Jamoat transportini rivojlantirishdagi ustuvor yo
’nalishlar
Urbanizasiya jarayonining jadallashuvi, megapolis shaharlarning ko'payishi,
aholi sonining o'sishi natijasida jamoat transportiga bo'lgan talab va ehtiyoj yil
sayin oshib bormoqda. Bu esa, o'z navbatida, jamoat transporti xizmati sifatini
oshirish, madaniyatini yuksaltirish, uni bugungi davr va sharoitga
moslashtirishni taqozo etmoqda. Prezidentimiz soha mutasaddilari oldiga
jamoat transportini tubdan isloh etish, mamlakatimizning tuman va
shaharlarida jamoat transportini rivojlantirish, hududlarning unga bo'lgan
ehtiyojini qondirish, transport infratuzilmasini tashkil etish, transport-logistika
masalalariga ilmiy jihatdan yondashish, xususan, xorijiy tajribani o'rganish,
sohaga zamonaviy kadrlarni tayyorlash va jalb etish vazifalarini qo'ydi. Ana
shunday vazifalardan kelib chiqib, Toshkent davlat transport universiteti
mutaxassislariga jamoat transportining bugungi holati, xalqaro tajriba,
sohadagi mavjud muammolar, ularning echimiga ilmiy yondashuv, ta'lim
dargohida malakali mutaxassislar tayyorlash borasida amalga oshirilayotgan
chora-tadbirlar xususidagi savollar bilan murojaat qildik.
Tuyg'un QODIROV, iqtisod fanlari nomzodi, dosent:
— Tahlillar bugungi kunda jamoat transportidan samarali foydalanish bilan
bog'liq bir qator muammolar o'z ilmiy echimini kutayotganini ko'rsatmoqda.
Jumladan, aholiga xizmat ko'rsatuvchi transport vositalari parkini yangilash va
ulardan foydalanish darajasini oshirish, yo'lovchi tashish xarajatlari va
avtomobillarni ishlatish ko'rsatkichlari o'rtasida oqilona mutanosiblik o'rnatish,
jamoat transportidan foydalanish tariflarining asossiz o'sib ketishiga yo'l
qo'ymaslik kabi muhim masalalar shular jumlasidandir.
Respublikamiz hududi keng, aholi soni ortishi asnosida ular istiqomat qiluvchi
katta-kichik punktlar soni ham tobora ko'payib boryapti. Oldimizda aholi
punktlarini tuman va shahar markazlari bilan bog'lovchi yangi yo'nalishlar
tashkil etish, yo'nalishlarda yo'lovchilar oqimi va ekspluatasiya sharoitiga mos
harakat
tarkibini
shakllantirish
kabi
vazifalar
turibdi.
Shuningdek,
yo'lovchilarga qulaylik yaratish, tashish va texnik xizmat ko'rsatish
jarayonlarini qamrab oluvchi tezkor axborot tizimini shakllantirish, aholini
belgilangan yo'nalishlarda yo'l infratuzilma ob'ektlari bilan ta'minlanganlik
darajasini oshirish hamda yo'lovchi transporti xizmati ko'rsatuvchi korxonalar
xodimlari malakasini oshirishni yanada takomillashtirish zarur.
Transport universitetida mazkur muammolar echimiga qaratilgan ilmiy tadqiqot
ishlari bazasi shakllantirilgan. Professor-o'qituvchilar va tadqiqotchilar
tomonidan tizimli ilmiy ishlar amalga oshirilmoqda.
Bugungi kunda ilg'or mamlakatlar tajribasidan kelib chiqib, yirik shaharlar va
ularning aglomerasiyasi, chekka aholi punktlarini tuman markazlari bilan
bog'lovchi jamoat transporti yo'nalishlarini ochishda davlat va xususiy sheriklik
amaliyotini keng joriy etish lozim. Masalan, qishloqlar bilan tuman markazini
bog'lovchi yo'nalishlarni ochishda harakatdagi tarkibni xarid qilish, yo'nalish
bo'ylab bekatlar va boshqa infratuzilma ob'ektlarini ishga tushirish, ularni
axborot ekranlari bilan jihozlashni kichik biznes vakillariga ma'lum bir imtiyozli
shartlarda berish yo'lovchilarga o'z vaqtida va sifatli transport xizmati taqdim
etishni ta'minlaydi.
Bu
borada
bir
guruh
tajribali
professor-o'qituvchilar
tomonidan
tayyorlanayotgan “Davlat va xususiy biznes sherikligi asosida tuman (shahar)
jamoat transportini rivojlantirish dasturini
ng raqamlashtirilgan modeli”
mavzusidagi yirik loyiha yakuniga etay deb qoldi. Loyiha dasturiy ahamiyatga
ega bo'lib, u respublikamizning barcha qishloqlari bilan tuman markazlari
o'rtasida jamoat transporti faoliyatini yo'lga qo'yishni maqsad qilgan. Ushbu
dasturni amalga oshirish asnosida to'liq xususiy kapitalni jalb etish orqali 1000
ga yaqin yangi yo'nalishlarni ochish va mavjudlarini optimallashtirish hisobiga
20 mingdan ortiq yangi ish o'rni tashkil etish imkoniyati paydo bo'ladi.
