2-mavzu: Pedagogik risklarning yuzaga kelish omillari va sabablari

2-mavzu: Pedagogik risklarning yuzaga kelish omillari va 
sabablari
Reja:
1. Pedagogik risklarni yuzaga kelishining nazariy jihatlari.
2. Ijtimoiy-gumanitar izlanish sifatida pedagogik risklarning o‘ziga xosliklari.
3. Ta’limda iqtisodiy risklarning paydo bo‘lishi. Shaxsiy va moddiy risklarning
tavsifi.
4. Pedagogik risklarning psixofiziologik namoyon bo’lishi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida hamda u bilan bog’liq moliyaviy, ma‘naviy
boshqa yoʻqotishlarda ma‘lum bir mexanizm yordamida talab paydo boʻladi,
uning natijasida tadbirkor (firma) erishishi mumkin boʻlgan maqsadi nuktai
nazaridan eng qulay imkoniyatdagi usulda xoʻjalik qarorlarini qabul qilish va
amalga oshirish uchun tavakkalchilik xavf-xatarini xisobga oladi.
Bu mexanizm tavakkalchilikni boshqarish deyiladi. Tavakkalchi- likni
boshqarish bu qandaydir darajada tavakkal vaziyatlar sodir boʻlishi
imkoniyatini bashorat qiluvchi xamda ularning salbiy oqibatlarini bartaraf etish
imkonini beruvchi tadbirlar, usullar va uslublar jamlamasi deb tarif beriladi.
Tavakkalchilikni boshqarish bir tizim sifatida ikki kichik tizimdan tashkil topadi.
Unga boshqariluvchi quyi tizim (boshqaruv ob‘yekti) va boshqaruvchi
yuqori tizim (boshqaruv subyekti) kiradi.
Tavakkalchilikni boshqarish tizimida boshqaruv ob‘yekti boʻlib kapital
kiritishning tavakkalchiligi va tavakkalchilikni amalga oishirish jarayonida xoʻjalik
subyektlari (tadbirkor va raqiblar, raqobatchilar, qarz oluvchi va qarz
beruvchilar, sug’urtachi va sug’urta oluvchilar) orasidagi iqtisodiy munosabatlarga
aytiladi.
Tavakkalchilikni boshqarish tizimida boshkaruv subyekti boʻlib oʻz
faoliyatlari vositasida boshqaruv ob‘yektiga bevosita ta‘sir koʻrsatuvchi
maxsus odamlar guruxi (tadbirkor, moliyaviy menejer, tavakkalchilik buyicha
menejer, sug’urtalash buyicha mutaxassis va boshqalar) gavdalanadi.
Tavakkalchilikni boshqarish iqtisodiy faoliyatda maxsus soha boʻlib, u
xoʻjalik faoliyatining iqtisodiy taxlili, psixologiya, sug’urta ishlari, xoʻjalik
qarorlarini optimallashtirish usullari soxasida chuqur bilim talab qiladi.
Bu soxada tadbirkorning asosiy vazifasi loyiha qanchalik daro- madli
boʻlsa, uni amalga oshirishda tavakkalchilik darajasi shunchalik yuqori boʻlishidan
kelib chiqib, mazkur loyiha uchun daromad va tavakkalchilikning birikuvini
optimal darajada ta‘minlovchi xarakat variantini topishdan iborat boʻladi. Bu
yerda shuni ta‘kidlash lozim-ki, iqtisodiy jarayonning ajralmas boʻlagi boʻlgan
tavakkalchilikning mavjudligi, shuningdek, bu soxada qoʻllanilayotgan boshqaruvga
ta‘sir vositalari shunga olib kelmoqdaki, tavakkalchilikni boshqarish qator

xollarda maxsus mustaqil kasbiy faoliyat sifatida namoyon boʻlmoqda.

