|
Ózbekstan respublikasí joqarí ta’lim ilim ha’m innovaciya ministrligi
|
| bet | 12/15 | | Sana | 30.07.2023 | | Hajmi | 0.63 Mb. | | #77660 |
Bog'liq Shoshqalardi aziqlandiriwda basqa haywan tu’rlerinen pariq etetug’in tiykarg’i qa’siyetleri Boshlang\'ich matemarika nazariyasi va metodikasi (E.Jumayev), pre-intermediate 14.12.2022, Is7MJjgoFMk1KK3vJjhezgoXftTTI8jQtvSSlRw7, kafolat xati, mustaqil ish, mustaqil ish, ЭТ адебият, lomonosovShoshqalardiń dene indeksleri.
Qarshiǵaybiyikligi – kókirekshuqirligi
Uzinayaqliliq= ---------------------------- x 100
Qarshiǵaybiyikligi
Gewdeuzinligi
Soziliwshańliq= --------------------------- x 100
Qarshiǵaybiyikligi
Kókirekkeńligi
Kókreklilik= ---------------------------- x 100
Kókirekshuqirligi
Kókirekaylanasi
iqshamliliq= ------------------------- x 100
Gewdeuzinligi
2.2. Shoshqashiliq o’nimlerin islep shig’ariwdin’ teoriyaliq, ekonomikaliq ha’m a’meliy tiykarlari
Buwaz shoshqa tuwiwina bir neshe kun qalg’anda jelini u’lkenlesedi,oniń har bir pallesiniń bórtkenligi aniq kórinip turadi. Tuwiwga bir-eki kun qalganda sorg`ishlari basip kórilse awiz suti shigadi. Balalamaqshi bolip atirgan shoshqani bayqaw ańsat. Buwaz shoshqa biytaqatlanadi: tósemeni gewlep, ózine uya qiladi. kóbinshe jatadi ham turadi. Tuwiwi jaqinlasqan sayin qatti biyaqatalanadi.
Tajriybeden ma’lim shoshqalar kóbinshe keshte tuwadi. Soniń ushin keshte nawbetshilik qilatuǵin shoshqabaǵar barliq waqit shoshqalardi tuwdiriw ham tuwilgan shoshqa balalarin qabil qiliwga tayar boliwi kerek. Bunda tazalik ham zarur materiallardi óz waqtinda tayarlap qoyiwga ulken ahimiyet beriw kerek. Shoshqabaǵarlar taza xalat kiyip aliwi, qollarin sabinlap jaqsilap juwiwi,janinda yod, qayshi, jip, kanar, sulgi ham qaynaǵan suw boliwi kerek. Buwaz shoshqa tuwiwga jaqsi tayarlangan bolsa, jeńil tuwadi, bul 1,5-2 saat dawam etedi,biraq ayrim hallarda 4-8 saat ham onnan da uzaq dawam etiwi mumkin. Ha’dden tisqari semirip ketken buwaz shoshqa normal semizliktegi buwaz shoshqalarga qarag’anda qiyin tuwadi.
Shoshqabaǵar tuwilgan shoshqa balalarin qabil qilip atirip , olardiń awzi de murnindagi shilimshiqti artadi, jumsaq trabka menen olardiń denesi qurigansha artadi. Kindigin qarninan 4-5 sm qaldirip – jip penen baylap qoyadi. Qalganin dezinfeksiyalangan (2% kreolin menen) qayshi menen kesip taslaydi. Mikroblar kirip qalmawi ushin baylangan jerdiń tomenregi ham kindiktiń ushina yodtiń spirttegi eritpesin suykep qoyadi. Tazalangan shoshqa balasi birinshi marte emizilgenshe jumsaq, taza tósemeli yashikke salinip,ustine siyrek tógilgen kanop penen jawip qoyiladi. Keyin olar yashikke salinbaydi.
Jańa tuwilgan shoshqa balalarin ash qaldirip bolmaydi, sebebi olardiń jasawshanligi paseyedi. Olardi tuwilgannan keyin 2-3 saat ash qoldiriw , kópshilik shoshqa balalariniń ólip qaliwina alip keledi. Soniń ushin jańa tuwilgan shoshqa balalari qurigannan ham isigannan keyin olardi sol kezdeyaq (tuwilgannan soń kóbi menen bir saattan keyin), tuwip boliwi kutpesten anasin emdiriw kerek. Balalarin emdiriwden aldin jelininjilli suw menen jaqsilap juwiw zarur. Jańa tuwilgan shoshqa balalari anasiniń uwiz sutin qansha erte, tez-tez biraq kóp emes, olar jaqsi saqlanip qaladi. shoshqa tuwip bolgannan keyin ózi jep qoymasligi ushin joldasi , kesilgen kindik ham óli tuwilgan balalar stanoktan darhal alip shiǵiladi. Joldasi ham óli balalarin jegen shoshqalar tiri qalgan balalarin da jep qoyiwi mumkin. Shoshqa balalari tuwilip boliwi menen olarga maǵlumatnama duzilip, kirim ushin buxgalteriyaga tapsiriladi.
