislarni dalil sifatida ko‘rsatgan. Asardagi markaziy obraz Boburning o`zi, albatta. Uning his tuyg`ulariga boy qalbi ko`z oldimizda yorqin jonlanadi. Ingliz tarixchisi Elfiniston “ Boburnoma “ va uning muallifi haqida: “ Uning shaxsiy his — tuyg`ulari har qanday mubolag`adan yoki pardalashdan xoli, uslubi oddiy na mardona, shu bilan birga jonli va ifodali. O`z zamondoshlari biografiyasini, ularning qiyofalari, urf-odati, intilishlari, qiziqish va qiliqlarini ko`zguda aks etgandek ravshan tasvirlaydi. Bu jihatdan “ Boburnoma “ O`rta O`siyodagi yagona chinakam tarixiy tasvir namunasidir ” deb yozadi. Bobur O`rta Osiyo, Xuroson va Hindiston geografiyasi, hayvonot hamda nabodot olami to`g`risida boy ma`lumot bergan. Xususan, “Boburnoma”da hindlarning etnografiysi, ilmu fani, san`at va madaniyati haqida va Afrika yozuvchilarining Toshkent konferensiyasida ( 1958-yil ) qimmatli faktlar bor. Taniqli hind hind shoiri Mulk Roj Anand Osiyo so`zlagan nutqida: “ Bu kitob siz bilan bizning merosimizdir. O`zbekistondagi singari bizda ham “ Boburnoma “ g`oyat qadrlanadi.” Degani bejis emas edi. Davrning juda ko`p xususiyatlarini qamrab olishi, qomusiy xarakteri va o`zbek adabiy tilining beqiyos boy imkoniyatlarini namoyish etishi bilan “ Boburnoma “ Alisher Navoiyning “ Xamsa” siga qiyos qilgudek madaniy obida hisoblanadi. Asarning tez orada shuhrat qozonib, XVI asrning o`zidayoq bir necha marta fors tiliga tarjima etilishi ham fikrimizning isbotidir. “ Boburnoma “ fors tiliga birinchi marta 1589-yili shoirning nevarasi Shoh Akbar saroyida xizmatda bo`lgan Abdurahimxon ibn Bayramxon Xoni Xonon tomonidan tarjima qilindi. Tarjima ko`p nusxada ko`chirilib, “ Voqeati Boburiy“, “ Tarixi Boburshohiy “ nomlari ostida Sharq mamlakatlariga keng yoyildi. Abdurahimxon tarjimada Boburning o`ziga xos bayon tarzini bera olgan, asar fors adabiyoti va tarixchiligida ulkan yangilik sifatida qabul qilingan. Qamrab olingan tarixiy voqealarning ro`yi-rost ko`rsatilishi, ilmiy faktlarga boyligi bilangina emas, balki ravon uslubi, sodda va jozibadorligi bilan ham Bobur asari o`zidan keyin yaratilgan tarixiy memuarlarga kuchli ta`sir ko`rsatadi..
Bоbur ko`p qirrаli ijоdkоr. Uning sаrkаrdаligi, pоdshоhligi, shоirligi hаr biri аlоhidа аhаmiyatgа mоlik. U аdаbiyotimiz tаrixidа qаnchаlik shuhrаtgа sаzоvоr bo`lgаn bo`lsа, «Bоburnоmа»sining o`rni hаm shu dаrаjаdа yuksаkdir. «Bоburnоmа» nаfаqаt o`zbеk аdаbiyotidа, bаlki jаhоn аdаbiyotidа hаm mеmuаr аsаr sifаtidа, tаrixiy mаnbа, аdаbiy аsаr, umumаn, kеng qаmrоvli yodgоrlik sifаtidа mаshhurdir. Uzоq yillаr dаvоmidа G`аrb vа Shаrqning mаshhur shаrqshunоs оlimlаri «Bоburnоmа»ni jаhоn аhligа yеtkаzish bоrаsidа kаttа fаоliyat ko`rsаtdilаr. Gоllаndiyalik оlim Vitsеn, аngliyalik оlimlаr J.Lеydеn, V.Erskin, А.Bеvеrеj, Аlbоt, gеrmаniyalik Yu.Klаynrаt vа А.Kеyzеr Kizеr, frаnsiyalik Pаvе dе Kurtеyl, hindistоnlik Mirzо Nаsriddin Hydаr Rizvi, turkiyalik R.Аrt vа N.Bаyur vа bizning dаvrimizdа frаnsiyalik оlim Bаkkе Grоmоn, аfg`оnistоnlik оlim Аbulhаy Xаbibiy, pоkistоnlik оlimlаr Rаshid Аxtаr, Nаdvi vа Shоh Оlаm Mаvliyot shulаr jumlаsidаndir. Yapоniyalik оlimlаr hаm bu bоrаdа kаttа ishlаr оlib bоrmоqdаlаr. Mа`lumki, Bоburning tаrixiy, ilmiy vа аdаbiy mеrоsini o`rgаnish vа оmmаlаshtirishdа O`zbеkistоn, Tоjikistоn, Rusiya оlimlаrining fаоliyati hаm diqqаtgа sаzоvоrdir. XIX-XX аsrlаr dаvоmidа Gеоrg Kеr, N.Ilminskiy, О.Sеnkоvskiy, M.Sаl`е, P.Shаmsiyеv, Sоdir Mirzаyеv, V.Zоhidоv, Ya.G`ulоmоv, R.Nаbiyеv, S.Аzimjоnоvа, А.Qаyumоv, N.Mаllаyеv kаbi оlimlаrning hаrаkаtlаri bilаn «Bоburnоmа» tаdqiqigа e`tibоrni qаrаtdilаr. /Buyuk siymоlаr, аllоmаlаr. 2-kitоb. 115-bеt/ «Bоburnоmа»ning to`liq mаtni 1857 yildа turkоlоg Il`minskiy tоmоnidаn qоzоndа nаshr etildi. 1905 yildа ingliz Bеvеrij xоnim nаshr ettirdi. Bulаrdаn оldin 1586 yildа fоrs tiligа tаrjimа qilingаn. 1705 yildа Vitsеn gоllаnd tiligа tаrjimа qilib, Аmstеrdаmdа chоp etdi. 1926 yildа Lеydеn vа Erskin inglizchа tаrjimаsini, 1871 yildа Pаvе dе Kurtеyl frаnsuzchа tаrjimаsi bilаn nаshr ettirdi. XX аsrdа Rаshit Rаxmаti Оrаt turkchаgа, M.Sаl`е ruschаgа tаrjimа qildi. 1826-1985 yillаr dаvоmidа «Bоburnоmа» 4 mаrtа ingliz, 3 mаrtа frаnsuz, 1 mаrtа nеmis tiligа o`girilib nаshr etildi. O`zbеkistоndа dаstlаb prоf. Fitrаt 1928 yildа аsаrdаn pаrchаlаr e`lоn qildi. 1948-49 yillаrdа 2 jilddа nаshr etildi. 1960-1989 yillаrdа «Bоburnоmа»ning tuzаtilgаn nаshri аmаlgа оshirildi. Ushbu аsаrgа аsоslаnib Bоburning hаyoti vа fаоliyatini yorituvchi o`nlаb bаdiiy аsаrlаr yarаtildi. Bulаr оrаsidа frаnsiyalik Flоrа Аnnа Stilning «Bоburxоn» /Pаrij, 1940/, Fеrnаrd Grеnаrdning «Bоbur» /Pаrij, 1930/, Аqshlik Xаrоld Lеmbning «Bоbur-yo`lbаrs» /N`yu-Yоrk, 1961/ rоmаnlаri, Vаmbеr Gаskоnining «Bоbur vа uning аvlоdlаri yoki Buyuk Mo`g`ullаr» /N`yu-Yоrk, 1980/ essе-rоmаnlаri bоr. Hindistоnlik Muni Lа`l Bоbur vа bоburiylаr hаqidа 6 tа rоmаn yozgаn. O`zbеk аdаbiyotidа P.Qоdirоv, B.Bоyqоbilоv, X.Sultоnоvlаr Bоburgа bаg`ishlаb rоmаn, qissа vа dоstоn yarаtdilаr.
