1
Dərs 1. GİRİŞ
Hesablama texnikası əsasən iki mühüm komponentin birgə fəaliyyətinə əsaslanır.
Bunlar
aparat və proqram vasitələridir. Yalnız bu komponentlərin birlikdə qarşılıqlı funksional işinin
təşkili sayəsində kompüterdə konkret məsələnin həllinə nail olmaq mümkündür. Yeni informasiya
texnologiyasının sürətli inkişafı və onun tətbiq sahəsinin genişlənməsi kompüterin
proqram
təminatının intensiv inkişafı nəticəsində baş verir.
Kompüterin proqram təminatı dedikdə informasiya emalının təşkili və idarə edilməsi üçün
istifadə olunan proqramlar kompleksi başa düşülür.
Proqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdiyi funksiyalara görə iki hissəyə bölmək olar:
- sistem proqram təminatı (SPT);
- tətbiqi proqram təminatı (TPT).
SPT kompüterdə informasiyanın emalı prosesinin təşkili ilə yanaşı, tətbiqi proqramlar üçün
normal mühiti təmin edir. SPT kompüterin aparat vasitələri ilə sıx əlaqədə olduğuna görə, bəzən
onu kompüterin bir hissəsi də hesab edirlər. SPT-yə aşağıdakılar daxildir:
- əməliyyat sistemləri;
- servis proqramları;
- proqramlaşdırma sistemləri;
- texniki xidmət proqramları.
Əməliyyat sistemləri
Əməliyyat sistemləri (ƏS) - informasiya emalının idarə olunmasını və aparat vasitələri ilə
istifadəçinin qarşılıqlı əlaqəsini təmin edir. ƏS-in əsasa funksiyalarından biri informasiyanın
daxiletmə-xaricetmə prosesinin avtomatlaşdırılması, istifadəçi tərəfindən yerinə yetirilən
proqramların idarə olunmasıdır. ƏS lazım olan proqramı kompüterin yaddaşına yükləyir və onun
yerinə yetirilməsinə nəzarət edir. Qoyulmuş məqsədlərdən asılı olaraq ƏS-nin konfiqurasiyası
(tərkibi) müxtəlif ola bilər. Lakin komponentlər üçün hər bir ƏS-nin konfiqurasiyasına aşağıdakı
əsas komponentlər mütləq daxil olmalıdır:
- fayl sistemi;
- xarici qurğuların drayverləri;
- əmrlər dilinin prosessoru.
Fayl, sadə halda informasiyanın daimi saxlandığı sahədir. Çoxistifadəçili və çox məsələli
işlərin təşkili fayl sistemindən daha çox asılıdır.
Kompüterə çoxlu sayda xarici qurğular (XQ) qoşula bilər. Kompüterə standart qoşulan
xarici qurğulardan (klaviatura, sərt və çevik informasiya daşıyıcıları, displey, maus və s.) başqa
əlavə qurğular da qoşula bilər. Bunlara giriş-çıxış qurğuları, modemlər, qrafik quranlar, skanerlər,
şəbəkə qurğuları və s. misal göstərmək olar. ƏS-nin əsas funksiyalarından biri də bu qurğuların
fəaliyyətini təmin etməkdir. Ona görə də ƏS– in tərkibinə xarici qurğuların işini idarə edən,
drayver adlanan xüsusi tip proqramlar daxil edilir. Hər bir tip XQ-nin özünəməxsus
drayveri
olmalıdır və yalnız onlar sistemə qoşulduqdan sonra XQ–larin fəaliyyəti təmin olunur.
Standart qurğuların drayverləri baza giriş-çıxış (BİOS) sistemində yaradılır və sabit yaddaş
qurğusunda (SYQ) yerləşdirilir.
Əlavə qurğuların drayverləri kompüter işə başladığı anda dinamik olaraq ƏS-nə qoşula bilər.
İstənilən əməliyyat sistemində (MacOS əməliyyat sistemi müstəsna olmaqla) bu və ya digər
əməliyyatları, məsələn, kataloqa müraciət, xarici informasiya daşıyıcılarının nişanlanması,
proqramın işə salınması, surətlərin çıxarılması və s., yerinə yetirmək üçün əmrlər dili mövcuddur.
İstifadəçi əmrlərinin analizi və icrası, hazır proqramların kompüterin yaddaşına yazılması və
onlara müraciətin təşkili ƏS əmrlər prosessorunun köməyi ilə aparılır. Əməliyyat sisteminin bu
hissəsi, istifadəçi ilə kompüter arasında qarşılıqlı əlaqəni yaratmaq kimi mürəkkəb və mühüm
məsələni həyata keçirir. Ayrı–ayrı əmrlərin daxil edilməsindən başqa, əmrlər dilində adi
proqramlaşdırma dilindən istifadə etmədən, daha mürəkkəb əməliyyatlar ardıcıllığını yerinə yetirə
bilən tam proqramın tərtibi də mümkündür.
Əməliyyat sistemləri (əvvəlki versiyalar müstəsna olmaqla) eyni zamanda bir neçə məsələyə
xidmət etmək imkanlarına malikdir. Yəni, ƏS bir neçə proqramın işə salınmasını, onlar üçün