Jańa tuwilgan shoshqa balalariniń arqasina kók qalem menen (waqtinsha) stanok nomeri (xojaliqta jil basinan baslap tuwǵan shoshqalardiń tartip nomeri) jaziladi, 2-3 kun ótkennen keyin shep qulag`ina en salinatuǵin ombur menen “stanok nomeri” basilip, olarga laqap beriledi, bunda barliq erkek shoshqalarga atasi (erkek shoshqa ) niń , urg`ashi shoshqa balalarina bolsa anasiniń laqabi beriledi. Stanok nomeri shoshqa balalarin anasinan ajratilgansha ahimiyetke iye; anasinan ajratilgannan keyin har bir shoshqa balasina ayriqsha nomer qoyiladi.
Shoshqa tuwǵan kuni har bir balasin, aldin tirilerin,keyin bolsa óli tuwilganlarin ( eger bar bolsa) tartiw zarur. Shoshqa balalari tuwilgannan keyin olardiń har biriniń nomeri , laqabi, tusi, tuwilgandagi tartip nomeri ham salmaǵi tól kitabina jaziladi. Bul nasilshilik jumisinda zarur hujjet esaplanadi. Olardi keshiktirmey tasmiylashtiriw kerek, bolmasa hujjetler naduris bolip qaliwi,hujjetsizlikke jol qoyiliwi shóshqa balalarin awirlaniwigna sebep boliwi mumkin. Tuwǵan har bir shoshqani tól kitabina jazganda tuwilgan balalariniń zotexnikaliq jaqtan iriligi ham stanoktagi shoshqa balalariniń bir qiyligina baha beriledi. Stanoktagi bir shoshqa balasi tiri salmaǵiniń ortasha arifmetik ulkenligi irilik dep ataladi . bir shoshqa balasiniń ortasha tiri salmaǵi 1-1,2 kg gateń bolsa, olar iri esaplanadi. Shoshqa balalariniń bir qiyliligi eń iri ham eń mayda shoshqa balasi tiri salmaǵiniń stanoktagi shoshqa balasiniń ortasha arifmetik salmaqtan pariq qiliw darejesi. Shoshqa balalari arasindagi pariq 200 g nan aspasa, stanoktagi shoshqa balalari bir qiyli esaplanadi. Sol belgilerge qarap , tuwiwdan aldin normal sharayatta baǵilgan , asralgan ham saqlanǵan shoshqalardiń nasillik bahasi haqqinda aldinnan pikirlesedi. Shoshqa balalariniń óli, kór , góń, uzaq jasamaytuǵin bolip tuwiliwi buwaz shoshqaniń jaqsi sharayatta baǵilmagan ham saqlanbaǵanligi belgisi esaplanadi. Shoshqa balalari tuwilganda bunday patologik qubilislar esapqa alinsa, buwaz shoshqalardi baǵiw ham saqlawdagi kemshilikler aniqlaniwi ham keyin olar takirarlanbasligi mumkin.
Shoshqa balalari bazida shala óli bolip tuwiladi; jaqin qarindas bolgan shoshqalardi uzaq waqit ham dizimsiz bir-biri menen shaǵilistiriwga jol qoyiw , buwaz shoshqalardi jurgizbew, natuwri , kóbinshe bir qiyli,quraminda belok ,Ca ham vitaminler kem bolgan kushli dan aziqalardan ibarat ratsion menen baǵiw bunday hadiseniń tiykarǵi sabebi esaplanadi. Shala óli tuwilgan shoshqa balalarin tiriltiriw kerek. Buniń ushin stanok ishine 45-50 C ga shekem isitilgan bir shelek taza suw keltirilip qoyiladi. Shala tuwilgan shoshqa balalariniń basinan basqa hamme jeri shelektegi suwga batirilip , 2-3 minut uslap turiladi, tap sonday qilingannan keyin oǵan jan kiredi.
Zamanagoy shoshqa parodalari ham tipleri ózleriniń joqari ónimdarliq boyinsha jinisiylanganligi menen bir waqitta sirtqi ortaliq ta’sirine joqari darejede sezgirligi menen pariqlanadi. Denedegi barliq waqit temperatura organizmdegi tiykarǵi almasiw protsesslerin amelge asiradi. Issilik almasiwi (organizmge issiliqtiń qabil qiliniwi ham oniń sirtqi ortaliqqa ajraliwi) atrap ortaliq temperaturasina, deneniń kolemi ham temperaturasina hamde aziqlandiriw darejesine sezilerli darejede baylanisli. Issiliq basqariliwi isiw(deneniń sirtinan ham ishinen isiwi), konveksiya (dene isitqan hawaniń suwiq hawa menen almasiwi), issiliq ótkiziwshenlik (pol menen kontakt ham puwlaniw asirese juda joqari temperaturada) kibi jollar menen amelge asadi.Biraq shoshqalarda issilq basqariliwiniń jasina baylinisli halda ózine tan qasiyeti bar bolip bul jaǵdaydi shoshqashiliq ameliyatinda esapqa aliw zarur.