«Bоburnоmа» dаstlаb «Vаqое`» /Vоqеаlаr/ dеb аtаlgаn. So`ngrа «Vоqеоti Bоburiy», «Vаqоеnоmа», «Tuzuki Bоburiy», «Bоburiya» nоmlаrini оlgаn. «Bоburnоmа» sifаtidа shuhrаt tоpdi. Bоbur ushbu аsаrni 1525-1530 yillаrdа yarаtgаn dеb tаxmin qilinаdi. Аsаr 1493-34 yillаrdаn 1529-1530 yil vоqеаlаrini o`z ichigа оlаdi. «Bоburnоmа»dа Mоvаrоunnаhr, Xurоsоn, Hindistоn, Erоn xаlqlаrining XV аsr оxiri XVI аsrning birinchi yarmidаgi tаrixini аks ettirgаn. Аsаrdа iqtisоdiy, ijtimоiy mаsаlаlаr, yuqоridа qаyd etilgаn vilоyatlаrning o`zаrо munоsаbаtlаri, jo`g`rоfiy mаvqеi, iqlimi, o`simlik vа hаyvоnоt dunyosi, tоg`lаri, dаryolаri, xаlqlаri, qаbilа vа elаtlаri, ulаrning yashаsh shаrоitlаri, urf-оdаtlаri, inshооtlаri, to`y vа dаfn mаrоsimlаri vа bоshqаlаr hаqidа mа`lumоt bеruvchi qimmаtli аsаrdir.
«Bоburnоmа» аvvаlо tаrixiy аsаrdir. Undа ko`p jоylаr, shаxslаr, hukmdоru shоirlаr hаqidа mа`lumоtlаr kеltirilgаn. Аsаr mаtеriаllаrning ko`pligi, bоyligi, аniqligi vа to`lаligi, vоqеаlаrni rоstgo`ylik vа hаqqоniy, sоddа tаsvirlаsh bilаn e`tibоrlidir. Shu jihаti bilаn ko`pginа tаrixiy аsаrlаrdаn ustun turаdi.
«Bоburnоmа» o`zbеk nаsrining yaxshi nаmunаsi hаmdir. Bоbur tаrixiy vоqеаlаrni tаsvirlаr ekаn, bаdiiy ifоdаlаrdаn hаm unumli fоydаlаngаn. Muаllif mаrоqli vа jоzibаli bаdiiy uslub bilаn turli xil sаrguzаshtlаrni, rivоyat vа lаtifаlаrni hikоya qilаdi, xаlq yumоri, xаlq mаqоllаri vа tа`birlаri bilаn bеzаydi, shе`riy pаrchаlаr kеltirаdi. Аkаdеmik V.Bаrtоl`d «Bоburnоmа»ni «turkchа prоzаning» eng yaxshi аsаrlаridаn biri dеb bаhоlаydi. «Bоburnоmа»dа jоy, mаnzаrаlаr tаsviri hаm bеrilаdi. Mаvоrоunnаhr, Xurоsоn, Аfg`оnistоn, Hindistоn o`lkаlаri, ulаrdаgi shаhаr, qishlоqlаr mаnzаrаsi, оb-hаvоsi, urf-оdаti vа bоshqаlаr tаsviri bеrilаdi. Bоbur fаqаt shоirginа emаs, оlim, jo`g`rоf, tаbiаtshunоs, etnоgrаf, tilshunоs, sаn`аtshunоs sifаtidа gаvdаlаnаdi. Аndijоn, O`sh, Xo`jаnd, Qоbul, G`аznа, Hirоt kаbi shаhаrlаr tаsviri bеrilаdi. «Fаrg`оnа vilоyati bеshinchi iqlimdаndir. Mа`murаning kаnоrаsidа vоqе` bo`lubtur. Shаrqi qоshg`аr, g`аrbi Sаmаrqаnd, jаnubi Bаdаxshоnning sаrhаdi tоg`lаr, shimоlidа аgаrchi burun shаhаrlаr bоr ekаndur...» /«Bоburnоmа». 5-bеt/.
«Bоburnоmа»dа vоqеаlаr xrоnоlоgik tаrzdа bаyon qilinаdi. Аsаrdа 1504-1505, 1509-1510, 1518-1519, 1520-1521, 1521-1522, 1523-1524, 1524-1525 yillаrning vоqеаlаri bеrilmаgаn. Bu 15-16 yilning tushib qоlgаnligi sаbаbli hаqidа turli fikrlаr mаvjud.
«Bоburnоmа»dа bir nеchа yuz tаrixiy shаxslаr, ulаrning fаоliyati vа sаrguzаshtlаri tаsvir etilаdi. Bulаr shаhаr vа vilоyat hоkimlаri, аmir-аmаldоrlаr, аskаrlаr, ilm-fаn, sаn`аt vа аdаbiyot vаkillаri, dеhqоnlаr, qullаr, hunаrmаndlаr vа bоshqа tоifа kishilаridir. Umаrshаyx Mirzо, Husаyn Bоyqаrо, Sultоn Аhmаd Mirzо, Xisrаvshоh kаbi hukmdоrlаr, Аhmаd Hоjibеk, Dаrvеsh Muhаmmаd Tаrxоn, Ulug`bеk, Nаvоiy, Jоmiy, Shаyxim Suhаyliy, Sultоn Аli Mаshhаdiy, Bеhzоd kаbi tаrixiy shаxslаr оbrаzi uchrаydi. Nаvоiy hаqidа: «Аlishеrbеk nаziri yo`q kishi edi. Turkiy til bilа tо shе`r аytibturlаr, hеch kim оnchа ko`p vа xo`b аytqоn emаs, Оlti mаsnаviy kitоb nаzm qilibtur , bеshi «Xаmsа» jаvоbidа, yanа bir «Mаntiqut - tаyr» vаznidа «Lisоnut tаyr» оtliq. To`rt g`аzаliyot dеvоni tаrtib qilubtur... yaxshi rubоiyoti hаm bоr... Аhli fаzl vа аhli hunаrgа Аlishеrbеkchа murаbbiy vа muqаvviy mа`lum emаskim, hаrgiz pаydо bo`lmish bo`lg`аy... O`g`ul vа qiz vа аhlu аyol yo`q, оlаmni tаvrе fаrd vа jаriydа o`tkаrdi. Аvоyil muhrdоr erdi, аvоsit bеk bo`lib, nеchа mаhаl Аstrаbоddа hukumаt qildi, аvоxir sipоhilikni tаrk qildi. Mirzоdin nimа оlmаs, bаlki yildа Mirzоgа kulliy mаblаg`lаr pеshkаsh qilur erdi...» /«Bоburnоmа». 153-154 bеtlаr/.
Nаvоiydаn bоshqа Jоmiy, Binоiy, Muаmmаd Sоlih, Hilоliy, Sаyfi Buxоriy, Mir Xusаyn Muаmmоiy, Shаyxim Suxаyliy, Аbdullо Mаrvаriy, Bеhzоd, Xusаyn Udiy kаbi shоir vа sаn`аtkоrlаr hаqidа hаm mа`lumоtlаr kеltirilаdi.
«Bоburnоmа»ning mаrkаziy vа аsоsiy оbrаzi Bоburning o`zidir. Bоbur аsаrining bоshidаn оxirigаchа kitоbxоn nаzаridа turаdi. U butun hаyot yo`li, ish-аmаllаri, kishilаr vа vоqеаlаrgа munоsаbаti, dunyoqаrаshi, shоdligu qаyg`usi, g`аlаbа vа mаg`lubiyati, sаltаnаti vа dаrbаdаrligi, g`аzаbi vа mаrhаmаti, mаrdligi, jаsurligi, qiyinchiliklаrgа chidаmi, оtliq, yayov kеzishi, kuzаtuvchаnligi vа bоshqа tоmоnlаri bilаn nаmоyon bo`lаdi. Bоbur mоhir lаshkаrbоshi, dоvyurаk bаhоdir edi. Аyni pаytdа Bоbur ko`ngilchаn, fаrzаndlаrigа mеhribоn оtа sifаtidа nаmоyon bo`lаdi. Bоburgа ko`p kishilаr yuqоri bаhо bеrishgаn.
«Bоburnоmа» - qоmusiy аsаr. Undа ilmning turli sоhаlаri bo`yichа mа`lumоtlаr mаvjud. Shе`riy pаrchаlаr, xаlq mаqоllаri аsаrini yanаdа o`qimishli qilgаn. Аsаrdа «Dushmаn nе dеmаs, tushgа nе kirmаs», «Uzrаsh bаdtаr аz gunоh», «Mаrg bо Yorоn surаst», «Аz injо rоndа vа аzоn jо mоndа» kаbi mаqоllаr qo`llаnilgаn.
