Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

KIRISH 8
I.NAZARIY QISMI 9
1.1. Kontaktli payvandlashda issiqlik manbalari 9
2. Tegish qarshiliklari 10
1.3. Detallarning o‘z qarshiligi 12
1.4. Payvandlash joyidagi umumiy qarshilik 13
I.TEXNOLOGIK QISMI 14
2.1. Kontaktli payvandlashdagi elektr va harorat maydonlari haqida tushuncha 14
Kontaktli payvandlashda qizish natijada ikkita o‘zaro bog‘langan maydon: elektr maydoni va harorat maydoni yuzaga keladi. Harorat maydoni vaqtning turli paytlarida payvandlanayotgan detallarning turli nuqtalaridagi haroratlar majmuyidir. Elektr maydoni vaqtning turli paytlarida payvandlanayotgan detallarning turli nuqtalaridagi tok potensiallari yoki tok zichliklari majmuyidir. 14
16
4-rasm 16
N u q t a l i p a y v a n d l a s h d a harorat maydoni 16
Furening issiqlik o‘tkazuvchanlik tenglamasi bilan ifodalanadi. Metallning issiqlik sig‘imi va zichligi haroratga bog‘liq bo‘lmasa, bu tenglama quyidagi ko‘rinishni oladi: 5-rasm. 16
\ 16
Tenglamaning chap qismida birikmaning istalgan nuqtasida haroratning o‘zgarish tezligi, o‘ng qismida detal ichidagi issiqlik o‘tkazuvchanlik bilan issiqlik almashinuvini hisobga oluvchi xususiy hosilalar yig‘indisi berilgan, j 2 r/(cg) qo‘shiluvchi esa detallarning o‘z qarshiligi orqali j zichlikdagi tok o‘tishi bog‘liq bo‘lgan issiqlik manbayi ta’siri hisobiga harorat ko‘tarilishini ifodalaydi. Issiqlik masalasini yechishda bir qiymatlilik shartlari—boshlang‘ich va chegaraviy shartlarni ham hisobiga olmoq lozim. Qarshilik bilan uchma-uch payvandlashda elektr va harorat maydonlari tegish qarshiligi va elektrodlardan chiqib turuvchi detallarning qarshiligi bilan aniqlanadi. Qarshilik bilan uchma-uch payvandlashda tegish qarshiligi qizish vaqtida tez yo‘qoladi, eritib uchma-uch payvandlashda esa butun 4.5-rasm. Uchma-uch payvandlash jarayonida elektr qarshiliklarning o‘zgarishi (quyuq chiziq—qarshilik bilan payvandlash; uzlukli chiziq — eritib payvandlashda). 30 qizish davri mobaynida mavjud bo‘ladi. Elektr va harorat maydonlarining turiga oldindan qizdirish bosqichi, zalvorli detallarni payvandlashda esa sirtqi effekt ham katta ta’sir ko‘rsatadi. 17
2.2. Kontaktli payvandlashda issiqlik balansi 17
Qizish muddati uzayishi bilan issiqlikning yo‘qolishi ortadi, shu sababli, umumiy issiqlik miqdori QEE ham oshadi. Bunda payvandlanayotgan materialning issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti yuqori bo‘lgani holda qizish zonasi muqarrar ravishda kengayadi. Qizdirish paytida T pay vaqt birligi ichida ajralib chiqadigan issiqlikning o‘rtacha miqdori ushbuga teng: 17
Oxirgi ifoda payvandlash mashinasida payvandlash apparati va tok keltiruvchi qismlarni qizdirishga muqarrar ravishda issiqlik sarflanishini inobatga olmaydi. t pay ortishi bilan zarur quvvat kamayadi. Payvandlash joyining berilgan haroratgacha qizish tezligi belgilangan quvvatga bog‘liq. Quvvat katta bo‘lganda payvandlash uchun zarur bo‘lgan T pay harorat t min vaqt ichida hosil bo‘ladi. Quvvat kamayishi bilan qizish vaqti ortadi. Foydalaniladigan q3 quvvat yetarli bo‘lmaganda payvandlash joyini kerakli haroratgacha qizdirib bo‘lmaydi. By holda issiqlik yetarli miqdorda ajralib chiqmaydi va uning hammasi yo‘qoladi. 18
2.3. Payvandlash tokini hisoblash 18
Payvandlash toki kuchini taxminan hisoblash uchun asosiy ko‘rsatkich elektrodlar oralig‘ida ajralib chiqadigan QEE issiqlik bo‘lib, u issiqlik balansi tenglamasiga muvofiq aniqlanadi: 18
