• «İxtisasa giriş» fənnindən mühazirələr Orta ixtisas təhsili müəssisələrində fənnin tədrisi üçün nəzərdə tutulub
  • SUMQAYIT-2020 1.Biosfer v ə onun quruluşu
  • «İxtisasa giriş»




    Download 1.12 Mb.
    Pdf ko'rish
    bet1/22
    Sana24.11.2022
    Hajmi1.12 Mb.
    #31676
    TuriMühazirə
      1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   22
    Bog'liq
    M.Sunay-İxtisasa-giriş



     
    AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ 
    SUMQAYIT DÖVLƏT UNİVERSİTETİNİN NƏZDİNDƏ 
    SUMQAYIT DÖVLƏT TEXNİKİ KOLLECİ 
     
     
    «İxtisasa giriş»
    fənnindən mühazirələr 
    Orta ixtisas təhsili müəssisələrində 
    fənnin tədrisi üçün nəzərdə tutulub 
     
     
     
     
     
    Tərtib edən: Mütəllimova Sunay Fərrux qızı 
     
     
     
     
     
     
     
    SUMQAYIT-2020 
     


    1.Biosfer v
    ə onun quruluşu 
    Biosfer Yer kürəsinin həyati varlığı olan və həyati proseslər gedən hissəsidir. Biosfer - 
    Yer t
    əbəqəsinin bir hissəsi olub, tərkibi, quruluşu və energetikası canlı orqanizmlərin 
    keçmiş və müasir fəaliyyəti ilə şərtlənir. Biosfer Yerin, atmosferin və litosferin canlı 
    t
    əbəqəsidir. Onun hüdudlarında hər birimizin və bütövlükdə bəşəriyyətin həyatı cərəyan 
    edir. Qlobal ekosistem olan biosferin s
    ərhədləri vardırmı? Yoxsa o, hüdudsuz olub 
    bütün planeti əhatə edir? Biosfer canlı (biotik) və cansız (abiotik) komponentlərdən 
    ibar
    ətdir. Ona görə də onun sərhədləri canlı varlıqların, ekosistemin biotik 
    komponentl
    ərinin yayılma hüdudları ilə məhdudlanır. Aktiv biokütlənin həyat fəaliyyətinin 
    davam etdiyi Yer qabığı müasir biosfer və ya ekosfer adlanır. Biosfer dedikdə canlı 
    al
    əmin yaşaması üçün mümkün fərdi olan su, torpaq və hava mühiti nəzərdə tutulur. 
    Biosfera (yunan sözü olub, bio - həyat və sphaire - dairə, mühit deməkdir) Yer kürəsinin, 
    s
    əthini, həmçinin atmosferin aşağı təbəqəsini, bütün hidrosferi və litosferin yuxan 
    t
    əbəqəsini təşkil edərək, canlı orqanizmlərin yaşaması üçün lazım olan strukturu, tərkibi 
    v
    ə eneıjini özündə cəmləşdirmişdir (şəkil 1). Biosferanın «həyat mənbəyi» və yerin xarici 
    özəyi olması haqda ilk təsəvvürlər J.B.Lamarka aiddir. «Biosfera» termininə ilk dəfə 
    olaraq 1875-ci ild
    ə Avstriya geoloqu E.Zyuss, canlı həyat təbəqəsi və yerin üst səthi 
    kimi anlayış vermişdir. Onun fikrincə, «biosfera» «yerin siması» mənasını verir. Biosfer - 