«Bоburnоmа» tа`siridа «Humоyunnоmа», «Shаjаrаi turk», «Shаjаrаi tаrоkimа» kаbi аsаrlаr yarаtildi.
Z.M.Bobur O`rta asr Sharq madaniyati, adabiyoti va she`riyatida o`ziga xos o`rin egallagan adib, shoir, olim bo`lishi bilan birga yirik davlat arbobi va sarkarda hamdir. U 1483-yil 14-fevralda Andijonda Farg`ona usuli hokimi Umarshayx Mirzo oilasida dunyoga kelgan. Barcha temuriy shohzodalar singari otasi saroyida tahsil oladi. 12 yoshida shiddatli saroy kurashlari girdobida qolib, biron-bir madrasani ham tugatishga imkon va fursati bo`lmasa-da, adabiyot, nafis san`atining chinakam shaydosi bo`lib yetishadi. Andijon taxti uchun ukasi Jaxongir Mirzo, amakasi Sulton Ahmad Mirzo, tog`asi Sulton Mahmudxon va boshqa raqiblarga qarshi kurashadi. Samarqand taxti uchun bir necha yil shiddatli janglar olib boradi, ammo samarasiz kechgan bu janglardan keyin Bobur janubga qarab yo`l oladi. 1503-yilda Qobul va G`aznani jangsiz qo`lga kiritadi. 1505-1515-yillarda bir necha bor Markaziy Osiyoga qaytishga urinib ko`radi, ammo hech qanday natijaga erisha olmaydi. 1519-1525-yillarda Hindistonni qo`lga kiritish uchun jang olib boradi. 1526-yilning aprel oyida Ponopatda Hindiston sultoni Ibrohim Lo`di bilan va 1527-yili mart oyida Chitora hokimi Rano Sango bilan bo`lgan janglarda Boburning qo`li baland keladi. Tarixiy ma`lumotlarning bayon qilishicha, Boburning Hindistonga yurishida Dehli hukmdori Ibrohim Sulton siyosatidan norozi bo`lgan Panjob hokimlari ham Boburni qo`llaganlar va Sikri jangidagi bu g`alaba Boburga Hindistonga o`z hukmronligini uzil-kesil o`rnatish va Boburiylar sulolasini barpo etish imkoniyatini berdi. Yangi mustahkam davlat “Buyuk mug`ul imperiyasi” nomini oladi va 300 yildan ortiq hukmronlik qiladi. 1526-yilning 21-dekabrida Bobur zaharlanadi, tasodif tufayli omon qoladi. 1530-yilda Agrada vafot etadi. Keyinroq vasiyatiga ko`ra, farzandlari uning xokini Qobulga olib kelib, dafn etadilar.
Bobur qisqa vaqt ichida Hindistonda siyosiy muhitini barqarorlashtirish, Hindiston yerlarini obodonlashtirib, birlashtirish, savdo-sotiq ishlarini to`g`ri yo`lga qo`yish, bog`-rog`lar yaratish ishlariga rahbarlik qildi. Madaniy yodgorliklar qurish, karvonsaroylar barpo qilish, kutubxonalar qurish Bobur va uning o`g`illari davrida keng miqyosda yoyildi. Hindiston me`morchiligiga Markaziy Osiyo uslubi kirib kela boshladi. Bobur va uning hukmron avlodlari huzurida o`sha davrning ilg`or va zehni o`tkir olimlari, shoirlari, musiqashunoslarini mujassam etgan mukammal bir ma`naviy-ruhiy muhit vujudga keldi.
Bobur Hindistonda katta hajmdagi davlat ishlari bilan bir qatorda o`zining adabiy-badiiy faoliyatini ham davom ettirdi. 1503-yilda “Xatti Boburiy” ni yaratdi. 1521-yilda “Mubayyin al-zakot”, 1523-25-yillarda “Muxtasar”, “Xarb ishi”, “Musiqa ilmi” (topilma), “Volidiyya” asarlarini, 1519-yilda 1-devon “Qobul devoni” ni, 1528-29-yillarda 2-devon “Hind devoni” ni yaratdi. “Tuzuki Boburiy”, “Voqeoti Boburiy”, “Voqeanoma”, “Boburnoma” nomlari bilan mashhur bo`lgan asarni 1525-1530-yillarda yozdi.
Boburning tarixiy, ilmiy va adabiy merosini o`rganish va ommalashtirishda O`zbekiston, Tojikiston va Rossiya olimlarining faoliyatlari diqqatga sazovordir. XIX-XX asrlar davomida Georg Ker, N.Ilminskiy, O.Senkovskiy, M.Sale, Porso Shamsiyev, Sodiq Mirzayev, V.Zohidov, Ya.G`ulomov, R.Nabiyev, S.Azimjonova, A.Qayumov kabi olimlarning harakatlari tufayli “Boburnoma” bir necha bor nashr qilindi. (o`zbek va rus tillarida).
Bobur ikki tilda –o`zbek va forsiy tillarida erkin ijod qilgan bo`lsa-da, faqat o`zbekcha she`rlarini to`plab 2 ta devon tuzgan. 1519-yilda Qobulda, 1529-yilda Hindistonda tuzilgan bu devonlar o`sha joylar nomi bilan yuritiladi. Qobul devoni topilmagan. Hind devonidagi she`rlarining umumiy miqdori 400 dan ortiq. 119 tasi g`azal, 231 tasi ruboiy, boshqalari turli janrdagi she`rlardir. Bobur she`rlarining ma`lum bir qismi hasbi hol xususiyatiga ega bo`lgan g`azaldir. Bobur g`azallari orasida hayotga qaynoq mehr aks etgan, jo`shqin g`azallar, afsus-nadomat ohanglari bilan to`lgan g`azallarni ham uchratish mumkin.
Bobur –podshoh, shoir va olim. Ammo Boburning betimsol shaxsi shohlik, balki shoirlik va olimlikdan ham teranroqda turadi. Shuning uchun uning latif ruhi va darveshvash ko`ngli andak-mundak narsalarni pisand qilmaydi, aniqrog`i arzitmaydi. Shunday ekan, qaysi xon yoki sulton:
Qilmoq umidu biym ila xizmat shah olida
Darbonining so`kunchu tayoqig`a arzimas, -
deydi. Insonga xos qanaqa tabiiy fazilat va sof tuyg`ular bo`lsa, Bobur hayotda ham, ijodda ham asosan ana shularga suyangan. U o`z davlati va saltanati manfaati yuzasidan she`riyatiga bir siyosiy rang, targ`ibot ohanglarini olib kirsa bo`lardi. Yo`q Bobur she`riyatida topolmaysiz bunday ohanglarni.
Mohiyatan toju taxt, hukmronlikka borib tarqaladigan murod-maqsadlarini ham u nihoyatda oddiylashtirib, oddiy odamlarning yuragiga uyg`unlashib ketadigan mazmunda aks ettiradi:
Ko`ngli tilagan murodig`a yetsa kishi
Yo barcha murodlarni tark etsa kishi,
Bu ikki ish muyassar o`lmasa olamda,
Boshni olib bir sorig`a ketsa kishi.
Bu fikrlar aynan shoh va shoir Boburga tegishli ekanini bilamiz, ammo ko`ngli bir murodga intilib, yetolmagan, “bu ikki ish muyassar” bo`lmasa-da, boshini olib qayonlargadir ketishning ham uddasidan chiqolmagan har bir kishiga daxldorligini ham inkor etolmaymiz. Shuning uchun Boburning ma`naviy-ruhiy dunyosi shohu gadoni o`ziga jalb etaveradi. Ko`ngilni sehrlash, ruhni qanoatlantirishdan to`xtamaydi.
Bobur tasavvuf ta`limoti bilan maxsus shug`ullanmagan bo`lsa-da, ayrim she`rlarida tasavvufiy g`oyalar aks etgan. Shoirning quyidagi she`rlarida dunyoi dundan chekinayotgan, siyrati darveshvash, Bobur bilan yuzma-yuz kelganday bo`lamiz:
Arzimas g`am yemakka bu dunyo,
Bal otin demakka bu dunyo.
Tama` uzgil bu eski dunyodin,
Xotiringdin chiqar bu dun yodin.
Davlat uchun o`zungni zor etma,
Izzat uchun o`zungni xor etma.
Bobur bir masnaviysida Husni Mutlaqqa murojaat etib shunday deydi:
Go`shu hushimni so`zing sori qil,
Jonu ko`nglimni o`zung sori qil.
G`amlaring birla ovut ko`nglimni,
Ma`rifat birla yorut ko`nglimni.