Bu turdagi faoliyatni ixtisoslashgan institutlar mutaxassislari, sug’urta
kompaniyalari, shuningdek, moliyaviy, tavakkalchilik boʻyicha menjerlar sug’urta
mutaxassislari amalga oshiradi.
Tavakkalchilik boʻyicha mutaxassislarning bosh vazifasiga:
- Kuchaygan tavakkalchilik soxalarini aniqlash;
- Tavakkalchilik darajalarini baholash;
- tashkilot (firma) uchun mos keluvchi tavakkalchilik darajasini taxlil qilish;
- zarur vaziyatlarda tavakkalchilik darajasini pasaytirish yoki undan
himoyalanish tadbirlarini ishlab chiqish;
- Tavakkalchilik xodisasi sodir boʻlganida undan koʻrilgan zararni
maksimal darajada toʻplam boʻyicha tadbirlar ishlab chiqish kabilar kiradi.
Tadbirkorlik faoliyatining xususiyatiga qarab, tavakkalchilik sharoitida
qaror qabul qilish yoki uni amalga oshirish boʻyicha aniq usul va uslublar
ma‘lum darajada farq qiladi, xamda firmaning maqsadga erishish uchun
tanlangan strategiyasi, konkret vaziyatga bog’liq boʻladi. Shu bilan bir qatorda
boshqaruv subyektlari uchun qoʻllanma sifatida tavsiya etiluvchi
tavakkalchilik nazariyasi va amaliyotini boshqarish boʻyicha bir qator asosli
prinsiplari ishlab chiqilgan boʻlib, ularning asosiylariga quyidagilarni kiritish
mumkin:
- oʻz kapitalingiz imkoniyatidan ortiq xavf-xatarga yoʻl qoʻymang;
- tavakkalchilik oqibati toʻgʻrisida oʻylab koʻring yoki yeti oʻlchab bir
kesing;
- arzimas narsa uchun katta xatarga bormang.
Birinchi prinsipni amalga oshirishning ma‘nosi shuki tadbirkor tavakkal
vaziyatda qaror qabul qilishida: agar ishi aksiga ketsa koʻradigan zararini
maksimal hajmini hisobga olishi; agar ishi aksiga sodir boʻlsa koʻradigan zararini
maksimal hajmini hisobga olishi.
Uni kirayotgan kapitali va boshqa xususiy moliyaviy resurslar bilan
taqqoslab, kelgusida koʻrilgan zarar bankrotga olib kelmasligini hisobga olish
lozim. Ikkinchi prinsipni amalga oshirish esa tadbirkor koʻrishi mumkin boʻlgan
zarar miqdorini bilgan xolda tavakkalchilik ehtimoli qanday, uning oqibati nimaga
olib kelishni aniqlashini hamda bu ma‘lumotlar asosida tadbirkor tavakkalchilik
xatari uchun mas‘uliyatini oʻz zimmasiga olish yoki shu mas‘uliyatni oʻzgalar
(sug’urtalash orqali) zimmasiga yuklanish yoki shu tadbirni bajarishdan voz
kechish toʻgʻrisida qaror qabul qilishni talab qiladi. Uchinchi prinsipni amalga
oshirishda tadbirkor xatarga borishni tavakkal qilishda uning nazarda
tutayotgan natijalarni, yoʻqotish hajmini hisobga olish lozim.
Tadbirkor uchun tavakkalchilikdan koʻrilgan zarar va foyda nisbatan