    Yer kürəsinin həyati varlığı olan və həyati proseslər gedən hissəsidir. Yer kürəsinin 
    planet xass
    əli olduğuna işara edərək o, yazırdı: «Bu böyük sferlərdən ibarət göy 
    cismind
    ə hər şey yad görünür, o da üzvi həyatdır. Materiklər üzərində sərbəst biosferi 
    ayırmaq mümkündür. Beləliklə, E.Zyuss biosferi sitropoloji mənada - həyatla dolu olan 
    m
    əkan kimi görürdü (şəkil 2). İlk dəfə olaraq biosferi Yerin canlı fəal sahəsi kimi 
    m
    əqsədəuyğun şəkildə V.İ.Vernadski tədqiq etmişdir. V.V.Dokuçayevin torpağın təbii - 
    tarixi bütöv canlı bir orqanizm kimi qəbul etdiyi nəzəriyyələri onun biosfer haqqındakı 
    t
    ədqiqatlarına böyük təsir göstərmişdir. Biosfer canlı orqanizmlərin yaşadığı sahədir. Bu 
    sah
    ədə canlı orqanizmlər bir-birləri ilə sıx qarşılıqlı üzvü əlaqədə olaraq ekosistemin 
    qlobal s
    əviyyədə bütöv dinamikasını yaratmışdır. V.İ.Vemadskinin fikrinə görə, 
    biosferanın sərhədləri bilavasitə «canlı orqanizmlərin yaşaya bildiyi sahə» ilə ölçülür. Bu 
    canlı həyatm mövcud olduğu sahə, əsasən də, fəal həyat sahəsi hesab edilir və yeni 
    m
    əlumata göra, dəniz səthindən 6 km hündürlüyə qədər olan sahəni təşkil edir. Bu 
    hündürlüyə atmosferin, ancaq müsbət qənaətbəxş temperatura malik və xlorofilli 
    bitkil
    ərin (produsentlər) yaşaya bildiyi sahə aiddir. Fəal həyatm ənənəvi olaraq son 
    m
    ərhələsi okean səviyyəsinin 10-11 km dərinliyinə qədər və litosferin 100°C izotermində 
    qeyd
    ə alınmışdır (biosferanm sahəsi Kolsk yarımadasında aparılan quyu qazma işlərinə 
    əsasən 6 km dərinlikdə qeydə almıb, ümumiyyətlə isə canlı həyatm litosferdə 3-4 km 
    d
    ərinliyə qədər olduğunu bilirik). Beləliklə də, biosferin okean səthindən şaquli uzunluğu 
    17 km, quru s
    əthindən isə uzunluğu 12 km təşkil edir. Parabiosfera deyilən təbəqə 
    biosferanı tamamlayır və atmosferin 6-7 km-liyindən ozon ekranına qədər (20-24 km) 
    olan m
    əsafəni təşkil edir, həmin təbəqəyə təsadüfən düşmüş canlı orqanizm orada çox 
    az müddətdə müvəqqəti yaşaya bilər, amma sərbəst fəaliyyət və çoxalma qabiliyyətinə 
    malik olmur. Lakin canlı həyatın ən qalm təbəqəsi sayılan meqabiosferada vaxtaşırı və 
    ya daimi olaraq t
    əsadüfən düşə- rəkdən fəaliyyət göstərən canlı orqanizmə «ağ 
    biosferin» (metabiosfera) bilavasitə təsiri olmuşdur. Metabiosferanın sərhəddi materikin 
    torpaq qatının axırıncı çöküntüsünə qədər olan 11 km-lik məsafəni (buradakı temperatur 