Bobur ruboiylaridan birida “Har ishniki ayladim xatolig` bo`ldi”, - deydi. Aslida Bobur qilgan ishlar xato bo`lmagan. Birgina “Boburnoma” asarini olib qaraydigan bo`lsak ham hali bu darajada har tomonlama yetuk asar yaratilmaganligining guvohi bo`lamiz. Bu asar butun jahon ommasiga mashhur bo`lgan shoh asardir. “Boburnoma” da Bobur yashagan davrdagi Movarounnahr, Xuroson, Eron va Hindiston xalqlari tarixi yoritilgan. Asar uch qismdan iborat bo`lib, 1-qismi- XV asrning ikkinchi yarmida Markaziy Osiyoda ro`y bergan voqealarga, 2-qismi XV asrning oxiri, XVI asrning birinchi yarmida Qobulda ro`y bergan voqealarga, 3-qismi XVI asrning birinchi choragidagi Shimoliy Hindiston xalqlari tarixiga bag`ishlangan. “Boburnoma” ning mavjud to`liq matni 1857-yilda turkolog N.Ilminskiy tomonidan Qozonda tipografiya yo`li bilan nashr qilingan. 1905-yilda ingliz olimasi A.Beverigi xonim “Boburnoma” ning Haydaroboddagi qo`lyozma nusxasini chop ettirdi. Ana shu 2 ta nusxaga asoslanib 1948-49-yillarda asarning ikki qismdan iborat to`liq matni P.Shamsiyev, Sodiq Mirzayevlar tomonidan nashr qilindi. 1960-1989-yillarda yana qayta nashr etildi. “Boburnoma” dagi ma`lumotlar o`sha davrda yaratilgan boshqa tarixiy manbalar: Mirxond, Xondamir, Muhammad Solih, Binoiy, Muhammad Haydar, Farishta, Allomiy kabi tarixchilarning asarlarida bu darajada oshiq va mukammal yoritilmagan. Muallif “Boburnoma” da Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Behzod, Mirzo Ulug`bek va boshqa allomalar haqida o`zining eng yuqori fikr va mulohazalarini bildiradi. Kamoliddin Binoiy, Behzod, Mirak naqqosh, Husayn Udiy singari adabiyot va san`at arboblari haqida qimmatli ma`lumotlar va mulohazalarni keltiradi.
Bobur nima haqda va kim haqda yozmasin, g`oyat samimiydir. O`zining quvonchini ham, g`amini ham hech kimdan yashirmay, ro`y-rost aytadi. Do`sti haqida ham, dushmani haqida ham ko`nglidagini so`zlaydi.
Bobur butun umri jangu jadallarda kechishiga qaramasdan tabiatan nihoyatda ziyrak va sinchkov, g`oyat fahmli va idrokli, hamma narsaga qiziquvchan bir zot edi. U qaerga bormasin, o`sha yerning geografik tuzilishi, joylashishi o`rindan tortib, o`simlik va hayvonot dunyosigacha, qishu yozining ob-havosidan, elining tili-yu, urf-odatlarigacha hamma-hammasi bilan qiziqadi va yozib qoldiradi.
“Boburnoma” da Boburning ilk she`riy mashqlaridan tortib yirik asarlarigacha yozilish tarixi, ular bilan bog`liq voqealar haqida ma`lumot berilgan. Alisher Navoiy bilan xatlashgani, “Boburiy xat” ni ixtiro etgani, musiqa bilan shug`ullangani, turkiy tilning sofligi va ravnaqi uchun kurashganlari haqida ham batafsil ma`lumot beradi.
“Boburnoma” Bobur kezgan yurtlar haqida o`ziga xos qomusdir. Lekin bu faqat sinchkov emas, badiiy zavqi ham baland bo`lgan ijodkor tomonidan yozilgan. Asarda turli fanlarga oid ma`lumotlar bilan bir qatorda go`zal ijodiy kuzatishlar, chiroyli badiiy lavhalar ham bor. Ayniqsa, Xuroson va Hindiston manzaralarini chizganda, xususan, o`zbek o`quvchisiga notanish urf-odatlar, o`simlik va hayvonlar haqida hikoya qilganda Boburning badiiy iste`dodi ish beradi. Masalan, u xurmoni shunday tushuntiradi:
“Yana xurmodir. Agarchi xurmo Hindiston maxsusi emas. Chun ul viloyatlarda yo`q edi, mazkur bo`ldi. Xurmo daraxti Lamg`onda ham bordur, shoxlari daraxt kallasida bir yerda-o`q bo`lur. Barglari shoxlarining tubidin uchig`acha ikki tarafida bo`lur, tanasi nohamvor (notekis) va badrang (ko`rimsiz) dir. Mevasi uzumning xo`shasidek bo`lur, xo`shasidin xili ulug`roq bo`lur.
Derlarkim, nabotat orasida xurmo daraxtining ikki ishi hayvonotqa o`xshar: biri ulkim, nechukkim hayvonot boshini kesarlar-hayoti munqati` bo`lur (uzilur). Xurmo daraxtining ham boshi kesilsa, daraxti qurur. Yana biri ulkim, nechukkim hayvonottin benar natija hosil bo`lmas, xurmo daraxtig`a ham nar xurmo shoxini kelturub, tegurmasalar, yaxshi bar bermas. Bu so`zning haqiqati ma`lum ermas”.
“Boburnoma” o`zbek nasri taraqqiyotiga juda katta ta`sir ko`rsatdi. Buning yorqin namunasi Abulg`ozi Bahodirxonning “Shajarai turk” va “Shajarai takorima” asarlaridir. “Boburnoma”ning tasvir va bayon usuli tarjimalar orqali boshqa adabiyotga ham o`tdi. G`arb va Sharqning fan va davlat arboblari Boburning tarix va madaniyat oldidagi xizmatlarini belgilashda bu kitobga asosiy manba sifatida qaradilar. Hindiston tarixini yoritishda esa, mutaxassislar fikricha, hali xam buyuk bobomiz Beruniyning “Hindiston” idan keyingi muhim asar “Boburnoma” bo`lib turibdi.
Bobur o`zining ma`lum va mashhur asarlari bilan tarixnavis adib, lirik shoir va ijtimoiy masalalar yechimiga o`z hissasini qo`shgan olim sifatida xalqimiz ma`naviy madaniyati tarixida munosib o`rin egallaydi. Zahiriddin Muhammad Bobur o`zbek tili nasriy janrining asoschilari orasida katta salobatni egallaydi. Uning «Boburnoma» asari katta ahamiyatga ega bo`lgan memuar hisoblanadi. Bobur asarlarining ijobiy tomonlaridan biri- tilning soddaligidadir. U asarlarini sodda tilda yozadi. Boshqalarni ham sShunday yozishga chaqiradi. Bobur parallellizm, tazod, laf, o`zshatish, mubolag`a kabi badiiy til vositalaridan qo`llaydi. Bobur xalq og`zaki ijodidan aksiyachilik mahoratini o`rgandi. Natijada u omonim va polisemantik so`zlardan hamda so`z o`yinlaridan ustalik bilan foydalanib, o`zbek tilida tuyuqlarning ajoyib namunalarini yaratdi.
Bobur badiiy proza namunasi bo`lgan «Boburnoma»ni Hindistonda eski o`zbek tilida yaratdi. Bu asar o`z davriga nisbatan sodda va obrazli tilda yozilgan. «Boburnoma» asari juda qimmatli tarixiy-badiiy asar bo`lib, unda O`rta Osiyo, Afg`oniston, Hindiston kabi mamlakatlarning XY asr oxiri, XYI asr boshlaridagi ahvoli geografiyasi, siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayoti o`z aksini topdi.
Asarning asl nomi «Vaqoenoma» bo`lib, u ba`zan «Boburiya» deb ham ataladi, tarjimalarda «Tuzuki Boburiy», «Voeoti Boburiy» va «Boburnoma» deb atala boshlangan.
«Boburnoma»ning 14 ga yaqin nusxasi bo`lib, ularning ko`pi XVII-XVIII asrlarda turli kishilar tomonidan ko`chirilgan. Bu nusxalar hozir Leningrad, Kalkutta, Xaydarobod, London, Agra, Machester, edinburg kabi joylarda saqlangan. «Boburnoma» tilining asosiy xususiyatlaridan biri ixchamligidir.
«Boburnoma»ning bir nusxasi 1737 yilda ko`chirilib, shu nusxa 1957 yilda Qozog`istonda rus olimi A.Beverij 1905 yil Londonda bostirdi.
