Emotsional zo’riqishlarini korreksiyalashning ijtimoiy-
psixologik xususiyatlari
Dilafruz Tuymuratovna Ismatova
Buxoro davlat universiteti
Annotatsiya: Ushbu maqolada emotsional zo’riqish hamda emotsional
zo’riqishlarni korreksiyalashning ijtimoiy-psixologik xususiyatlari haqida so’z boradi
Kalit so’zlar: Gipodinamiya, irsiy moyillik, giyohvandlik, emotsional
zo‘riqishlar, texnogen,
Stress
Socio-psychological characteristics of correction of emotional
tension
Dilafruz Tuymuratovna Ismatova
Bukhara State University
Abstract: in this article we will talk about the socio-psychological features of
Correction of emotional tension as well as emotional tension
Keywords: Hypodynamia, hereditary predisposition, drug addiction, emotional
stress, technoogen, stress
Hozirgi zamonda “salomatlik” tushunchasi Butunjahon sog‘likni saqlash
tashkilotining tushunchasiga asosan, “organizmning to‘liq jismoniy, ruhiy, jismoniy
salomatligi bo‘lib, nafaqat kasalliklarning bo‘lmasligi, balki jismoniy nuqsonlarning
ham bo‘lmasligidir”. Kasallik- inson hayot faoliyatining buzilishi bilan
harakterlanadigan holat bo‘lib, organizmning vaqtincha yoki doimiy ish faoliyatining
pasayishiga olib keladi. Albatta kasallikning kelib chiqishida organizm holati, yoshi,
yo‘ldosh
kasalliklarning
bor-yo‘qligi,
organizmga
kasallik
chaqiruvchi
mikroorganizmlarning qancha miqdorda tushishi, irsiy moyillikning bo‘lishi,
organizmning reaktivligi muhim ahamiyatga ega. Albatta uzoq-umr ko‘rishning bir
qancha shartlari bor, agarda odamzot shu shartlarga rioya qilsa, o‘z oldiga qo‘ygan oliy
maqsad-uzoq umr ko‘rishga zamin yaratadi. Ular quyidagilardan iborat: Noto‘g‘ri
ovqatlanish. Salomatlikka salbiy ta’sir etuvchi omillardan biri noto‘g‘ri,
muvofiqlashmagan va tartibsiz ovqatlanish hisoblanib, organizm normal faoliyatining
buzilishiga va turli kasalliklarning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi Gipodinamiya-
(yunoncha-gipo-kam, past va dinamic-kuch) mushaklarining yetarli ishlamasligi,
qisqarish kuchining kamayib ketishi bo‘lib, odatda, doimo o‘tirib ishlash, piyoda
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
April 2022 / Volume 3 Issue 4
www.openscience.uz
850
yurishni yig‘ishtirib, transportda ketish, kamharakatlik, umuman, mushaklarga
tushadigan og‘irlikning kamayib qolishi tufayli kelib chiqadigan gipokineziya, ya’ni
odam harakat faolligining kamayib ketishi bilan birga davom etadi.
Harakat va salomatlik. Sog‘lom turmush tarzini shakllantirish va kasalliklarning
oldini olishning asosiy yo‘li to‘g‘ri tashkil etilgan jismoniy faollikdir. Harakat
natijasida odamning turli a’zo va tizilmalarining faoliyati me’yorlashadi, buzilgan
faoliyatlari esa tiklanadi, aqliy va jismoniy mehnatga bo‘lgan faolligi oshadi. Zararli
odatlar: alkogolizm - ashaddiy ichkilikbozlik, ayrim kishilarning o‘z salomatligi va
mehnat qobiliyatiga shuningdek, jamiyat farovonligiga zarar yetkazadigan darajada,
muntazam ravishda me’yoridan ortiqcha spirtli ichimliklar ichishi hisoblanadi. Tamaki
chekish - kishi sog‘lig‘iga jiddiy putur yetkazadigan eng zararli odatlardan biridir.
