• Ta’lim jarayonida qo‘llaniladigan video materiallaga ishlov berishning dasturiy vositalari .
  • 6-ma`ruza. Ta’lim resurslarini ishlab chiqishda audio va video materiallarga ishlov berish materiallarga ishlov berish




    Download 0.61 Mb.
    bet1/7
    Sana17.03.2023
    Hajmi0.61 Mb.
    #45901
      1   2   3   4   5   6   7
    Bog'liq
    6-ma`ruza. Ta’lim resurslarini ishlab chiqishda audio va video m
    Axborot texnologiyalari va jarayonlarni matematik modellashtirish, raqamli bank ishi, 210 ижроси, 1.Komp qurilmalari, 1475effa-0ff8-47c4-a7c1-16af8018908b (1), Toxirova til va muloqot asb 2, 1. falsafa turmush tarzi va dunyoni anglash usuli reja, 6RI59wtmMWI0YNqm7aghIar1jD4BWiRqnTNt7O3Y, Pardozbop qurilish ashyolari. Qisimov E. 2005

    6-ma`ruza.
    Ta’lim resurslarini ishlab chiqishda audio va video materiallarga ishlov berish.
    materiallarga ishlov berish.

    Reja:
    1 Audio tushunchalari va audio qurilmalar.


    2 Audio fayllarni yaratish va ularning formatlari.
    3 Ta’lim jarayonida qo‘llaniladigan audio materiallaga ishlov berishning dasturiy vositalari.

    1. Video tushunchalari va audio qurilmalar

    2. Video fayllarni yaratish va ularning formatlari.
    3. Ta’lim jarayonida qo‘llaniladigan video materiallaga ishlov berishning dasturiy vositalari.




    Tovush to’lqinlari(Mexanikaviy) – anologli signal. Tovushlar dunyosi insoniyatni doimiy o’rab turuvchi muhitlardan biri. Biz turli xil darajadagi tovushlarni, masalan, barglar shitirlashi, sharshara tovushi, qushlar xonishi, hayvonlar qichqirig’i, inson tovushi kabi tabiiy ovozlar bilan bir qatorda insoniyat tomonidan yaratiluvchi musiqa ovozini ham hayotiy faoliyatimiz davomida doimiy eshitib turamiz.
    Raqamlashtirilgan tovushlar olami – axborot dunyosining navbatdagi elementidir. Bu element tarixi ham juda uzoq yillarga borib taqaladi. Dastlab insoniyat shunday qurilmalarni ishlab chiqqanki, ular yordamida tabiiy ovozlarni chiqarishga harakat qilishgan, masalan, ov uchun turli jonjotlarni chorlash maqsadidagi harakatlarni bunga misol qilish mumkin. Yillar davomida insoniyat xotirasida saqlanib borgan ovozlar ketma-ketligini turli musiqa asboblarida ijro etishga o’rgandi. Sekin-asta musiqaning ham o’z “alifbosi” paydo bo’ldi, birinchi marta bunday “musiqa alibosi” Qadimgi Misr va Messopotamiyada qo’llanilgan. XVII asrga kelib tartiblangan musiqa notalari paydo bo’ldi. Asrlar davomida musiqani matematika bilan bog’lashga uringan insoniyat hisoblash texnikasining rivojlanishi bilan, nafaqat musiqani, balki atrofimizni o’rab turgan ixtiyoriy ovozni kompyuterlar xotirasida saqlash, tahrirlash va ijro etishni o’rgandi. Sekin-asta tovushlar dunyosi raqamli dunyo bilan bog’landi.
    Mutaxassislar ta’kidlashganidek, ovoz multimedianing eng asosiy elementlaridan biri hisoblanadi. Ovoz ham kundalik hayotimizda duch keladigan boshqa fizik hodisalar kabi to’lqin tabiatiga ega. Ovoz to’lqinlari ixtiyoriy muhitda – gaz, suyuqlik, qattiq jismlar muhitida ham tarqalish xususiyatiga ega. Amaliyotda ko’proq atmosfera muhitida tarqaluvchi ovoz to’lqinlaridan foydalaniladi. Shu sababli ham ovoz to’lqinlari – bu atmosferadagi tarqalishiga nisbatan o’rganiladigan jarayon bo’lib, uning muhim parametri tovush chastotasi – tebranish davriga teskari kattalik hisoblanadi. Tovush chastotatalari gerslar (Gs) da yoki kilogers (1 KGs=1000 Gs)larda o’lchanadi. Masalan, tovush chastotasi 20 Gs bo’lsa, bu 1 s davomida 20 ta to’liq tebranish sodir bo’lganini bildiradi. Tovush chastotasi bilan to’lqin uzunligi – bir tebranish davrida tovush to’lqini bosib o’tishga ulguradigan masofa (to’lqin uzunligi = tovush tezligi/tebranish davri) uzviy bog’langan. Demak, chastotaning oshishi bilan, tovush to’lqini uzunligi qisqaradi, ya’ni tebranish davri qancha qisqa bo’lsa, to’lqin ham shuncha qisqa masofani bosib o’tadi.