    200°C-ə çatır) və hündürlüyü ən qatı ozon təbəqəsinə qədər olan 25 km məsafəni təşkil 
    edir. Bel
    əilklə də meqabiosferanın maksimum gücü 33-35 km-ə çatır. Buna 
    baxmayaraq, kosmik ölçülərə görə biosferin gücü Yer kürəsinin radiusundan 200 dəfə 
    kiçikdir (şəkil 3). Yer kürəsinin quru təbəqəsinin başqa sahələrindən fərqli olaraq onun 
    bi
    osferinin özünəməxsus spesifik xüsusiyyətləri vardır. Onun tərkibində canlılar üçfazalı 
    halda olur, 
    ən yüksək kimyəvi çevrilişlər müşahidə olunur ki, bu da xlorofilli canlıların 
    günəş enerjisindən istifadəsi nəticəsində baş verir. V.İ.Vemadskinin biosfer haqqındakı 
    konsepsiyasının əsasını canlı orqanizmlər haqqında təsəvvürlər təşkil edir. Biosferin 
    hazırda canlı orqanizmlər mövcud olan sahələri neobiosfer, qədim zamanlarda canlı 
    orqanizml
    ərin yaşadığı sahələr isə palebiosfer və ya ağ biosfer adlandırılır. Neobiosfer 
    atmosferin ozon qatına qədər olan sahəsi (qütblərdə 8-10 km, ekvatorda 17-18 km, Yer 
    s
    əthinin qalan hissələrində 20-25 km) aid edilir. Litosferin yalnız münbit torpaq hissəsi 
    neobisofer
    ə aid edilir. Pale- biosferin neobiosferlə atmosferdə olan sərhədləri üst-üstə 
    düşür. Hidrosferin dib hissəsində olan çöküntü süxurlar palebiosferə aid olunur. 
    Bel
    əliklə, biosfer canlı orqanizmin özünün və ya izinin mövcud olduğu sahə adlanır 
    (şəkil 4). Biosfer özü müəyyən spesifik xüsusiyyətlərə aiddir. Bunlardan başlıcası 
    m
    ərkəzləşdirilmiş sistemdir. Yəni V.I.Vernad- skiyə görə sistemin mərkəzini canlı 
    orqanizml
    ər təşkil edir. Bu xüsusiyyətə görə biosferin və ya onun əsas bölməsinin 
    m
    ərkəzində ancaq insan qoyulur (antroposentrizim). 
    Biosferin ikinci xüsusiyyəti onun açıq sistem olmasıdır. Biosferə kənardan enerji daxil 
    olur v
    ə o, özü həm də kosmik təsirə məruz qalır. Bu təsirləri əsasən Günəşin fəallığı 
    t
    əşkil edir və Yer kürəsində, o cümlədən biosferdə baş verən hadisələrin əksəriyyəti 
    Günəşin fəallığı ilə əlaqədardır. Günəş fəallığı bir çox geoloji proseslərin (kataklizm, 
    q
    əzaların) yaranmasına səbəb olur. Biosferin üçüncü bir xüsusiyyəti onun 
    özünütənzimləmə sisteminin (homeostazm) olmasıdır. Özünütənzimləmə sistemi baş 
    vermiş hər hansı bir həyəcan vo ya çaxnaşmanın qarşısını müəyyən mexanizm 
    vasit
    əsilə alır. Yaranmış dəyişikliyi öz əvvəlki vəziyyətinə qaytarır. Biosferdə belə hallar 
    çox baş vermişdir. Bunlara misal vulkan püskürməsini, astcroidlərlo qarşılaşma, zəlzələ, 
    dağəmələgəlmə və s. göstərmək olar. Biosferin əsas xassələrindən biri də onda olan 
    ayrı-ayn maddələrin dövretməsini yaradan mexanizmin olmasıdır. Canlı orqanizmlərin 
    yaşaması üçün həyat sahəsinin varlığını aşağıdakı beş şərt müəyyən edir. Birinci şərt. 
    Oksigen v
    ə karbon qazının kifayət qədər olması. Belə ki, canlı varlıqlar atmosferin indiki 
    t
    ərkibinə və təzyiqinə uyğunlaşmışlar. Dəniz səthi səviyyəsində oksigenin həcmcə 
    qatılığı 299 q/m3, 20 km yüksəklikdə 15 q/m3 olub, həmin səviyyələrdə parsial təzyiq 
    is
    ə uyğun olaraq 160 mm və 8,7 mm-dir. Buna görə də 20 km yüksəklik üçün normal 
    olan bu cür aşağı parsial təzyiqdə həyat mümkün deyildir, halbuki oksigenin miqdarı 
    h
    əcmcə bu səviyyədə də 20,95%-dir, yəni dəniz səthi səviyyəsində olduğu kimi 
    qalmışdır. Böyük yüksəkliklərdə (6000 m-dən çox) karbon qazının parsial təzyiqi həyat 
    üçün tələb olunduğundan azdır. İkinci şərt. Suyun kifayət qədər olması. Bizim planeti 
    Yer yox, okean adlandırsaq daha doğru olardı. Su planetimizdə kifayət qədərdir. Suyun 
    çatışma- ması üzündən həyatın məhdud olduğu yerlərə planetimizdə, demək olar ki, 
    olduqca az t
    əsadüf edilir. Yaranan problemlər isə içməli su ilə əlaqədardır. Üçüncü şərt. 
    Əlverişli temperatur şəraitinin olması: çox yüksək (100°C-dən yüksək temperaturda 
    zülal pıxtalaşır, öz xassələrini itirir), çox da aşağı olmasın ki, biokimyəvi reaksiyaların 
    sürətləndiriciləri - fermentlər normal işləsin. Dördüncü şərt. Canlı varlığa yaşamaq üçün 