Nikotin markaziy va periferik nerv sistemasiga vaqtincha qo‘zg‘atuvchi ta’sir
ko‘rsatadi, arterial qon bosimini oshiradi, mayda tomirlarni toraytiradi; nafasni
tezlashtiradi, ovqat hazm qilish sistemasining shirasini ko‘paytiradi. Nikotin bilan
birga tamaki tutunidagi yonish mahsulotlari ham organizmni zaharlaydi. Shuning
uchun chekmaydigan kishilarning chekilgan xonada bo‘lishi ham zararlidir. Tarkibida
yonish mahsuloti bo‘lgan tutun nafasga olinganda arterial qondagi kislorodni
kamaytirib yuboradi. U bronxlarning shilliq pardasiga ta’sir ko‘rsatib surunkali bronxit
va o‘pka emfizemasiga sabab bo‘ladi. Narkomaniya-(yunoncha-narke - karaxtlik va
mania - telbalik, jahl, shod-xurramlik), bangilik, giyohvandlik-narkotik va narkotik
ta’sirga ega moddalarni suiste’mol qilish natijasida kelib chiqadigan kasallikdir. Ushbu
xastalik bilan og‘rigan kishining jismoniy va ruhiy holati xumorini bosadigan narkotik
modda iste’mol qilishiga bog‘liq. Quyidagi ikki holatda narkotik moddalarga o‘rganib
qolish mumkin: Ruhiy-emotsional zo‘riqishlar - hozirgi davrda kishilar salomatligiga
salbiy ta’sir etuvchi asosiy omillar hisoblanadi. Odam organizmining normal faoliyati,
uning ruhiyati qay darajadaligiga bog‘liq. Ruhiyat va kayfiyatdagi har qanday
o‘zgarishlar a’zo va sistemalarning faoliyatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Odamning
ruhan ezilishi, ko‘ngliga og‘ir botadigan kechinmalar va hayotdagi turli salbiy voqealar
zo‘riqishlarga olib keladi. Ruhiy-emotsional zo‘riqishlar natijasida odamlarda
gipertoniya, stenokardiya va miokard infarkti, qolaversa, ruhiy kasalliklar, zararli
odatlarga ruju qo‘yish kelib chiqadi. Ayollarda esa ruhiy-emotsional zo‘riqishlar
ayniqsa, homiladorlik davrida, uning dastlabki 3-oyida o‘ta xavfli asoratlarga sabab
bo‘lishi mumkin. Aholi turmushining yaxshilanishi, ijtimoiy sharoitning
barqarorlashishi
ruhiy-emotsional
zo‘riqishlarning oldini olishning asosiy
shartlaridandir. Turmush tarzi - bu insonning aniq jamiyatda, muhitda ifodalangan
hayot, mehnat, dam olish va hokazolarini o‘z ichiga olgan tushunchadir. Uning tarkibiy
qismlariga faqat ijtimoiy-siyosiy va ishlab chiqarish faoliyatigina emas, balki ishlab
chiqarishdan tashqari vaqtdagi faolligi, ijtimoiy-madaniy faoliyati ham kiradi. Tibbiy
faollik ham uning bir turidir. Turmushda odam turli xil salbiy taassurotlar, nojo‘ya
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
April 2022 / Volume 3 Issue 4
www.openscience.uz
851
holatlar va sharoitlarga tushib qolishi mumkin. Bular esa, o‘z navbatida, salomatlik va
turmish tarzini sog‘lomlashtirish haqida to‘la bilimga ega bo‘lishga majbur qiladi,
aholining o‘z salomatligiga bo‘lgan munosabatlarini tarbiyalash va tibbiy bilimlarni
targ‘ib qilishni taqozo etadi. Xulosa qilib aytganda, yuqorida sanab o‘tilgan
salomatlikka qarshi omillar haqida tushunchaga ega bo‘lish, ularni bartaraf etish, har