qoniqarli boʻlsagina tavakkal qilish toʻgʻrisida bir qarorga kelish mumkin. Bu

yerda shuni ta‘kidlash lozim-ki, xar bir yuqorida qayd etilgan nisbatni mos kelgan
xar bir aniq vaziyati xilma xil boʻlib u koʻplab omillarga ya‘ni, mulkiy holatga
tadbirkorning tavakkalchilik xavf-xatari sohasidagi siyosati, taktika va strategiyasi
loyiha vazifa va maqsadlariga bog’liq boʻladi. Vaxolanki, mas‘uliyatning bu
masala- siga ham iqtisodiy va hukukiy jixatlar mavjud. Xoʻjalik qarorlari bilan
bog’liq tavakkalchilikdagi mas‘uliyat masalalari, amaliy tajribalar va bu sohada
toʻplagan tajribalar toʻgʻrisida batafsil toʻxtalamiz.
Tavakkalchilik tushunchasi tabiiy fanlarda aniqlab oʻz tarifini topgan
hamda matematik formulada ifoda etilgan. Ammo iqtisodiyot oʻziga xos hislat va
xususiyatga ega. Shuning uchun «xoʻjalik tavak- kalchiligi» degan maxsus atama
tarifini berishimiz zarur. Keyingi yillarda koʻplab maqola va ilmiy ishlarda
mualliflar tashkilotning xoʻjalik faoliyati, rejalashtirish, bozor mexanizmi,
talab va taklif munosibatlarini qarab chiqishda xoʻjalik tavakkalchiligi
masalalariga katta e‘tiborni qaratmoqdalar.
Biz koʻplab xollarda, ilmiy xulosalarda yuqorida aytib oʻtilgan soxalarda
qarorlar qabul kilishda tavakkalchilik elementlarini hisobga olish zarurligini va
hatto uni maqsadga muvofiqligini qayd etilishini kuzatdik. Aksariyat mualliflar
texnikaviy va xoʻjalik qarorlarini qabul qilishni tavakkalchiliksiz amalga oshirib
boʻlmaydigan g’oyani ilgari surmoqdalar, chunki tavakkalchilikni tan
olmaslik, rivojlanishga sun‘iy toʻsiq qoʻygan bilan barobardir. Biz ishlari bilan
tanishgan yana bir gurux mualliflar: tavakkalchilikning moxiyati, maqsadga
erishishda koʻriladigan zararda emas, balki maqsadga erishish uchun yoʻnalishni
oʻzgartirish toʻgʻrisida kabul kilingan qarorlar uchun yaratilgan imkoniyatda
degan g’oyani ilgari suradilar. Tavakakalchilik tushun- chasining koʻrinishi
mumkin boʻlgan zarar imkoniyati tor ma‘noda talqin qilinishi, uni iqtisodiy
soxada toʻgʻri qoʻllanilishini ancha cheklab qoʻyadi.
Shuni
ham
qayd
etish
lozimki,
ba‘zi
iqtisodchilar
soʻzma-soʻz
«tavakkalchilik» va «noaniqlik» terminlar tushunchalari orasidagi farqni
izlashadi. Noaniq va ziddiyatlardan tavakkalchilik vaziyati sifatida sodir
boʻlishi extimol boʻlgan va hatto baholangan noma‘lum xodisalar qaraladi.
Ayni paytda sodir boʻlishi extimolini oldindan bilmagan noaniq vaziyatlar endi
biz an‘anaviy usullar bilan bartaraf etilmagan vaziyatlarni - «noaniqlik» deb
ataymiz. Bundan ancha mashhur boʻlgani «vis major» (yengilmas toʻsiq) boʻlib,
uning sodir boʻlishi hamma vaqt toʻla tasodifdir.
Shuni qayd etish lozimki, rejalashtirilgan kelgusi natijalardan chekinish
hamma vaqt zarar koʻrish bilan bog’liq boʻlmay, goho qoʻshimcha daromad
ham keltiradi. Shunga koʻra siz, tushumlar tavakkalchiligi toʻgʻrisida ham
ketishi mumkin, ya‘ni xarajatlar qilish tavakkalchiligi bilan bir qatorda,

qoʻshimcha daromad (foyda) olish tavakkalchiligi ham mavjud.