    minimum mineral madd
    ələr vacibdir. Mineral maddələrin çatışmazlığı okeanların böyük 
    sah
    ələrində müşahidə edilsə də, bu səbəbdən həyatın olmaması çox nadir hallarda 
    müşahidə olunur. Beşinci şərt. Mühitin duzluluğu. Duzların konsentrasiyasının dəniz su- 
    yundakından 10 dəfə çox olduğu yerlədə həyat yoxdur. Duzlu su buxarlandırılan süni 
    m
    ənbələrdə həyat yoxdur. Duzun qatılığı 270 q/l-dən yüksək olan yeraltı sularda da 
    h
    əyat yoxdur. Göstərilən amillər Yer kürəsinin çox kiçik sahələrində həyatı 
    m
    əhdudlaşdırır. Son dövrlərə kimi belə hesab edirdilər ki, okean dərinlikləri cansızdır. 
    Lakin 1960-
    cı ildə batiskafın köməkliyi ilə Mariana çökəkliyinin (dərinlik 10919 m, suyun 
    temperaturu 2-4, t
    əzyiq isə 1100 atm. idi) dibində həyat əlamətlərinin olduğu aşkar 
    edildi. Şimal Buzlu okeanının ən yüksək enliklərində də həyat mövcuddur. Əsrimizin 70-
    ci ill
    ərində Rossa (Antarktida) dənizində buzun altında, 420 m dərinlikdə canlıların 
    olması müəyyən edilmişdir. Beləliklə, bütün quru səthi (bəzi kiçik sahələri çıxmaq şərti 
    il
    ə) və okean dərinlikləri «həyat sahəsi» anlayışına uyğun gəlir. Lakin bütün atmosfer bu 
    anlayışa cavab vermir və «dayanıqlı həyat sahəsi» yaradır. Atmosferin yuxan qatlannda 
    77 knı-dək yüksəklikdə həyat qabiliyyətli orqanizmlərin tapılmasına baxmayaraq, əksər 
    mikroorqanizml
    ər alçaq yüksəklikdə məhv olur. Ona görə də biosferin yuxan sərhədi 
    12,5 km hündürlükdə (quşlann uçuşunun rekord yüksəkliyi) müəyyən edilmişdir. 
    Qit
    ələrdə biosferin aşağı sərhədi sulann temperaturu, onlann dövran rejimi və onlarda 
    mineral duzların qatılığı ilə müəyyən edilir. Canlı bakteriyalar temperaturu 100°C-yə 
    q
    ədər olan yeraltı sularda yaşayır, bu isə müxtəlif sahələrdə 500 m-dən 3 km-ə qədər 
    d
    ərinliklərə uyğundur. Həyatın aşağı sərhədi Dünya Okeanının dib çöküntüləri ilə 
    əlaqədardır və dəniz dibinin səthindən 5 sm-dən 114 m-ə qədər aşağı olur. Geoloji 
    baxımdan Yerdə həyat həmişə müxtəlif orqanizmlərin (biosenozların) mürəkkəb 
    kompleksi formasında mövcud olmuşdur. Bununla belə, canlı orqanizmlər və onları 
    əhatə edən mühit sıx bağlı olub, bir-biri ilə qarşılıqlı təsirdə olaraq, bütöv dinamik 
    sistemi - bioqeosenozu 
    əmələ gətirir. «Özünütəminetmə» sözünə ideal olaraq daha çox 
    yaxın olan söz bioloji sistem xarakterli biosferadır. Biosfera özündə saysız-hesabsız 
    biogeosenoz hiss
    əciklərini birləşdirən «mozaika»ya bənzəyir. Bu hissəciklər bir-birləri ilə 
    kort
    əbii şəkildə birləşməyib, bir-birləri ilə inteqrasiya edib, biosfer təbəqəsində yeni 
    unikal özünəməxsusluğun yaranmasını təmin edir. Bunlardan başlıcası biosferanın 
    sabitliyinin uzun müddət saxlaya bilmək imkanına malik olmasıdır. Bu sabitliyi məkan və 
    zaman t
    əcrübəsində, müxtəlif dərəcəli ekosistemlərin təşkilində - biogeosenozdan 
    tutmuş biosferə qədər - cisimlərin dairəvi olaraq bir-birini əvəz etməsi təmin etmişdir. Bu 
    dair
    əvi əvəzetmə ekosistemin bütün canlı komponentlərinin sıx fəaliyyəti ilə bağlıdır: 
    yaşıl bitkilər (avtotroflar üzvi cisimlərin ilkin törəmələri), heyvanlar (konsu- mentlər və ya 
    bitkiyey
    ən heterotroflar birinci (bitki ilə qidalananlar), ikinci (vəhşi ət yeyənlər) və sonrakı 
    ardıcıllıq), redusentlər (strukturu dəyişdirənlər, ölmüş heyvan və bitkinin üzvi 
    hiss
    əciklərini parçalayanlar, bitkilər tərəfindən mənimsənilən və dairəvi bir-birinə 
    çevrilməni təmin edən sadə mineral birləşmələrinə qədər). Cisimlərin məhvi 
    ekosistemd
    ə və biosferdə tamamilə minimaldır; eneıji cərəyanı biryönlü xarakterdə 
    olaraq pro- dusentd
    ən redusentə qədər tropik səviyyəni keçərək azalır. İtirilmiş enerjini 
    v
    ə bununla da cisimlərin fasiləsiz dairəvi əvəzetməsini günəş şüalan təmin edir. Quru və 
    d
    əniz bitkiləri fotosintez üçün, Yer səthinin üzərinə düşmüş Günəş radiasiyasının cəmi 
    0,5-1 %-ni istifad
    ə edir. Halbuki, yerdə üzvi maddələrin əsas hissəsini bitki örtüyü əmələ 
    g
    ətirir, o, heyvan çəkisindən 100 dəfə çoxdur. Onun birillik məhsulu 100 mlrd, t2 təşkil 
    edir. Biosferd
    ə gündəlik olaraq əks istiqamətli proseslər də baş verir: həmin müddət 