    Y


    o
    X
    Ko’p yillik tadqiqotlar eshitish sezgirligimiz tovush chastotasiga bog’liqligini ko’rsatib berdi. Eshitishimiz mumkin bo’lgan tovushlar chastotasi diapazoni quyidagicha: minimal chastota 16...20 Gs, maksimal 18...20 KGs. Bu diapazondan past
    chastotadagi tovushlar infratovushlar, yuqorisi esa ultratovushlar deb yuritiladi. Infratovushlarni ham, ultratovushlarni ham insoniyat eshitish organlari qabul qilmaydi.

    Analogli signallarni raqamlashtirish


    Ovozni saqlash va uzatish iborasiga ko’p marta duch kelganmiz. Lekin bu jarayon haqiqatda qanday sodir bo’lishi haqida hamma ham aniq tasavvurga ega emas.
    Ovozni yozish tabiiy ma’noda Edison fonografidagi ovoz yozish jarayonidagina tushunilishi mumkin. Qolgan barcha hollarda ovoz saqlanganida ovozning o’zi emas, balki yozish vaqtida havo tebranishi qanday bo’lganligi haqidagi ma’lumot saqlanadi.
    Hozirgi vaqtda ovozli ma’lumotlarni saqlash va uzatishning ikki usuli mavjud – analogli va raqamli. Analogli holatda tovush bosimining o’zgarishi boshqa fizik kattalik, masalan, elektr kuchlanishining o’zgarishiga proporsional bo’ladi. Elektr kuchlanishining o’zgarishi ovozli ma’lumot “tashuvchisi” hisoblanadi. Yaqin kunlargacha ovoz yozish va radioaloqalarda bu usul yagona bo’lgan. Analogli elektronikada kuchlanishning o’zgarishi tovush bosimining o’zgarishiga mos bo’lishi muhim bo’lgan. Ma’lumki, tovush to’lqini amplitudasi ovoz balandligini, uning chastotasi esa ovoz tonining balandligini aniqlaydi, demak, analogli uslubda ovozli ma’lumotning ishonchli saqlanishi uchun elektr kuchlanishi amplitudasi tovush tebranishi amplitudasiga proporsional bo’lishi kerak.