Oldindan rejalashtirilgan iqtisodiy oʻsishda tasodifiy omillar ta‘sirini
tan olinishi, kutilgan va ziddiyatni sodir boʻlishini orqaga surishi, yoki uni
mazmun- moxiyatini oʻzgartirishi mumkin-ki, u oʻz- oʻzidan kun tartibiga xoʻjalik
tavakkalchiligi muammolarini qoʻyadi. Iqtisodiyotni davlat boshqaruvi
sharoitida ikki turdagi xoʻjalik tavakkalchiligi mavjud, aynan xalq xoʻjaligi
tavakklchiligi (global, umumiy) va tashkilot doirasidagi tavakkalchilik (lokal,
maxalliy) boʻlib, ular dialektik yagona qarama-qarshilikda turadi, bir-birini
toʻldiradi, bir-biriga ta‘sir etadi, ayni paytda ma‘lum darajada avtonom holda
uchraydi. Ular shuningdek, oʻzaro qarama-qarshi mayl, rag’ batlarni tashuvchi
hamdir, ayniqsa u iqtisodiy muhit ikkala tavak- kalchilik vaziyatini vujudga
keltirish uchun bir xil imkoniyat yarat- ganda yaqqol namoyon boʻladi.
Tavakkalchilik elementlarini paydo boʻlish
imkoniyatlari
nafaqat
yirik
yoʻqotishlarda ifodalanadi, balki birinchi navbatda katta daromad olishda ham
gavdalanadi, shuning uchun ham barcha xoʻjalik raxbarlari tavakkalchilikka
borishadi. Bir xil sharoitda olinadigan katta daromad-jadal rivojlanish
natijasidir. Tavakkalchilikni xisobga oluvchi rejalashtirilgan tadbirda ijobiy
natijaga erishishni ta‘minlovchi sharoit yaratish murakkab ish. Bu sharoit
birinchi navbatda iqtisodni boshqarish tizimi bilan belgilanadi.
Davlat tomonidan boshqariluvchi iqtisodiyotni boshqarish tizimida katta rolni
(katta hajmda) tashkilotlar oʻynaydi. Ular nafaqat oʻzlari ishlab chiqaruvchi
mahsulotlar miqdorini belgilaydi, ya‘ni kelgusida ularni sotilishga
tavakkalchilikka boradi va shuning uchun ham tashkilot rivoji uchun
yoʻnaltirilgan bir qism mablag‗larning xususiy qarorlari ixtiyorida boʻladi.
Hozirgi vaqtda iqtisodiy shart-sharoit tashkilot darajasida, shuningdek, xalq
xoʻjaligining barcha darajasida jadal rivojlanish bilan bog’liq tavakkalchilikni qabul
qilish uchun qulay imkoniyat yaratadi. Tavakkalchilikning ikki (globalva lokal)
turini yana ikkiga ajratish mumkin:
- uzoq muddatli (rivojlanish bilan bog’liq tavakkalchilik);
- qisqa muddatli (kon‘yunkturali) tavakkalchilik.
Endi quyidagi qizikarli xulasaga kelamiz; toʻg‘ri xulosa sxemali va ixcham;
ya‘ni uzoq muddatli tavakkalchilik (ya‘ni rivojlanish bilan bog’liq tavakkalchilik)
hammadan oldin xalq xoʻjaligining barcha darajasida qarorlar qabul qilish uchun
xarakterli boʻlsa, qiska muddatli (kon‘yunkturali) tavakkalchilik bosh darajada
lokal
tavakkalchilikka
xosdir,
ya‘ni,
tashkilot
darajasidagi
qarorlar
tavakkalchiligidir. Lekin bunday xulosa bizni oʻta notoʻgʻri yoʻnalishga olib
borishi mumkin. Bir tomondan u xalq xoʻjaligining barcha tarmoqlarini

