|
Aim.uz
Eronda milliy ozodlik harakatini ko‘tarilishi.
Eron xalq ommasi angliya okkupatsiyasiga antiimperialistik harakat bilan javob berdi. Harakat ayniqsa shimolda avj oldi.
1920 yil 7 aprelda Tabrizda shoxning reaksion ma’murlari va imperialistlarga qarshi ozarbayjon demokratlari partiyasi lideri Muhammad Xiyoboniy (shayx) boshchiligida qurolli qo‘zg‘alon boshlandi. Tabriz, Tavriz - Eronning shim.gʻarbiy kismidagi shahar. Ajichay daryosi vodiysida, 1364 m balandlikda joylashgan. Sharkiy Ozarbayjon ostonining maʼmuriy markazi. Aholisi 1,2 mln. kishi (1997). Transport yoʻllari tuguni. Harakat - borliqnint ajralmas xususiyati boʻlgan oʻzgaruvchanlikni (q. Barqarorlik va oʻzgaruvchanlik) ifodalovchi falsafiy kategoriya. H. tushunchasi imkoniyatlarning voqelikka aylanishini, roʻy berayotgan hodisalarni, olamning betoʻxtov yangilanib borishini aks ettiradi. 
| Ozarbayjon (Azərbaycan), Ozarbayjon Respublikasi (Azərbaycan Respublikası), - Kavkazortining jan.-sharqiy qismida joylashgan mamlakat. Maydoni 86,6 ming km². Aholisi 9,5 mln. kishi (2015). Poytaxti - Boku shahri Maʼmuriy jihatdan 61 tuman, 65 shahar va 122 shaharchaga boʻlinadi. |
Qo‘zg‘alonda ishchilar, hunarmandlar, mayda burjuaziya, miliy savdo burjuaziyasi, ziyolilar qatnashdilar. Ozarbayjon demokratlari 1919 yilgi eron – ingliz asoratli bitimiga qarshi chiqdilar. Ular Eronni respublika deb e’lon qilinishini, milliy mustaqillikni , demokratik islohatlar o‘tkazishni va Ozarbayjonga avtonomiya berishni talab etdilar.Respublika (lot. respublica, res - ish va publicus - ijtimoiy, umumxalq) - davlat boshqaruvi shakli, unda bar cha davlat hokimiyati organlari saylab qoʻyiladi yoki umummilliy vakolatli muassasalar (parlamentlar) tomonidan shakllantiriladi, fuqarolar esa shaxsiy va siyosiy huquqlarga ega boʻladilar. Tabrizdan shox gubernatori va reaksion amaldorlar xaydab yuborildi. Demokratlar Tabriz va Ozarbayjonning boshqa shahar va rayonlarida ham hokimiyatni qo‘lga oldilar.
Ocharchilik vaziyatida demokratlar chayqovchilikka qarshi kurashdilar. Oziq – ovqat mahsulotlari narxlarini tushirdilar. Mahsulot - iqtisodiy faoliyatning ashyolar va xizmatlarda mujassam etilgan natijasi. Uning moddiy-buyum shakli moddiy M. koʻrinishiga ega. Maʼnaviyat sohasida gʻoya, ixtiro va kashfiyotlar, yangi texnologiyalar, i.t. Maorif, sog‘liqni saqlashni rivojlantirish bo‘yicha tadbirlar ko‘rdilar. Agrar masalani inqilobiy hal qilishga qarshi chiqdilar. Ayni vaqtda ular Tabrizga reaksiya va imperialistlar tarafdorlarini qurolsizlantirishga va shaharni mustahkamlashga doir chora – tadbirlar ko‘rmadilar. Demokratlar passiv , mudofaa taktikasini qo‘lladilar. 1920 yil avgustda Tabrizga inglizlar tomonidan yaxshi qurollantirilgan yirik shox qo‘shinlari keltirildi.Inglizlar britanlar, (oʻzlarini inglish deb ataydilar) - xalq. [[Buyuk Britaniyaning asosiy aholisi. Umumiy soni (48,5 mln. kishi, 1990-y.lar oʻrtalari), jumladan, [[Buyuk Britaniyada 44,7 mln. kishi, Kanadada 1 mln. Inglizlar rahbarligida Tabrizda inqilobiy fitna uyushtirildi. Sentyabr oyida qattiq janglardan so‘ng ingliz, shoh qo‘shinlari va mahalliy reaksionerlarning birlashgan qo‘shinlari qo‘zg‘aloni bostirdi. Xiyoboniy va uning tarafdorlari o‘ldirildi.