«Boburnoma» 1586 yilda fors tiliga ayrim parchalari 1705 yilda Vitsen tomonidan golland tiliga, Djon Leyden, V.erskinlar tomonidan 1828 yilda A.Keyzer tomonidan nemis tiliga, 1791 yilda Pave de Kuteyli tomonidan fransuz tiliga tarjima qilindi.
«Boburnoma»ning Qozon va London nusxalari 1948-1949 yillarda Toshkentda ikki kitob xolida to`la nashr etildi. Ba`zi tuzatishlar va chog`ishtirishlar asosida 1960 yilda yana qayta nashr qilindi.
«Boburnoma» XY asr oxiri XYI asr boshlaridagi tarixiy voqealarni to`g`ri aks ettirish jihatidangina qimmatli bo`lib qolmay, u o`sha davrdagi o`zbek tili ahvolini o`rganish uchun ham muhim manba hisoblanadi.
«Boburnoma» asari orqali Boburning xalq jonli tilining boyliklari chuqur o`rganilib va egallab olganligi, adabiy tilni xalq jonli tiliga yaqinlashtirish uchun harakat qilganligi yaqqol ko`rinadi. Bobur tilni boyitishga va soddalashtirishga, barqaror qo`llanilmagan ko`p so`zlarni ishlatishga harakat qildi va ulardan o`rinli foydalandi.
«Boburnoma» asarining mazmuni va tilini boyitish uchun Bobur xalq maqollari hamda ta`birlariga katta e`tibor berdi. Unda faqat o`zbek maqollaridagina emas, balki fors-tojik tili maqollarini ham qo`lladi. Bular asar tilining shirali, ommaga tushunarli bo`lishi uchun xizmat qildi. Masalan, Kapudagini kapmasa, kariguncha kuydurur. Kozlerini tuz tutti. Dushman ne demas, tushke, ne kirmas. Dax kujavu daraxtan kujavu. (Qishloq qaydayu, daraxtlar qayda). Uzrash battar az gunax (Uzri gunoxdan yomonroq). An guzarra ab burd (U ko`chani suv olib ketdi). Mard bayaran sur ast (Do`stlar bilan birga bo`lib ulmoq tuydir).
«Boburnoma» tilining muhim xususiyatlaridan biri ifodaning ixchamligi, soddaligi va ravonligidir. Buning uchun u so`zlarni tanlab ishlatishga, oz so`z bilan ko`proq fikrni bayon etishga harakat qildi. O`zbek tilining so`z boyligidan ijodiy foyda aniq, undagi sinonim, omonim va antonim so`zlarni keng va o`rinli ishlatdi.
«Boburnoma»da fikrlar ko`proq sodda gap formasida beriladi. Qo`shma gaplar ham sodda gaplarga o`xshash tuzilishda bo`lib, osonlik bilan tarkibiy komponentlarga ajraladi: Tu anda etkunche, mening bilen sekiz kishi kalib edi.
Bobur Andijon va uning atrofidagi shaharlar haqida ma`lumot berar ekan, ular haqida murakkab bo`lmagan, ixcham jumlalar bilan fikr yuritadi: «Movarounnaxr, Samarqand va Kesh ko`rganidin so`ngra mundin ulug`rak korgan yokdur, uch davrasi bor. Arki janub tarafida vake boluptur. Tokkuz tarnav suv kirer. Bu ajabturkim, bir erdan ham chikmas».
Bu parchani hozirgi zamon kitobxona ham lug`atsiz tushuna oladi. «Boburnoma» asarining tili quyidagi xususiyatlari bilan ham harakterlanadi.
«Boburnoma» tilining turlanish kategoriyasi o`ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Boshqa yodgorliklardagi kabi unda ham chiqish kelishigi –din, affiksi orqali yasaladi. Qolgan kelishik qo`shimchalari hozirgi o`zbek tilidagi kelishik qo`shimchalariga o`xshash. Masalan, Andijon suyi Oshtin kelur, Axsi suyi Kasandin keler.lekin «Boburnoma»da qaratqich bilan ushum, o`rin-payt bilan junalish va o`rin-payt bilan chiqish kelishiklari bir-birining o`rnida o`o`llana beradi: Xojandda kelib edi. Jaxandir Mirazaka Tanbal takasiga kelib edi. Hind fatxida song.
Abstrakt egalik ma`nosini ifodalovchi-niki Afekisining vazifasini qaratqich kelishigining qo`shimchasi –ning qo`shimchasi – ning bajaradi: Har vilayatkim musaxxar bolsa, chaxar dang mirzaning bolday, du dang aning. hu bilan birga, ba`zan bu ma`noda niki affiksi qo`llanishi ham uchraydi: Kongulde ud edi kim, . . . hayx Bayazidni Tanbaldin ayrib bizniki bolday.
2. «Boburnoma»da nisbiy sifat va abstrakt otlar yasash uchun –lig, - lik affiksi ishlatiladi: Bu ataluk, ogullik Tambalga arkalanib bunday harakatlar bunyod qildilar.
3. «Boburnoma» tilida hozirgi o`zbek tiliga xos bo`lgan –ta bilan yaralgan donalik sonlar.- tadan bilan yasalgan ulush sonlar, - tacha bilan yasalgan chama sonlar. –lab bilan yasalgan ayruv ulush sonlar uchramaydi.
Ayiruv –ulush sonlar asosan-r (-rer) affiksi bilan, chama sonlar esa sintaktik yo`l bilan yasalgan: Sipaxi va raiyati naumed bolub birer-ikkirer kargandin tashlab kacha kirishdiler. Yuz chaglik.
4. Uchinchi shaxs kelishik olmoshi son va kelishiklar bilan turlanganda qadimgi formasi namoyon bo`ladi: ul-ano`, aning, anga, andin.
Hozirgi o`zbek adabiy tilida so`roq olmoshlaridan tashqari, ne,nechuk, katu olmoshlari mavjud.
Hozirgi o`zbek tilida ravishlar «Boburnoma»da ham uchraydi, lekin unda hozirgi tilda bo`lmagan azru (ko`p, juda ko`p) otru) ro`baro`, qarama-qarshi) ravishlar juda ko`p ishlatilgan.
«Boburnoma»da qo`llangan so`ng ko`makchilari hozirgi ko`makchisining sayi varianti, bilen ko`makchisining bile, birle, ile variantlari mavjud. old va yon ko`makchilari o`rnida ko`proq kash ko`makchisi ishlatiladi: Songralar Sulton Maxmudxon kashiga bardi.
«Boburnoma»da o`timli fe`llarning majhul darajalari formasi tushum kelishigidagi otlarni boshqarish xususiyatiga ega. Bu forma hozirgi o`zbek tilida uchramaydi. Urduning va urdu otrusini mazbud va mustahkam kildi.
Hozirgi kelasi zamon fe`li- adur,-yudur affiksi yordamida hosil bo`ladi: keledurmen, keledursan kabi.
«Boburnoma»da eski uyg`ur tiliga xos ba`zi zamon formalari mavjud.ulardan biri-gu gu affiksli zamon fe`lidir: keldum,kelgung,kelgusi kabi.
«Boburnoma»da – gu-gu affikisida boshqa affikslarning birikishidan hosil bo`luvchi ish- harakat oti keng qo`llangan: bargulik,bargusiz, barguchi kabi.
Buyruq-istak maylining 1 shaxs formasi – aling bilan yasalgan turi keng tarqalgan: Xan kashiga Tashkentga baraling.
«Boburnoma»da sifatdoshning asosan –gan-gen,-adurgan-edurgan,-r afikslari bilan hosil bo`luvchi formalari qo`llangan: borgan,kelgan,boradirgan,keladurgan,barur,kelur kabi.
«Boburnoma»da-a)-e affiksi bilan hosil bo`luvchi ravishdosh formasi kesim va sostavli kesimning komponenti vazifasida ham qo`llangan: Dakikaning makdari takriban alti fatixani bismilla bili okugunchadir.
Navoiyda bo`lganidek hozirgi-kelasi zamon fe`li 1-shaxs birligini bo`lishsiz formasi-man-men affeksi bilan ham hosil qilinadi: Bilmen ozlukidan bermedimi va yukaridan isharat bodimu. Infinitivining bo`lishsiz formasi –ma, -me affiksi orqali ifodalanadi: Ish kapuga kelgen maxalda jid va tumamni taksir kilmamak kerak.