rivojlantirishda kon‘yunktur imkoniyatlardan foydalanish va uni tarifini oʻz

ichiga olmaydi, ikkinchi tomondan tashkilot oldida istiqbolli rivojlanishni
boʻg‘ib qoʻyadi. Xalq xoʻjaligining barcha tarmog’i, alohida tashkilot rivoji uchun
bunday xulosaning naq adar salbiy ekanligini quyidagi misolda aniq koʻrish
mumkin.
Tashkilot ishlab chiqarishdagi oʻzini tutgan oʻrnidan kelib chiqib,
kon‘yunktur oʻzgarishga jadal moslashdi, deylik, lekin u buni faqatgina
oʻzini joriy rejalarini barqaror kon‘yunktur intilishni ishlab chiqish orqali amalga
oshiradi.
Qaror qabul qilishning bu jarayoni nafaqat oʻz imkoniyatlarini xisobga
olishga tayanishi, balki shunday strategiyani ishlab chiqishi kerakki, u
«hamkor»lar, hamda raqiblarning xatti harakati va qabul qilishi mumkin boʻlgan
qarorlarini ham hisobga oladi. Faqat bunday moʻljallarni obyektiv baholash
orqaligina tashkilotni kelgusi muvafaqiyatini ta‘minlash mumkin.
Maxsus adabiyotlarda tavakkalchilik turlarini boshqa usulda sinflarga
ajratish uchraydi. Ular uch yirik guruhdan iborat boʻlib, quyidagilarni oʻz ichiga
oladi:
- xoʻjalik tavakkalchiligi;
- insonning oʻzini tabiati bilan bog’liq tavakkalchilik;
- tabiiy omillar bilan bog’liq tavakkalchilik.
Bu tavakkalchilik eng sodda qarordan tortib eng murakkab
qarorgacha barchasini ajralmas hislati ekanini yaqqol namoyon etadi.
Qolaversa, ―Xoʻjalik tavakkalchiligi tushunchasi oʻz tarkibiga bevosita
tabiat omillari bilan bog’liq tavakkalchilikni hamda keyingi ikki turdagi
tavakkalchilikni iqtisodiy oqibatlarini biriktiradi.
Ayni paytda jamiyatning iqtisodiy hayoti inson tabiati va tabiiy omillar
bilan bog’liq tavakkalchilikka aks ta‘sir koʻrsatadi va ularning mazmunini
oʻzgartiradi. Bu oʻzaro bog’liqlikda bir qancha ta‘sir etuvchi omillar
shakllanadi, masalan: «inson tabiati bilan bog’liq tavakkalchilikda quyidagi
elementlarini (masalan: kasallik, baxtsiz xodisa, oʻlim, qobiliyat, hayrixoxlik
va boshqalar), «iqtisodiy» elementlarini (masalan: ish kuchini unimsizligi,
kamomad, oʻzlashtirish, ishchilarning malaka darajasi, iqtisodiy manfaatdorlik)
kabilar.
Qayd etib oʻtilgan tavakkalchilik turlaridan xoʻjalik tavakkalchi-
ligi uchun ancha muhimi bu tabiat omillari bilan bog‘lik tavakkalchilik boʻladi,
tabiiki u ishlab chiqarishi kimyoviy, biologik va boshqa tabiiy jarayonlar bilan
bog’liq boʻlsa.
Xoʻjalik tavakkalchiligi ham ikki turga: muvaqqat va obyektiv

(hududiy)ga boʻlinadi.

Masalan: Murakkab tavakkalchilik mahsulot ishlab chiqarish jarayonida
keraksiz boʻlib qolganda paydo boʻladi, u holda ishlab chiqarish toʻgʻrisidagi
qaror mahsulot uchun talab barqaror boʻladi deb hisoblanadi.
Obyektiv tavakkalchilik mazkur hududda, aniq bozorda ishlab chiqarilgan
mahsulot sotilmay qolganida paydo boʻladi. Bu hol asosan tashqi savdo
muammolari, xalqaro bozor kon‘yunkturasiga ta‘sir oqibatida vujudga keladi.
Biz endi xoʻjalik tavakkalchiligini ta‘kidlab oʻtilgan yuqoridagi turlarining alohida
xususiyatlariga toʻxtalamiz.
Xoʻjalik
tavakkalchiligi
kategoriyalari
noaniq
sharoitlarda
ishlab
chiqarishni rejalashtirish, iqtisodiy qonunlar tavsifi, ishlab chiqarish jarayonlari,
tadbirkorlik daromadi kabi siyosiy, iqtisodiy tushuncha va masalalar bilan bog’liq,
uning taxlili nafaqat ta‘kidlangan kategori- yalarni tadqiq etish uchun, balki
mustaqil kategoriya sifatida ham zarur.
Tadbirkorlik daromadini tadqiq etishdagi tavakkalchilik toʻg‗- risida
klassik nazariyotchilar (Senior, Mill) boshlanishda tadbirkor- likda daromadi
strukturasini foiz, (kiritilgan kapitalga nisbatan hissa sifatida), tadbirkorning ish
haki va nixoyat tavakkalchilik uchun toʻlov (tadbirkorlik faoliyati bilan bog’liq
tavakkalchilik imkoniyatlarini qoplashi misolida) kabi boʻlaklarga ajratdilar.
Natijada koʻpchilik horijiy iqtisodchilar (Samyuel Rod, Seligman, Sey,
Klark va boshqalar) tadbirkorlik daromadini bevosita tavakkalchilik nuqtai
nazaridan turib, ya‘ni, tadbirkorlik faoliyati bilan bog’liq tavakkal- chilikni
baholay olishda deb ifodalamoqda.
Muhim soʻzlar va savollar: Tavakkalchilikning nazariy va amaliy aspektlari,
tavakkalchilikni huquqiy va iqtisodiy aspektlari, sof tavakkalchilik, xoʻjalik
tavakkalchiligi va tadbirkorlik. Xorijiy iqtisodchilar nuqtai nazari.