Shoshqa balalari basqa haywanlardiń balalarina qarap onsha jetilmegen jaǵdayda tuwiladi. Olardiń tuwilgandagi tiri salmaǵi anasiniń tiri salmaǵina qarap 0,5-1,5% (buzawlarda 7-10%) quraydi. Shoshqa balalari organizmi buzawlar organizmine qarap kóp suw, kem kul ham proteindi quraydi. Shoshqa balalari tirisgiliiniń birinshi ayinda juda jedel tiǵiz ósiw kuzetiledi.Ekinshi ayda dene salmaǵi 15-20% asadi.jańa tuwilgan shoshqa balalariniń skleti 30% shemirshekten, uliwma gewde suyeginiń 26% gewek (kostnqy mozg)-qan payda qiliwshi organnan payda boladi. Pereferik sklet ósiwi basqa ósimlik menen aziqlaniwshi haywanlarga qarap keshirek tamamlaydi.
Shoshqa balalari tuwilgannan keyin olardiń awqat sińiriliw diziminde (asqazaninda) xlorid kislotasiniń bólmesligi kuzetiledi. Bul bolsa emip atirgan shoshqa balalariniń awqat as sińiriw traktida mikrofloraniń kushli rawajlaniwina ham olardiń tez kesellaniwine sebep boladi.
Sonday etip, tuwilgannan keyin emizikli shoshqa balalariniń tiykarǵi qasiyeti-toqimalariniń, awqat as sińiriw organlari ham termo basqariw mexanizmi funksiyasiniń ontogenetik jetilmegenligi esaplanadi. Temperatura rejiminiń buziliwi (tońiwi yaki isip ketiwi) organizm rezistentliginiń paseytiwine, ókpe ham asqazan-ishek dizimi organlari kesellikleriniń payda boliwina alip keledi.
Shoshqa balalari tuwilgannan keyin tezlikte dem aliw jollarin joldas qabiǵiniń shilimshiǵinan tazalaw, kindigini 5 sm uzinliqta kesiw, shoshqa balasi denesin supirgi yaki saban menen tezlikte tazalaw ham waqtinsha issi jerge jaylastiriw lazim. Buniń ushin stanok ishine qurǵaq saban tóselgen yashikshe yaki uyasha boliwi ham ol isitqish yaki ultra fiolit nurlatqish benen yaki 150 Vt lamposhka mene isitilgan boliwi lazim. Eger tuwim protsessi sozilip ketse, oniń tawsiwi kuzetilip ótirilmesten jelin sorǵishlarina tutiw lazim. Shoshqa balasi ómiriniń birinshi saatinda uwiz sutin emiw juda zarur. Uwiz suti quramindagi vitaminler, garmonlar, minerallar ham basqa biologik aktiv zatlar okpe ham asqazan-ishek traktida mikrofloraniń rawajlaniwina tósqinliq qiladi.
Shoshqa balalari ómiriniń birinshi kuni sutkasina 20 marte ham unnan kobirek, hafte aqirina shekem emiw 10-15 martage shekem kemeyedi ham tiykarinan kundiz kuni emedi. Shoshqa balalarin anasiniń sorǵishlarina tutiwda daslep aldingi sorǵishlarga halsiz balalarin tutiw lazim sebebi olarda sut kóp ham qawipsiz saqlanadi. Sonday qilinbasa daslep tuwilganlari aldingi sorǵishlardi iyelep aladi, keyin tuwilganlari bolsa rawajlanbay qaladi.
Birinshi ush-tórt haptede ana shoshqa kunine 5-6 litr sut islep shiǵadi ham ol10 balasina ómiriniń birinshi dekadasinda toliq etedi. Ekinshi dekadadadan baslap ortasha sutli ana shoshqa balalarin 67%, ushinshi dekadadan 42%, tórtinshi dekadadan 25%, besinshi dekadadan 15% ham altinshi dekadadan 7-8 % talabin qandiradi. Shoshqa balasi omiriniń birinshi 10 kunligindeóz tiri salmaǵin eki marte asiradi, onnan keyingi dawirlerdegi ósiw tezligi ham saqlaniwshanligi shoshqa balalarin aziqlandiriwga baylanisli.
|
| |