bu yerda: Q1 — balandligi 2d va asosining diametri dE bo‘lgan (dE »d) metall ustunchasini Terish gacha qizdirishga sarfalanadigan energiya; Q2 —o‘zakni o‘rab turuvchi x2 kenglikdagi halqa ko‘rinishidagi metallni qizdirish uchun sarfalanadigan issiqlik; halqaning o‘rtacha harorati 0,25Terish ga teng qilib olinadi, bunday harorat detallarning bir-biriga tegib turadigan ichki yuzasida hosil bo‘ladi; Q3 — issiqlikning elektrodlarda yo‘qolishi bo‘lib, elektrodlardagi x3 balandlikdagi shartli silindrni o‘rtacha TE haroratgacha qizdirish bilan hisobga olinadi. Tegish yuzasida harorat TED»0,5Terish, TE »0,25TED deb hisoblab, TE »0,125TED deb qabul qilish mumkin 19
Energiya Q1 o‘zak hajmidan katta metall hajmini Terish gacha qizdirishga sarflanadi, bu esa yashirin metallning erish issiqligini hisobga olish imkonini beradi. 19
Q2 ni hisoblashda haroratning sezilarli darajada ko‘tarilishi o‘zak chegarasidan x2 oraliqda kuzatiladi, deb faraz qilamiz, bu ko‘tarilish payvandlash vaqtida metallning harorat o‘tkazuvchanligiga bog‘liq bo‘ladi. 19
2.4.Texnik-iqdisodiy ko‘rsatkichlar 20
III. JIHOZLASH QISMI 21
3.1 Mashinalar elektr qismining vazifasi va tuzilish sxemalari 21
Mashinaning elektr qismi payvandlash vaqtida talab etiladigan quvvatni ancha yuqori darajadagi FIK bilan va uning qismlari ruxsat etilganidan ortiq qizishiga yo‘l qo‘ymasdan ta’minlamog‘i, mos ravishda yuklash tavsifiga ega bo‘lmog‘i hamda ishning bexatarligini ta’minlashi kerak. Payvandlash joyi va mashina ikkilamchi konturining elektr qarshiligi uncha katta bo‘lmaydi, shu bois payvandlash joy tez qizishiga yetarli katta kuchli (250 kA gacha) payvandlash toki hosil bo‘lishi uchun odatda pasaytirilgan kuchlanish (1—25V) talab qilinadi. Mashinaning elektr qismi hamisha pasaytiruvchi tokini keltirish uchun ikkilamchi kontur IK xizmat qiladi. Payvandlash transformatori PTr tarmoqqa yoki energiya akkumulatori Ak ga K kontaktor vositasida ulanadi. Past chastotali mashinalarda transformator PTr uch fazali yoki olti fazali to‘g‘rilagich T ga ulanadi. PTr transformatorida navbatlashib keluvchi zarur tokning qutbiyligini qutbiylik kommutatori QK ta’minlaydi. 21
3.2. Elektr-shlak usulda payvandlash uchun apparatlar. 22
3.3. Universal relsli apparat. 24
3.4.Kontaktli payvandlash mashinalari 25
Kontaktli payvandlash mashinalari GOST 297—80 ga mos bo‘lmog‘i lozim. Kontaktli payvandlash mashinalari o‘zaro bog‘langan ikki qism: mexanik va elektr qismlardan tashkil topadi. Mexanik qism mashinani bikr va mustahkam qiluvchi, kuchlarni o‘ziga qabul qiluvchi konstruktiv qismlar (korpus yoki stanina, plitalar, kronshteynlar, domkrat, tiraklar, konsollar, elektrod tutqichlar, elektrodlar) dan hamda payvandlanadigan detallarni mahkamlab, siqib qo‘yish va siljitish uchun mo‘ljallangan mexanizmlardan iborat. Ayrim konstruktiv qismlar va mexanizmlar payvandlash tokini o‘tkazadi. Elektr qism odatda sanoat chastotasidagi tarmoq energiyasini payvandlalash toki olish uchun o‘zgartirib beruvchi ta’minlash manbayi (payvandlash transformatori, to‘g‘rilagichlar, ba’zi hollarda kondensatorlar batareyasi va b.) dan hamda tokni bevosita detallarga uzatishga mo‘ljallangan ikkilamchi (payvandlash) kontur (egiluvchan va qattiq tok o‘tkazuvchi shinalar, konsollar, elektrod tutqichlar, elektrodlar, roliklar, jag‘lar) dan tuziladi. Payvandlash mashinalari elektr va mexanik, texnik hamda texnologik parametrlari bilan tavsiflanadi. Elektr parametrlar: 1) qisqa tutashuv rejimidagi yoki payvandlash paytidagi ikkilamchi tokning