8. «Boburnoma»dagi bog`lovchilar hozirgi bog`lovchilarga qisman to`g`ri keladi. Unda ko`pincha dagi, vale (lekin, ammo) va yoki bog`lovchilari ko`proq ishlatiladi.
Asarda ergashtiruvchi bir qanchasi qo`llanadi. Bularning ko`pchiligi –ki bog`lovchisi ishtirokida hosil bo`lgan bog`lovchi va bog`lovchilashgan so`zlarir: -ki, -kim, vaqtiki, -gaxikim, ne uchunkim, -bu jihatdinkim, negkim: Ani uchunkim, Mir Alisher Navoiyning musannafati bavujudkim, Xaride nash`u pava tanibdur, bu til biledur.
«Boburnoma» leksikasida quyidagi so`zlar uchraydi: yavuk, yaqin, cherik, askar, qo`shin, kabamak, kamamok, filgar, tuz, tekis er, arimak, ketmoq, ilik, kul, ulus, xalq, kazaklik, darbadarlik, yanmak, kaytmak, kopmoq, turmoq, kasaba, shaxarcha, vasat, urtalik, vasfir, mo`l-ko`l kabilar.
Umuman «Boburnoma» va boshqa asarlari bilan til donishmandi bo`lganligini va til boyliklaridan, jonli tilning xususiyatlaridan mohirlik bilan foydalanganligini ko`rsatadi. O`zbek badiiy prozasi etarli tajribaga ega bo`lmagan bir davrda proza tilida katta muvaffaqiyatni qo`lga kiritdi.
Bobur tilidagi soddalik, ravonlik va ixchamlik XYII asrda Abulg`ozi Bahodirxon tomonidan yozilgan «hajarai turk» va «hajarai tarokim» asarlarida davom ettiradi.
O`zbek adabiyotining va adabiy tilning ulkan namoyondalaridan biri Muhammad Sodix klassik adabiyotda birinchi tarixiy doston bo`lgan «Shayboniynoma»ning avtoridir.
«Shayboniynoma» temuriylar bilan shayboniylar o`rtasidagi urushlarning dahshatli manzaralarini tasvirlovchi, badiiy uslubi va obrazli tili bilan klassik adabiyotning qimatbaho yodgorligidir.
«Shayboniynoma» dostoni 76 bobdan iborat bo`lib, uni Qosim nomli kotib tomonidan ko`chirilgan nusxasi Venada saqlanadi. Dostonni shu nusxa asosida G.Vamberi 1885 yilda nemis tilida nashr ettirdi. 1908 yilda turkolog P.M.Melioranskiy tomonidan chop etilgan. Faqat 1961 yilga kelib, «Shayboniynoma»ning hozirgi o`zbek grafikasidagi matni nashr etiladi.
«Shayboniynoma» tarixiy dostonchilikning to`ng`ich asari bo`lib, unda konkret tarixiy voqealar hikoya qilinadi. Dostonda realizm tendensiyasi ma`lum darajada badiiy uslubning eng muhim xususiyatlaridan biriga aylandi. Realizm tendensiyalari faktlarning mazmunidagina emas, balki ularni bayon etish va ifodalashning badiiy usullarda, badiiy til vositalarida, xullas mazmun bilan shaklning birligida ko`rinadi.
Muhammad Solih dostonida adabiy tilni jonli tilga yaqinlashtirishga, jonli til xazinasidan foydalanib, adabiy tilni boyitishga munosib hissa qo`shdi. Uning tasviriy ifoda uslubi badiiy sodda va rang-barang. hoir xalq tili xazinasidan foydalanib, sodda, jonli o`zshatishlar, sifatlashlar, anaforalar topadi. Masalan, Buxoro hokimi Bokitarxon xarakterini ochib berish uchun quyidagi o`xshatishni ishlatadi.
Bar edi sozi uning nadanlardek,
Kiligi yashgina oglanlardek.
Xalq tili boyliklaridan mukammal foydalanib, xarakterli jonlantirish va mubolag`alar qo`llaydi.
Boldi bisyar uzum birle kavun,
Xar biri debki: «Mening birl avun».
Klassik adabiyotda baytning birinchi misrasidagi barcha so`zlarga ikkinchi misradagi hamma so`zlar qofiyadosh bo`lsa, bu tarse deb ataladi. Muhammad Solih original ijod qildi.
Tozib erdi navkari Babirning,
erib edidi jigari Babirning.
quyidagi barcha M.Solih Bobir askarlarining qochishini sShunday mubolag`a bilan tasvirlaydi:
Bir sari yolini daryo tutdi,
Suvga tushkenni baliqlar yutdi
M.Solih omograf so`zlar yordamida original so`z o`yini yaratdi:
Saxabi jilvada bostan ichide (uzum navi).
Kan yutib saxibi korgan ichide (egasi)
Yuqoridagi tasviriy vositalarini yaratishda M.Solih zbek tilining so`z boyligidan va grammatik xususiyatlaridan unumli foydalangan. Unda quyidagi grammatik xususiyatlarni ko`rish mumkin:
«Shayboniynoma» tilida tushum kelishigi uchun –ni, -n jo`nalish kelishigi uchun –ga, -ge, -ka, ke, -a, e affiksli formalar ishlatilgan: arigini, shaxar xalin sozumni, suga, kozgusre, otka, kormekke, bashima, kunglume kabi.
Otlarning egalik bilan turlanishi hozirgi o`zbek tilidagi kabidir.
«Shayboniynoma»da o`zbekcha pullik formasi bilan birga, arabcha, forscha ko`plik formalari ham qo`llanadi: barcha mirzalar, bari nukarlar, funun (fanlar), kalmakan (qalmoqlar) kabi.
Sonlar «Shayboniynoma»da hrzirgi o`zbek tilidagi kabi formalarga ega. Tartib sonlar – inch affiksi bilan ham yasaladi: tortinch kabi. «Uch ming» ma`nosida tuman «million» ma`nosida «yuz tuman» so`zlari ishlatilgan.
Biz naslimizni to‘g‘ridan-to‘g‘ri Temuriylarga bog‘laymiz. Biroq Temuriylar hozirgi diniy partiyalarimizni toqatlik bilan qabul qilisharmidi? Ular diniy rahbarlarimizning pand-nasihatlaridan qanday rag‘batlangan bo‘lishardi?”
Ajdodlar aslida Temuriylarga borib tarqalishi mavzusidagi muhokamalar Pokiston ziyolilari orasida keng tarqalgan bo‘lishi mumkin. Biroq oddiy pokistonliklar Boburiylar va Temuriylar borasida qanchalik xabardor? Ayoz Amir Bi-bi-si O‘zbek xizmatiga bergan suhbatda shunday deydi:
“Albatta, Boburiylar borasida ko‘plab pokistonliklar bilishadi. Lekin biz Boburiylar so‘zidan foydalanmasdan, ko‘proq Mo‘g‘ullar deymiz. Ya‘ni Hindistonda Mo‘g‘ullar sulolasi o‘rnatilganidan beri, butun yarim orolda aynan shu nom ostida ular mashhur bo‘lganlar. Mo‘g‘ullardan qolgan me‘morchilik, san‘at va madaniyatning yorqin namunalari nafaqat Pokistonda, balki hozirgi Hindistonda ham keng tarqalgan. Dehliga safar qilsangiz, u yerda ham Bobur juda mashhur”. Zahiriddin Muhammad Boburning XVI asrda yaratilgan entsiklopedik asari "Boburnoma"ni chuqur o‘rganib chiqqan Ayoz Amir o‘z maqolasida biror marta “mo‘g‘ul” so‘zini ishlatmagan. Biroq shuni aytish kerakki, “Buyuk Mo‘g‘ullar” iborasi dunyo tarixidagi yanglish iboralardan biridir. G‘arb tarixchiliri Temuriylar avlodidan chiqqan Bobur ona tomonidan Chingizxonga bog‘langani tufayli "Mo‘g‘ul imperiyasining asoschisi" yoki Great Mughal deb tanishtirganlar. Ushbu xato ibora Rossiyada "Velikiye mogoly" deb va keyinchalik sho‘rolar O‘zbekiston tarixshunosligida ham ishlatilgan.
Pokistonlik jurnalist esa o‘z maqolasida faqat “Boburiylar” yoki “Temuriylar” so‘zlaridan foydalangan.