    ərzində, demək olar ki, eyni kütlədə canlı cisimlər oksigenləşərək, karbon-oksidə və ya 
    süya çevrilir. Bu, yaranmış proseslər və canlı cisimlərin yığıntısı, ölmüş toxumlann sadə 
    birl
    əşmələrə çevrilməsi, bitkilər tərəfindən mənimsənilməsi, elementlərin bioloji və ya 
    kiçik dövrləri ilə bir-birinə birləşirlər. Sintez və parçalanma prosesinin balansı heç də 
    ideal deyildir. Geoloji zamanın böyük bir axarında istehsal olunmuş üzvi maddələrin 
    xeyli hiss
    əsi istifadə olunmamış və parçalanmamış, ya hissə-hissə anaerob (oksigen- 
    siz) çöküntüdə saxlanmış, ya da bütövlüklə basdırılmışdır. Saxlanılmış üzvi maddələrin 
    böyük bir toplantısı 300 mln. il əvvəl yığılmışdır, bu da böyük qazıntı materialının 
    yaranmasına səbəb olmuş, bunun sayəsində isə insanlar sonralar sənaye inqilabını 
    etmişdilər. Bitkilər üzvü maddələri qeyri-üzvi maddələrdən alır. Heyvanlar isə yalnız üzvi 
    madd
    ələr ilə qidalanırlar ki, onu da bitkilər istehsal edir. Heyvanlar bitkilərdən çox 
    olarsa, ac qalardılar. Okeanda isə əksinə olaraq, heyvan kütləsi bitki kütləsindən 28 
    d
    əfə artıqdır. Bu da fıtoplanktonlann yüksək istehsalı ilə əlaqədardır. 

    Download 1.12 Mb.
      1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   22




    Download 1.12 Mb.
    Pdf ko'rish