eng katta (maksimal) kuchi; 2) payvandlash mashinasinining eng katta quvvati; 3) ulanish muddati (UM) va muddatga mos tok hamda quvvat (kWA), bular transformator va ikkilamchi kontur o‘ramlarining qizishini belgilab beradi; 4) nominal kuchlanish (V) va uni rostlash chegaralari (bosqichlar soni); 5) yuklash tavsifining turi (tok kuchining detallar qarshiligiga bogliqligi) — yotiq yoki tik pasayuvchi. Mexanik parametrlar: 1) nominal va eng kata (maksimal) kuchlar, masalan, pnevmoritma uchun Fnom, Fmax ning 80 foiziga to‘g‘ri keladi; 110 2) kuchni dasturlashtirish imkoniyati (oldindan qisish, cho‘kichlash kuchi); 3) elektrodlarning detallarga nisbatan o‘rnatilish aniqligi va ikkilamchi kontur qismlarining bikrligi, bular payvandlab bo‘lingandan keyin detallarning tob tashlash darajasini belgilab beradi. 15.1. Kontaktli payvandlash mashinalari tasnifi Kontaktli payvandlash mashinalari quyidagi belgilariga ko‘ra tasniflanadi: 1) payvandlash turiga ko‘ra (nuqtali, relyefli, chokli, uchma-uch payvandlash mashinalari); 2) vazifasiga ko‘ra (universal, ya’ni umumiy ishlarga mo‘ljallangan va maxsus ishlarga mo‘ljallangan, ya’ni maxsus mashinalar); 3) o‘rnatilish usuliga binoan (ko‘chmas, ko‘chma yoki osma mashinalar); 4) energiya bilan ta’minlanish, uni o‘zgartirish yoki to‘plash (akkumulatsiyalash) turiga ko‘ra (bir fazali o‘zgaruvchan tok, past chastotali uch fazali tok, ikkilamchi konturda to‘g‘rilanadigan, kondensatorli mashinalar); 5) siqish kuchining yuritmasi turiga binoan (dastakli, richagli, prujinali, elektr dvigatelli, pnevmatik, gidravlik, elektromagnitli mashinalar); 6) qanday ishlashiga ko‘ra (avtomatlashtirilmagan, yarimavtomatik va avtomatik mashinalar) 25
3.5. Mashinalarning asosiy energetik parametrlari 26
bu yerda: t pay — payvandlash vaqti; t T — to‘xtam (tokning yo‘qligi); t s — to‘liq payvandlash siklining davomliligi. Ish uzoq davom etganda (UD = 100%) mashinaning istalgan tok keltiruvchi qismidagi harorat eksponensial qonunga muvofiq ko‘tarilib boradi va qandaydir barqaror Tbar qiymatga yetadi. UD mashinaning vazifasiga bog‘liq bo‘lib, buyumlarni kontaktli payvandlashning biron-bir turi bilan tayyorlash texnologiyasiga qarab aniqlanadi (nuqtali payvandlash uchun 20%, chokli payvandlash uchun 50%, uchma-uch payvandlash uchun 30%, quvurlarni payvandlash stanlari uchun 100%). Shunday qilib, kuchi har xil bo‘lgan toklar oqib o‘tganda tok keltiruvchi qismlar bir xil darajada qizishi mumkin: UD qancha kichik bo‘lsa, qismni uzoq muddatli tok oqib o‘tganda yuzaga kelgan barqaror o‘sha tok bilan qizdirish uchun qisqa muddatli tok shuncha katta bo‘lmog‘i lozim. 2. GOST 297—80 uzoq muddatli nominal ikkilamchi tok I 2u.m.n. ni belgilab bergan, bu tok o‘tganda ikkilamchi kontur va transformator qismlarining qizish joiz haroratlardan oshmaydi: ikkilamchi kontur qismlari uchun u ko‘pi bilan 100°C; payvandlash transformatorining o‘ramlari uchun, sovitish sharoiti va izolatsiya sinfiga qarab, 60—140°C ga teng. 27
Kontaktli payvandlash mashinalarining elektr zanjirlari 28
29
Bir fazali o‘zgaruvchan tok mashinasining tavsiflari: a — yuklanish tavsifi; b — tashqi tavsif 29
IV.MEHNAT MUHOFAZASI 29
4.1. Kontaktli payvandlashdagi xavfsizlik texnikasiga oid asosiy chora- tadbirlar. 29
4.2 Uskunalarning xavfsiz ishlash shartlari 30
4.3.Kontaktli payvandlash ishlarida xavfsizlik texnikasi 31
4.4.Gaz bilan payvandlash ishlarini bajarishda xavfsizlik texnikasi 32
4.5.Yong‘inning oldini olish tadbirlari 32
XULOSA 36