“Men ularni bunday atashga “Boburnoma”ni o‘qib chiqqanimdan so‘ng qaror qildim. Chunki ular o‘zlarini hech qachon Mo‘g‘ul deb ataganlari yo‘q, ular o‘zlarini Temuriylar deb atashgan. “Boburnoma”ni yozganida, Bobur “biz Mo‘g‘ular sulolasimiz” deb aytmagan. Aksincha, qachonki mo‘g‘ullar haqida so‘zlaganida ular haqida kamsitib yozgan. Bobur o‘zi haqida gapirganida, “mo‘g‘ul” so‘zini hech qachon ishlatmagan. Boburnomani o‘qib chiqqanimda, meni bu fakt hayratda qoldirdi. Garchand butun Hindiston va Pokiston bo‘ylab u barpo etgan saltanat Buyuk Mo‘g‘ullar sulolasi nomi ostida tanilgan. Pokistonliklar Boburiylarni Amir Temurga bevosita aloqasi bo‘lsa ham Temuriylar sulolasi deb atashmaydi”, deydi jurnalist.
Ehtimol shuni nazarda tutib, Ayoz Amir o‘z maqolasida “Boburnoma” asari Pokistonda barcha tarix o‘quv barnomalariga kiritilishi kerak” degan taklifni ilgari suradi. “Boburning shaxsiyati rang-barangligi tufayli uning asarini astoydil va chuqur o‘rganish kerak”, deydi u.
“Tariximizda eng yirik ta‘sir Bobur va Boburiylardan qolgan. Boburni tilga olar ekansiz, uning shaxsiyati shu qadar jozibador, uning o‘zi o‘z amallari va sa‘y-harakatlari borasida shu qadar ochiq so‘zlaganini e‘tiborsiz qoldirolmaysiz. Bobur sharobxo‘rlik yoki bangivor moddalarga ruju qo‘ygani yoki deylik uning Boburiy ismli o‘smir bolaga mahliyo bo‘lgani borasidagi dil izhorotlari - Islom hayotning barcha sohalariga singib ketgan Pokiston kabi mamlakatda og‘riq bilan qabul qilinadi. Pokiston davlat o‘laroq Islom diniga tayanib vujudga kelgan. Nazarimda, bunday muhitda “Boburnoma”ni o‘rganish, ta‘bir joiz bo‘lsa, ruhni juda tetiklashtiradi”. “Pokistonda biz hamisha Islom so‘zini juda ko‘p ishlatamiz... Hadeb islom, islom, islom deymiz... tushunchani chaynaverib, siyqasini chiqarib yubordik. “Boburnoma”dan biz nimani o‘rganishimiz mumkin? Buyuk ajdodlarimiz musulmon bo‘lgan, e‘tiqodiga sodiq, sunnatni mahkam ushlaganlar, biroq shu bilan birga ular boshqa narsalarga nisbatan juda ochiq bo‘lganlar. Agar pokistonliklar o‘z merosini to‘laligicha qabul qilishsa, bu faqat yaxshilikka yetaklashi mumkin deb o‘ylayman”, - deydi Ayoz Amir.
Maqoladagi ba‘zi munozarali fikr-mulohazalar asosan Pokistonning iqtidordagi doiralariga qaratilgan.
“Ajdodlarimizdan eng buyugi o‘ziga nisbatan ochiq bo‘lgan. O‘z nuqsonlarini sir tutmagan. Yopiq eshik ortida qilmishlarimizni qilib, biroq omma oldida o‘zimizni itoatli ko‘rsatib, makkorona va ikkiyuzlamachi yondashuvlarimiz bilan biz Mahmud G‘aznaviy, Bobur va Akbarlarning avlodiga o‘xshayapmizmi?”- deb yozadi Ayoz Amir.
Darvoqe, maqolada yozilishicha, Boburiylardan birortasi o‘z davlatini islomiy davlat nomi ostida barpo etmagan.
“(Ajdodlarimiz) hozirgi Islom Respublikamizning asosiy jihatlariga aylangan soxta dindorlik va munofiqlikni rad etgan haqiqiy musulmon bo‘lganlar. O‘ylab ko‘ring, birortasi o‘z imperiyasini islomiy deb e‘lon qilmagan. O‘z kuchiga qattiq ishongan bobokalonlarimiz o‘z iymonlari borasida qator deklaratsiya chiqarish uchun na ehtiyoj sezganlar, na majburiyat his qilishgan”.
Biroq maqolani o‘qib chiqqan tanqidchilar: “Bunga ehtiyoj bo‘lmagan, chunki ularning davlati mustamlaka davrlaridan oldin barpo etilgan” deya ta‘kidlashlari mumkin emasmi, deb so‘radik biz.
“To‘g‘ri bunday ham bo‘lishi mumkin, biroq, mustamlakachilik davri allaqachon o‘tib ketgan va musulmon davlatlar barpo etib bo‘lingan. Biz hozirda Pokiston qasddan doimo o‘zini islomiy kontekst ichida namoyish etayotganiga guvoh bo‘lyapmiz. Pokiston bir mamlakat o‘laroq o‘zini islomiy atamoqda. Mamlakat konstitutsiyasi ham islomiy iqtiboslarga to‘la. Men bu yerda nima demoqchiman? Nasl-nasabimizni ma‘lum tarixiy shaxslardan olib kelar ekanmiz, ajdodlarimiz bunday iboralardan foydalanmaganlarini inobatga olib, ehtimol, diniy mansubligimizni har qadamda takrorlaverish kerak emasdir? Biz tariximizga mafkura nuqtai nazaridan yondashmasligimiz lozim, nafaqat Pokistonda, balki butun musulmon dunyosida kechayotgan voqealarga bir nazar tashlang! Iroq va Suriyalarda mazhablararo zo‘ravonliklar, Islom dini nomidan shavqatsizliklarga yo‘l qo‘yilyapti. Bu kabi voqealar manzarasida agar biz o‘tmishimizga chuqur boqsak, balki bu bizga sog‘lom ta‘sir ko‘rsata olarmidi? Lekin bu xayolparast o‘ylar, bugungi kunda musulmon dunyosi mutlaq boshqa yo‘nalishda ketayotganiga guvoh bo‘layapmiz", - deydi Ayoz Amir biz bilan suhbatda.
“O‘ylashimcha, Boburiylar va Temuriylar hozirda tirik bo‘lganlarida, bunaqa narsalarni tushunmagan bo‘lardilar. Shubhasiz, ular e‘tiqodi kuchli mo‘min-musulmonlar bo‘lishgan. Bugun Islom dini nomi bilan haddan tashqari amallarga qo‘l urilyapti, qadim zamonda yashagan ajdodlarimiz bugungi holatni g‘alati deb qabul qilishgan bo‘lardi deb o‘ylayman”. Ayoz Amirning fikricha, odamlarni mafkuradan xoli qilish jarayonida ta‘limu-tarbiya katta rol o‘ynashi mumkin.
“Boburnoma”dan shunday xulosa chiqarish mumkinki, Bobur juda ham mukammal inson bo‘lgan. U nafaqat hukmron va davlat rahbari, balki chuqur ma‘rifatli odam bo‘lgan. Misol uchun, “Boburnoma”da u Markaziy Osiyo yoki deylik Farg‘ona vodiysi shoirlarini ta‘riflaganida, asarlariga tanqidiy nazar bilan yondashadi. Masalan, “falonchi juda yaxshi shoir, uning she‘r tuzish uslublari go‘zal”, deb yozadi. Yoki Farg‘ona saroylarida ijro etgan xonandalarni tasnif etishga urinadi. U har tomonlama mukammallikka erishgan maorif edi. U o‘ta yuqori madaniyatli odam bo‘lgan. Bobur hayotdan ko‘z yumganida, bor-yo‘g‘i 46 yoshda edi. Hozirgi tushuncha bilan yondashmadigan bo‘lsak, u yosh o‘lib ketdi. Biroq uning hayoti naqadar voqea-yu hodisalarga boy edi! – Ba‘zi janglarda g‘olib bo‘lib chiqqani, boshqa janglarda mag‘lub bo‘lgani, amirliklarni qo‘lidan boy bergani, saltanatni barpo etgani bilan birga bu odam nafis san‘atlarga ham katta qiziqish ko‘rsatgan”, deydi jurnalist.