Qishloqlarda jamoat transporti ahamiyatini oshirish hisobiga har bir
yo'nalishga investorlarni jalb qilishga erishish mumkin. Yangi ochiladigan
barcha
yo'nalishda
tashish
jarayoni
yagona
elektron
platformada,
avtomatlashtirilgan tarzda tashkil etiladi. Yo'lovchilar uchun mobil` ilovalar,
aqlli (smart) bekatlar, mahalliy operatorlarning o'zaro autsorsing, insorsing
operasiyalarini tezkor amalga oshirish platformalari operatorlar faoliyati,
xizmat ko'rsatish sifatini yaxshilaydi, baholash jarayonida korruptsiya va inson
omili ta'sirini bartaraf qiladi. Eng muhimi, yo'lovchilarga kerakli hajmda,
hamyonbop, kafolatlangan va sifatli transport xizmati ko'rsatishni ta'minlaydi.
G'affor SAMATOV, Toshkent davlat transport universiteti kafedra mudiri,
iqtisod fanlari doktori, professor:
— Davlatimiz rahbari tomonidan Toshkent davlat transport universiteti
faoliyatini sohadagi islohotlar bilan uyg'unlashtirish, professor-o'qituvchi va
talabalarni bu jarayonga keng jalb etish bo'yicha ko'rsatma berilgani bu
borada amalga oshiriladigan ishlarga yanada mas'uliyat bilan yondashishni
talab etadi.
Shu o'rinda sohaga malakali kadrlar tayyorlash masalasi xususida alohida
to'xtalib o'tmoqchiman. Oliy o'quv yurtimizdagi “Transport logistikasi” kafedrasi
bugungi kunda nafaqat universitet, balki respublika miqyosida ham yo'lovchi
transporti logistikasi, shu jumladan, jamoat transporti faoliyatini tashkil etish
yo'nalishida oliy ma'lumotli ilmiy-pedagog kadrlar tayyorlovchi baza
hisoblanadi.
Universitetimizda joriy yilda “Logistika” ilmiy-o'quv markazini tashkil etish
rejalashtirilgan. Markaz o'zining ilmiy va o'quv faoliyatida chet mamlakatlar va
respublikamizdagi
ilg'or
logistika
ilmiy
maktablari,
etakchi
logistika
kompaniyalarining ko'p yillik tajribasi va yutuqlariga tayanadi.
Markaz tarkibida virtual logistika va raqamli texnologiyalar (alohida
komp`yuterli sinf va dasturiy ta'minotlar), 3D logistika, yuk va yo'lovchi tashish
jarayonida innovasion texnologiyalarni qo'llashni faollashtirish maqsadida
laboratoriyalar tashkil etiladi. Markaz vositasida universitetning davlat va
mahalliy hokimiyat hamda yirik xo'jalik boshqaruvi organlari bilan jamoat
transporti infratuzilmasini rivojlantirishga qaratilgan loyihalar ishlab chiqiladi.
Yo'lovchi transporti logistika klasterlari va ekotizimlarini shakllantirish va
boshqarish bo'yicha loyihalarni ishlab chiqish hamda ekspertizadan o'tkazish,
yuk va yo'lovchi transporti faoliyati uchun axborot resurslarini yaratish va
qo'llab-quvvatlash, transport logistikasini rivojlantirishga doir qonunchilik
tashabbuslari bilan chiqish, transport logistikasida strategik qarorlarni qabul
qilish uchun tashish tannarxi, tariflar, valyuta parametrlari o'zgarishiga
moslashuvchan transport muhitini yaratish bo'yicha prognozlarni tayyorlash
zimmamizdagi dolzarb vazifalardir.
Botir ABDULLAEV, texnika fanlari bo'yicha falsafa doktori, dosent:
— Yirik shaharlarda transport oqimi yuqori bo'lishi hisobiga tirbandlik vujudga
keladi. Bu esa avtobuslarning belgilangan qatnov jadvalidan chiqib ketishiga,
harakat intervalining buzilishiga, bekatlarda yo'lovchilarning kutib qolishiga
sabab bo'ladi.
Bunday holatlarda, tabiiyki, rivojlangan mamlakatlar tajribasiga murojaat
qilinadi.
Muammolarning
echimi
sifatida
hozirgi
kunda
rivojlangan
davlatlarning yirik shaharlari, masalan, Kuritiba (Braziliya), Istanbul (Turkiya),
Manxetten (AQSH) va boshqa shaharlarda “BRT” (Bus rapid transit —
Tezyurar avtobus) tizimi keng qo'llanilmoqda.