1920 yili milliy – ozodlik harakati Eronning boshqa shimoliy viloyatli G‘ilonda ham avj oldi. 1920 yili mayda jengilichitun )ilon viloyatini egallaydi. 1920 yil 5 iyunda Kuchekxon raisligidagi Muvaqqat hukumati boshchiligida G‘ilon respublikasi tuzilganligi e’lon qilindi. Hukumat sostaviga yagona front asosida savdo burjuaziyasi va pomeshchiklarning vakillari (ularni lideri kuchekxon edi.) Exsonnulaxon boshchiligidagi mayda burjuaziya ziyolilari vakillari va qishloq xo‘jalik kurd batraklarini , (Xalu Qurbon boshchiligida) eron kommunistlarini vakillari kirdilar. Lekin front tarkibidagi siyosiy kuchlar o‘rtasida kelishmovchiliklarni boshlanishi 1920 yil iyulida G‘ilonda yagona frontni bo‘linishiga olib keladi.
Savol : Qanday sabablar Eronda milliy ozodlik demokratik harakatini avj olishiga olib kelgandi ?
Ozodlik harakatini Texrondagi vaziyatga ta’siri 1921 yil 21 fevraldagi davlat to‘ntarishi.
Eron Ozarbayjonn va G‘ilondagi milliy ozodlik harakati Tehronda va mamlakatni boshqa viloyatlarida antiimperialistik va demokratik harakatini o‘sishiga turtki bo‘ldi. 1919 yilgi eron – ingliz bo‘limiga qarshi qat’iy norozilik kuchaydi. Bular 1920 yil iyunda Vosug‘ – ud – Davla hukumatini iste’fo berishga olib keldi. Keyingi hukumatlar angliya bilan tuzilgan asoratli bitimni tan olmadilar. 1920 yilning kuzida Rossiya- Eron shartnomasini tuzish to‘g‘risida muzokaralar boshlandi. Tehronda inglizlar bilan alofada bo‘lgan said Ziyoviddin tabatabai boshchiligida fitnatayyorlandi. Fitnaga podpolkovnik Rizoxon va fors kazak qismlarini boshqa zobitlari jalb qilinadi.
1921 yil 21 fevralda Rizoxon boshchiligidagi fors kazaklari Tehronda davlat to‘ntarishini amalga oshirdilar. Eronda “Qora mahkama” deb atalgan Said Ziyoviddin boshchiligidagi yangi hukumat tuzildi. Rizoxon fors kazaklari diviziyasi komandiri keyin esa harbiy ministr etib tayinlandi.
Bundan keyin miliy ozodlik harakatining o‘sishini oldini olish maqsadida hukumat “Aristokratlarga qarshi kurash” va ishchi - dehqonlarni ahvolini yaxshilash haqida dekloratsiyani matbuotda e’lon qiladi. Dekloratsiyada mustaqil tashqi siyosat 1919 yilgi ingliz – eron bitimini bekor qilinishi haqida tantanali e’lon qilingan edi. Amalda esa “Qora mahkama” hech qanday islohatlarni o‘tkazmadi. Hukumatning quruq va’davozlik siyosati ommaviy qat’iy noroziliklarga olib keldi. Natijada 1921 yil mayda Said Ziyoviddin iste’foga chiqishga majbur bo‘ladi va Erondan qochib ketadi.
Bosh ministr etib G‘ilonlik feodal – reaksioner Qovam As – Saltana tayinlanadi. Qovam va harbiy ministr bo‘lgan Rizoxon barcha kuchlarini milliy ozodlik harakatiga qarshi yo‘naltiradi.
|