    O’z navbatida, kuchlanish chastotasi tovush tebranish chastotasiga mos bo’lishi kerak. Bundan ko’rinadiki, elektr signal shakli tovush tebranish shaklining nusxasi bo’lib, amalda ovozli ma’lumot tashuvchisi bo’la oladi. Tovush tebranishini elektr kuchlanishiga aylantirish uchun oddiy mikrofondan foydalanish mumkin. Elektr kuchlanishi o’zgarishini esa magnitofonlarda lenta magnit maydoni o’zgarishiga yoki optik ovoz yozishlarda kinoplyonka ovoz yo’lakchasidagi ovoz potoklariga mos qo’yish mumkin bo’ladi. Ovoz haqida ma’lumot olishining ikkinchi usulida tovush to’lqinlarida bosim qiymatining o’lchanishi, bunda tovush tebranishini ifodalovchi raqamlar ketma-ketligi – raqamli signallar nazarda tutiladi. Signal shaklini to’g’ri uzatish uchun bu o’lchashlarni tovush signallarining eng yuqori chastotali davrida tez-tez o’tkazish zarur. Raqamli ovozlar tizimiga raqamli mikrofon (ovoz bosimi o’lchagichi), raqamli magnitofon yoki uzatgich (katta miqdordagi raqamlar massivini saqlash va uzatish uchun) va raqamli ovoz kuchaytirgich (raqamlar ketma-ketligini ovoz bosimi o’zgarishiga aylantirish uchun qurilma)larni kiritish mumkin. Hozirgi kunda raqamli ovoz yozish tizimlarida asosan anologli elektroakustik mikrofon va ovozkuchaytirgich (dinamik) lar qo’llaniladi, raqamli qayta ishlashda esa ovoz chastotalarining elektrik signallari tahrir qilinadi.
    Umuman olganda raqamli signallar o’zida elektr sxemalardagi turli zanjirlarni mantiqiy elementlar yordamida ulovchi va uzuvchi to’g’ri burchakli shakldagi impulslarni namoyon qiladi. Raqamli signallar shakli va kuchlanishi bilan ishlovchi anologli elektronikadan farqli ravishda raqamli elektronikada ikkilik signallar – “0” va “1” ga mos keluvchi diskret darajali signallar qo’llaniladi.
    Analogli signalni raqamliga o’tkazish deyarli barcha tizimlarda bir necha bosqichda amalga oshiriladi. Dastlab analogli tovush signali signal chastota yo’laklarini chegaralovchi va tovushning tiniq eshitilishiga xalaqit beruvchi shovqinlarni tozalovchi analogli filtrga tushadi. So’ngra analogli signaldan tanlash/saqlash sxemalari yordamidagi sanoq boshlanadi: ma’lum bir davrdagi analogli signallarning lahzalik darajasi saqlab boriladi. Sanoq anologli-raqamli o’tkazgichlarga o’tib, unda har biri raqamli kodga yoki songa aylantiriladi. Hosil bo’lgan raqamli kod bitlar ketma-ketligi ovozli signallarning raqamli shakli hisoblanadi. Shunday qilib, uzluksiz analogli ovoz signallari vaqt va kattalik bo’yicha raqamli-diskret qiymatga aylanadi. Ko’pchilik ovoz kartalarida standart diskretizatsiya chastotasi 44.1 va 48.0 KGsni tashkil qiladi.


    Ovozli fayllar formati

    WAVE (.wav) MPEG-3 (.mp3)


    MPEG-4 (.mp) MIDI (.mid)
    AU (.au, .snd) MOD (.mod)
    IFF (.iff) AIFF (.aiff) .......

    WAVE (.wav) – juda keng tarqalgan ovozli fayl formatlaridan biri. Windows operatsion muhitida ovozli ma’lumotlarni saqlashda qo’llaniladi. Uning asosida ma’lumotlarni strukturali ko’rinishda saqlanishiga imkon beruvchi RIFF (Resource Interchange File Format) formati yotadi. Ovozli ma’lumotlar katta hajmga ega bo’lganligi sababli ularni saqlashda turli xil siqish usullaridan foydalaniladi. Siqishning eng sodda usuli – impulsli-kodli modulyatsiya (Pulse Code Modulation, PCM), lekin u yetarlicha siqilishni ta’minlay olmaydi.