Vazirlar Mahkamasining 2020 yil 16 martdagi qarorida Toshkent shahrining
Farg'ona yo'li ko'chasida tezkor avtobus qatnovini tashkil etish maqsadida
tajriba tariqasida maxsus yo'lak (BRT)ni amalga oshirish yuzasidan eng
yaxshi takliflarni tanlab olish, 20 ta zamonaviy elektrobus va ularni quvvatlash
uskunalarini xarid qilish belgilangan. Bunday tizimning qator afzallik jihatlari
mavjud. Birinchidan, avtobus alohida yo'lda harakatlangani sababli tirband
holat yuzaga kelmaydi, ikkinchidan, haydovchi yo'lkira to'plash uchun
chalg'imaydi. Chunki yo'lkira oldindan amalga oshiriladi: yo'lovchi unga
bekatdan turniket orqali chiqadi.
“BRT” tizimini qo'llash jamoat transporti jozibadorligini, ish samaradorligi va
ishonchliligini
oshiradi,
transport
tirbandligi,
shovqin,
atrof-muhitga
chiqariladigan zaharli gazlar miqdori, yonilg'i sarfini kamaytiradi.
Ammo shuni aytib o'tish kerakki, “BRT” tizimini shaharning barcha
ko'chalarida qo'llab bo'lmaydi. Mazkur tizimni qo'llashda yo'lning qatnov qismi
kengligi, undagi transport vositalari harakati jadalligi, vujudga kelishi mumkin
bo'lgan transport tirbandligi, yo'lovchilar oqimi kabi ko'rsatkich va omillar asos
qilib olinadi. “BRT” tizimi yo'lovchilar, transport vositalari, piyodalar oqimi
harakati yo'nalishi, jadalligi, tezligiga ta'sir ko'rsatadigan darajadagi yirik loyiha
hisoblanadi. SHu bois, mazkur tizimni shahar hududining qolgan barcha
jamoat transporti ishi bilan muvofiqlashtirish lozim. Bu, albatta, anchayin
murakkab masala.
Murakkabligi shundaki, yo'lovchilarning ham, transport vositalarining ham,
piyodalarning ham harakat ko'rsatkichlariga (yo'nalishi, miqdori, tezligi va
hokazo) yuzaga kelish mumkin bo'lgan turli ehtimolli holatlar o'z ta'sirini
ko'rsatadi. Ya'ni, soddaroq qilib aytganda, keyingi bekatda avtobusga nechta
yo'lovchi chiqmoqchi, ertaga qor yoki yomg'ir yog'sa, yo'nalishda yo'lovchilar
oqimi qancha miqdorga oshadi yoki k
amayadi, “Paxtakor” stadionida xalqaro
darajadagi futbol musobaqasi o'tkazilishi qaysi yo'nalishlarda yo'lovchilar
sonini oshiradi, qaysi yo'nalishlarda kamaytiradi, degan savollarga maxsus
algoritm, hisoblash modeli asosida javob topiladi.
Transport qatnovi muammolarini hal etishda zamonaviy texnologiyalar muhim
o'rin tutadi. Ilgari jahon tajribasida megapolis shaharlarda har 10 yilda
yo'lovchilar oqimi o'rganilar edi. Hozirgi kunda bunga deyarli hojat qolmadi.
Chunki jamoat transporti uchun yagona to'lov kartalarining joriy etilishi mazkur
muammoga echim bo'lmoqda. Ma'lumki, Toshkent shahrida jamoat
transportining bir nechta turi uchun yagona to'lov kartasi joriy etilmoqda. Bu,
o'z navbatida, yo'lovchilar oqimi, yo'nalishi, hajmi va boshqa ko'rsatkichlarni
vaqt kesimida (onlayn) aniqlash imkonini yaratadi. Buning natijasida jamoat
transporti ishini rejalashtirish osonlashadi.
Mazkur tizim ishga to'liq tushganidan so'ng shaharni transport bilan
yuklanganlik darajasini hududlar kesimida bir maromda taqsimlanishiga
erishish, ya'ni yo'lovchilar oqimini boshqarish imkoniyati paydo bo'ladi. “Qizil”,
“sariq”, “yashil” hududlar bo'yicha alohida tariflar joriy etish, yo'lkirani
shaharning markaziy qismi uchun qimmatroq, markazdan chetlashgan sari
arzonroq qilish mumkin.
Ko'pchilik shahar va qishloqlarda yo'lovchi transporti qatnovini yaxshilash
haqida so'z ketganda, albatta, velosipeddan foydalanish bo'yicha ham
gapiriladi. Chunki u har tomonlama foydali va samarali transport vositasi
sanaladi.
Dunyodagi bir qator ilg'or mamlakatlarda jamoat transportini rivojlantirishda
velotransport tizimi yo'lga qo'yilgan. Xorijdagi ana shu ilg'or velotransport
infratuzilmasining rivojlanish tajribalarini tahlil qilish va ularni mamlakatimiz
amaliyotida qo'llash dolzarb hisoblanadi.
Muxtasar aytganda, jamoat transportini rivojlantirish keng qamrovli masala
bo'lib, u bir vaqtning o'zida ham ilmiy, ham amaliy jihatdan yondashuvni talab
etadi. Videoselektor yig'ilishida davlatimiz rahbari bergan ko'rsatma va chora-
tadbirlarni tez va sifatli amalga oshirish yaxshi samara berishi, shubhasiz.
| 