bir kishining bevosita o‘ziga bog‘liq. Buning uchun esa sog‘lom turmush, uning
tarkibiy qismlari nimalardan iboratliligi haqida aholi orasida tushuntirish ishlari olib
borish lozim. Albatta pedagogik tarbiyaning asosiy maqsadi-nafaqat yoshlarga tarbiya
berish, balki ta’lim ham berishdan ham iboratdir. Turmush tarzining nosog‘lom
bo‘lishi ishsizlik, kam ta’minlanganlik,etimlilik va boshqalar) yoshlar orasida
kasalliklarning tez va keng tarqalishiga sabab bo‘ladi. Yoshlar orasida surunkali
kasalliklar ko‘rsatkichlarining ko‘payishi ular orasida tibbiy yordam ko‘rsatishning
keng tarmog‘li olib borish kerakligini ko‘rsatib turibdi: har bir talaba o‘z-o‘ziga
yordam, birinchi tibbiy yordamni tashkil etish, ekstremal holatlarda, favqulodda
vaziyatlarda yordam ko‘rsatishni bilishi kerak. Tabiiy, texnogen, ekologik tusdagi
favqulodda vaziyatlar yoshlar, qolaversa aholi orasida turli darajadagi shikastlanish,
jarohatlar, zaharlanish, yuqumli kasalliklarning ko‘payishiga sabab bo‘ladi. Bu holatda
har bir kishidan tezlik bilan o‘z-o‘ziga va o‘zaro yordam berish kerakligini talab etadi.
Faqatgina aholining salomat va ma’lumotli bo‘lishigina mamlakatning rivojlanishiga
va mudofaasiga salmog‘li hissa qo‘shadi.
“Stress” inglizcha so‘z bo‘lib tanglik, zo‘riqish, bosim degan ma’nolarni
anglatadi. Oddiy tilda tushkunlikka tushish, deyiladi. Bu ba’zida oz fursat, ba’zida
uzoq vaqt kechishi mumkin. Ikkala holatda ham insonga zarar yetkazadi. Ya’ni, aqliy
faoliyatning susayishi, yurak urishi tezlashishi, qon tomirlari kengayishi, ichki
kasalliklar - oshqozonda yallig‘lanishlar kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Stressning
salbiy tomonlaridan yana biri miyani tormozlab, ma’nosiz fikrlaydigan darajaga
tushirib qo‘yishi mumkin. Agar odam tez-tez tushkunlikni boshidan kechirsa,
atrofdagilar bilan gaplasha olmaydigan holatga tushadi. Stress natijasida inson o‘ziga
past baho bera boshlaydi. Oqibatda o‘zini yolg‘izdek, yaqinlariga keraksizdek his
qiladi. Sekin-asta ruhiy tetiklik yo‘qola boshlaydi.
Stressning ilk belgilari qanday namoyon bo‘ladi?
Uning fiziologik va psixologik turlari mavjud. Bir narsadan qattiq qo‘rqib ketish,
kutilmaganda avtohalokat yoki tabiiy ofatga uchrash, tanasidagi birorta kasallik
oqibatini bilib qolish, to‘satdan yaqin kishisini yo‘qotish fiziologik stressni keltirib
chiqaradi. Psixologik stress - insonning emotsional holati bilan bog‘liq. Bu ko‘proq
qaynona-kelin, er-xotin yoki ona va bola o‘rtasidagi mojarolar tufayli kelib chiqadi.
Uzoq vaqt birga bo‘lgan sevgilisidan ajralish yoki to‘satdan ishdan bo‘shatilish
holatlari ham psixologik stressni keltirib chiqaradi. Har ikki holat insonni ham tashqi
qiyofasiga, ham ichki dunyosiga ta’sir ko‘rsatadi va albatta, asoratlari bo‘ladi.
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
April 2022 / Volume 3 Issue 4
www.openscience.uz
852
| 