    AU (.au, .snd) – Sun firmasi ishchi stansiyalarida (.au) va NeXT operatsion tizimida (.snd) qo’llaniladigan ovozli fayllar formati. Internet tarmog’ining dastlabki rivojlanish bosqichida ovozli ma’lumotlar uchun standart format rolini o’ynagan.
    MPEG-3 (.mp3) MPEG-4 (.mp) – Bugungi kundagi eng ommabop ovozli fayllar formati. Inson nutqidan farq qiluvchi tovushlarni saqlash uchun yaratilgan. Musiqiy yozuvlarni raqamlashtirishda qo’llaniladi. Oldingi MP1 va MP2 format versiyalari davomchisi. Kodirovkada musiqadan inson eshitish organlari orqali yomon qabul qilinadigan tovushlarni o’chiruvchi psixoakustik kompressiya qo’llaniladi. Oldingi versiyalar sifatsizroq kompressiyaga ega bo’lsada, biroq eshitish jarayonida kompyuter resurslariga bo’lgan talab yuqori bo’lmaydi. Prossessor xarakteristikasi ovoz sifatiga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir ko’rsatadi, prossessor qanchalik kuchsiz bo’lsa, ovoz buzilishi shunchalik yuqori bo’ladi.
    MIDI (.mid) – Musiqa asboblarining raqamli interfeysi (Musical Instrument Digital Interface). Bu standart 1980 yillar boshida elektron musiqa asboblari va kompyuterlar uchun ishlab chiqilgan. MIDI turli ishlab chiqaruvchilarning musiqali va ovozli sintezatorlari o’rtasidagi ma’lumot almashinuvini aniqlaydi. MIDI interfeysi musiqa notalari va kuylarini uzatish protokoliga ega. Lekin MIDI ma’lumotlar raqamli ovoz emas – ular son formatidagi qisqartirilgan musiqa yozuvi shakli hisoblanadi. MIDI-fayl o’zida harakatlar, masalan pianino tugmalarini bosish yoki regulyatorni aylantirish kabi komandalar ketma-ketligini ifodalaydi.
    MIDI-fayllar kam xotira hajmini egallaydi, bu fayllar o’lchami ovoz sifatiga ta’sir ko’rsatmaydi. MIDI-fayllar raqamli fayllardan operativ va doimiy xotiradan joy egallashiga qarab o’rtacha 200-1000 marta kichik bo’ladi, markaziy prossessor resurslari ko’p talab qilinmaydi. Ba’zi hollarda hatto ovoz sifati ham boshqa audio fayllarga nisbatan yuqori bo’ladi. MIDI-fayllarni ijro etuvchi qurilmalarga uzatiluvchi bu komandalar ovozni boshqaradi, kichik MIDI-xabar ovoz chiqishini yoki musiqa asboblari yoki sintezatordagi ovozlar ketma-ketligi ijro etilishini ta’minlashi mumkin, shu sabali MIDI-fayllar hajmi (bir sekundda ovoz chiqish birligi) boshqa ekvivalent raqamlangan ovozli fayllarga nisbatan juda kichik bo’ladi.
    MOD (.mod) – alohida notalar uchun shablon sifatida ishlatish mumkin bo’lgan raqamlangan ovoz namunalari saqlanuvchi musiqali format. Bu formatdagi fayllar ovoz namunalari nabori bilan boshlanib, ulardan so’ng notalar va davomiylik haqidagi ma’lumotlar saqlanadi. Har bir nota fayl boshida keltirilgan ovozli shablonlardan biri yordamida ijro etiladi. Bunday fayllar nisbatan katta bo’lmaydi va notalarga asoslangan strukturaga ega bo’ladi. Bu ularni an’anaviy musiqali yozuvlarni imitatsiyalovchi dasturlar yordamida tahrirlashni osonlashtiradi. Bunda fayllar MIDI-fayllardan farqli ravishda ixtiyoriy kompyuter platformasida isjro etilishiga imkon berib, to’liq ovoz beradi.
    IFF (.iff) – Interchange File Format – dastlab Amiga kompyuter platformasi uchun yaratilgan format. Hozirda CD-I shaklidagi kompakt-disklarda ham qo’llanilmoqda. Uning tuzilishi RIFF formati tuzilishiga o’xshash bo’ladi.
    AIFF (.aiff) – Audio Interchange File Format – ovozli ma’lumotlar almashish uchun format, Silicon, Graphics va Mac kompyuter platformalarida qo’llaniladi. Ko’p jihatdan WAVE formatini eslatadi, biroq undan farqli ravishda raqamlangan ovoz va shablonlardan foydalanish imkonini beradi. Ko’pchilik dasturlar bu formatdagi fayllarni yuklay oladi.
    RealAudio (.ra, .ram) – Internetda ovozni real vaqtda ijro etish uchun Real Networks (www.real.com) firmasi tomonidan ishlab chiqilgan format. Sifat eng yaxshi holatda audiokasseta formatiga mos keladi, sifatli musiqa asarlarini saqlash uchun mp3 formatidan foydalanish afzalroq.