“Umuman Boburiylar saroylarida ziyolilar katta hurmatga sazovor bo‘lganlar. O‘sha zamonda ilm hukmron va juda kuchli edi. Ilmiy izlanish harakatlari nafaqat Markaziy Osiyo mintaqasiga taalluqli bo‘lgan, butun islomiy dunyoda bunday intilishlar qadrlangan va yuqori baholangan. Abbosiylar sulolasida yoki Ummaviylar humronligida ilmga intilish ruhi shu qadar kuchli bo‘lganki, u zamondagi Islom bilan bu zamondagi Islomni qiyoslab bo‘lmaydi. O‘tgan asrlarda ilmu-fan yordami bilan Islom tamadduni, Islom madaniyati eng yuqori cho‘qqilarga erishdi. Bugungi kunda, afsuski, juda past nuqtalarga tushib ketgan, deb o‘ylayman”. “Biz yashayotgan yerlar Boburiylar saltanati davrlarida bir hudud, bir mintaqa edi. Bu mintaqada, albatta, o‘ziga xos milliy guruhlar bilan bir qatorda yagona madaniyat hukm surgan. Bizni diniy va madaniy merosimiz birlashtirgan. Keyinchalik, chegaralar paydo bo‘lib, millatlar shakllanib, xususan Afg‘onistonda inqiroz ro‘yobga chiqishi bilan, aloqalarimiz uzilib qoldi. “Boburnoma”da Buxoro, Samarqand, Farg‘ona vodiysi va hozirgi Pokiston borasida yozilgan satrlarni o‘qib, mamlakatlarimiz o‘tmishda bir-biriga juda yaqin bo‘lgani, bir-biri bilan zich bog‘langani xaqida tasavvur paydo bo‘ladi.
Zahiriddin Muhammad Bobur 1483 yil 14 fеvralda Farg’ona viloyatining hokimi tеmuriyzoda Umarshayх mirzo oilasida dunyoga kеldi. Bu vaqtda Umarshayх mirzoning poytaхti Aхsi (qadimiy Aхsikat) edi. Umarshayх mirzo (tav.-1455-Samarqand-vaf. 1494-Aхsi) Movarounnahr va Хuroson podshosi Abu Said Mirzoning o’g’li bo’lib, Boburning yozishicha, «ravon savodi bor edi. Хamsatayn va masnaviy kitoblarni o’qub edi. Aksar «Shohnoma» o’qur edi. Tab’i nazmi bor edi, valе shе’rg’a parvo qilmas edi». Shunday bo’lsa-da, Boburning ta’kidiga ko’ra, Umarshayх mirzoda «mulkgirlik dag’dag’asi» kuchli edi.
Boburning oilasi haqida ma’lumot beradigan bo’lsak, undan to’rtta o’g’il qolgan. 1. Muhammad Humoyun Mirzo, uning taxt vorisi, 1508-yil 5-aprelda tug’ilgan. 2. Kamron Mirzo, 3. Hindol Mirzo, 4. Askariy Mirzo. Eng kichik o’g’li Anvar bolaligidayoq vafot etgan. Boburning bir necha qizlari bo’lib, ularning tug’ilganligi haqida haqida ma’lumot saqlanib qolmagan. Ularning ba’zilari saroy amaldorlariga turmushga chiqqanligi haqida ma’lumotlar saqlangan.
Boburning onasi Qutlug’ Nigor хonim bo’lib, u Yunusхonning qizi edi. Bobur Umarshayх mirzo oilasidagi sakkizta farzandning (uch o’g’il va bеsh qiz) kattasi bo’lib, tеmuriyzodalarning o’sha davrdagi udumiga ko’ra tarbiyalandi, Andijonda tahsil oldi. Shuning uchun otasi 1494 yilda Aхsida fojiali tarzda olamdan o’tganda Bobur Andijonda edi. Bobur yozadi: «Umarshayх mirzog’a bu voqеa (ya’ni, fojiali o’lim) dast bеrganda mеn Andijonda chahorbog’da edim» (Boburnoma, 72-bеt).
1494 yilda 12 yoshida Farg’ona viloyati taхtiga o’tirgan Bobur umrining oхirgacha (1530) viloyatdorlik (Farg’ona), mamlakatdorlik (Kobul) hamda saltanatdorlik (Agra-Hindiston) bilan mashg’ul bo’lib, Hindistonda boburiylar saltanatiga (1526-1858) asos soldi
Albatta, bunday davlatdorlik ishlari o’z-o’zicha bo’lgan emas: turli хildagi iхtiloflar, ba’zan suiqasd uyushtirishlar, gohida g’alaba nash’asi, gohida esa mag’lubiyat o’kinchlari; uni tushunmasliklar va boshqalar ham sodir bo’lgan edi. Bunday hollarni «Boburnoma»ni sinchiklab mutolaa qilgan har bir kishi aniq tasavvur eta oladi. Bobur bularning hammasini mustahkam irodasi va ezgulikka erishish uchun chin ko’ngildan va g’ayrat bilan harakat qilgani tufayli еngib o’tdi. Natijada Bobur yirik va qobiliyatli davlat arbobi sifatida tinchlik-osoyishtalik, bahamjihatlik, adolatni o’rnatish, obodonchilik, madaniyat, ilm va adabiyotni rivojlantirish uchun o’zining nodir qobiliyatini va tashabbuskorligini safarbar etdi.
Shuning uchun Boburning davlat arbobi sifatidagi ulug’ ishlari XVI asrning o’zidayoq Faхriy Hirotiy («Ravzat us-salotin»), Abulfayz Allomiy («Akbarnoma»), Gulbadanbеgim («Humoyunnoma»)lar tomonidan yuqori baholandi. XX asr zabardast jamoat arbobi, Hindistonning bosh vaziri Javohirla’l Nеru ham Boburning faoliyatini yuksak darajada taqdirlab, o’zining «Jahon tariхiga bir nazar asarida» shunday yozadi: «Boburning 1526 yilda Dеhlida g’alaba qozonishi bilan Hindistonda yangi bir davr maydonga kеlib, yangi bir saltanat tashkil bo’ldi…
Bobur eng donishmand va dilbar shaхslardan biri edi. U mazhabiy taassub, qoloqliq va qisqa fikrlikdan tamoman uzoq edi… Bobur san’at va adabiyotni qo’llab-quvvatlagan kishilardandir».
Zahiriddin Muhammad Bobur Afg’oniston va Hindistonda obodonchilik ishlarini shunchalik rivojlantirdiki, natijada Kobul va uning atrofida ko’pgina shinam bog’lar, Agrada esa go’zal qasr va imoratlar maydonga kеldi. Ammo Hindistonda to’rt yilgina (1526-1530) umr kеchirdi. Zahiriddin Muhammad Bobur 1530 yil 26 dеkabrida Agrada vafot etgach, vasiyatiga ko’ra uning jasadini Kobulga kеltirib, o’zi yaхshi ko’radigan bog’da dafn etdilar.
Boburning o’g’illaridan Humoyun, Hindol, Askariy va Komron mirzolar, qizi Gulbadanbеgimlar o’z faoliyatlari bilan donishmand otalarining an’analarini davom ettirib, adabiyot sohasida ham o’zlaridan shе’riy va nasriy asarlar qoldirdilar
Zahiriddin Muhammad Bobur taniqli davlat arbobi bo’lish bilan birga, nihoyatda qobiliyatli va sеrmahsul ijodkor - Shoir, yozuvchi, faylasuf, adabiyotshunos, tariх va boshqa fanlarning ham еtuk allomasi edi. Bobur hammasi bo’lib, 47 yil umr ko’rgan bo’lsa-da, ammo u qoldirgan ilmiy-adabiy mеros o’z salohiyati va ahamiyati jihatidan shunchalik buyukki, ana shu buyuklik Boburning jahoniy shuhrati va abadiyatini ta’minladi.
Bobur qoldirgan ilmiy-adabiy mеros o’rganilar ekan, Bobur bilim doirasining nihoyatda kеngligi, o’zigacha mavjud bo’lgan va o’z zamonasidagi boy ilmiy-adabiy mеrosni naqadar chuqur bilganligi kishini hayratda qoldiradi. Uning shе’riy va nasriy asarlari har jihatdan yеtukligi hamda badiiy-ilmiy ijod tariхida o’ziga хos mavqеga ega bo’lganligi bilan ajralib turadi.
Zahiriddin Muhammad Boburdan bizgacha yеtib kеlgan ilmiy-badiiy asarlar quyidagilardan iborat: 1. Dеvon; 2. Boburnoma; 3. Aruz risolasi; 4. Mubayyin; 5. Volidiya; 6. Хatti Boburiy.
Ma’lumotlarga ko’ra, Bobur musiqa va harbiy bilimga doir risolalar ham yozgan ekan, ammo ularning taqdiri hozircha noma’lum bo’lib qolmoqda.
|