    MIDI va raqamli ovoz: qulayliklar va kamchiliklar


    WAVE formati ko’p sonli formatlardan birini o’zida aks ettirsada, lekin u raqamli ovozlarni saqlash uchun mo’ljallangan yagona format emas.
    MIDI-ma’lumotlardan farqli, raqamli-ovoz ma’lumotlari kvantlar (samples) deb ataluvchi minglab birlik ko’rinishida yozilgan ovozni o’zida aks ettiradi. Raqamli ma’lumotlar diskret vaqt momentida ovoz amplitudasini ( balandligini) ifodalaydi. Raqamli ma’lumotlar ijrosi qurilmaga bog’liq bo’lmaydi va shu sababli ular doimo bir xil bo’ladi. Lekin buning hisobiga bunday ovozli fayllar hajmi yetarlicha katta bo’ladi.
    Vektorli grafika rastrli grafikaga nisbatan qanday qiyoslansa, MIDI-ma’lumotlarni ham raqamli ma’lumotlarga nisbatan xuddi shunday qiyoslash mumkin. Ya’ni vektorli grafik tasvirlar printer yoki monitorga bog’liq bo’lgani kabi MIDI-ma’lumotlar ovozni ijro etuvchi qurilmalarga bog’liq bo’ladi, raqamli ma’lumotlar esa bog’liq bo’lmaydi.
    MIDI standarti PostScript standartiga o’xshash bo’lib, qurilmalarni tushunarli tilda boshqarish imkoniyatini beradi. Raqamli ma’lumotlarga nisbatan MIDI quyidagi qulayliklarga ega:
    MIDI-fayllar kam xotira hajmini egallaydi, bu fayllar o’lchami ovoz sifatiga ta’sir ko’rsatmaydi. MIDI-fayllar raqamli fayllardan operativ va doimiy xotiradan joy egallashiga qarab o’rtacha 200-1000 marta kichik bo’ladi, markaziy prossessor resurslari ko’p talab qilinmaydi. Ba’zi hollarda hatto ovoz sifati ham boshqa audio fayllarga nisbatan yuqori bo’ladi. Bunday hollarda MIDI-fayllarni ijro etish manbalari yuqori sifatda bo’lishi talab etiladi. Siz ovoz sifati va balandligini saqlagan holda ovoz tempini o’zgartirish hisobiga MIDI-fayllar uzunligini o’zgartirishingiz mumkin. MIDI-ma’lumotlarni alohida notalar darajasida tahrirlash ham oson. Siz MIDI-kompozitsiyalarni millisekundgacha aniqlikda tahrirlash imkoniyatiga egasiz.
    MIDI-fayllarning asosiy kamchiligi ovoz aniqligida. MIDI-faylni yaratishda qo’llanilgan ijro etish qurilmasi haqiqiy musiqa asbobiga qanchalik o’xshash bo’lsa, ovoz aniqligi ham shunchalik o’xshash bo’ladi. Hatto faylni yaratishda qo’llanilgan MIDI-qurilma ovozi General MIDI standartiga to’liq mos kelganida ham ovoz sifati ijro etuvchi elektron qurilmaga bog’liq. MIDI-ovozlar nutqli ma’lumotlarni ijro etish uchun qo’llanilmaydi. Raqamli audioning MIDI-fayllardan asosiy ustunligi raqamli ovozlarning ijro etilish sifati doimiy bo’ladi. Raqamli ovozlar bilan ishlash zaruratiga ikki sabab mavjud: raqamli ovozlar bilan ishlash uchun dasturlar va tizimlar tanlovi keng; raqamli ovoz elementlarini tayyorlash va yaratish uchun musiqa nazariyasini bilish shart emas.
    Ovoz bilan ishlash bo’yicha maslahatlar

    Download 0.61 Mb.
      1   2   3   4   5   6   7




    Download 0.61 Mb.

    Bosh sahifa
    Aloqalar

        Bosh sahifa



    6-ma`ruza. Ta’lim resurslarini ishlab chiqishda audio va video materiallarga ishlov berish materiallarga ishlov berish

    Download 0.61 Mb.