KORXONALARDA YANGILIKLARNI ISHLAB CHIQISH, TATBIQ
ETISH VA YARATISHNI BOSHQARISH
Reja:
1. Korxonalardagi ITTKI ni boshqarish.
2. Yangiliklarning sifat ko‘rsatkichlari.
3. Yangiliklarni yaratish va tatbiq etishni boshqarish.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar.
Kirish
Korxonalar innovatsion faoliyatining shakllanishi va rivojlanishi yoki darajasi
o‘zgarishi ma’lum bir omillar ta’siri natijasida sodir bo‘ladi. Korxona innovatsion
faoliyatini boshqarishni obyektiv va har tomonlama tadqiq etish davomida, unga
ta’sir o‘tkazuvchi omillarni aniqlash va tizimlashtirish muammosi dolzarb va
yetarlicha ishlab chiqilmagan bo‘ladi.
Innovatsion faoliyat omili deganda, korxona innovatsion o‘sishining jadalligi va
tavsifiga ta’sir o‘tkazuvchi shartlar, sabab va ko‘rsatkichlarni tushunamiz. Bunda
innovatsion jarayon, ko‘plab omillarning o‘zaro ta’siri natijasi sifatida maydonga
chiqadi.
Ilmiy adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, innovatsion faoliyatga ta’sir
o‘tkazuvchi omillarning tasnifi ayni vaqtda ishlab chiqilmagan. Ko‘plab mualliflar
korxonaning innovatsion faoliyatiga ta’sir o‘tkazuvchi omillarga o‘z e’tiborini
qaratishgan. T.G. Filosofova o‘z asarida, sanoat korxonalarida innovatsiyalarga
to‘sqinlik etuvchi quyidagi omillarni qayd etib o‘tgan:
-iqtisodiy - moliyaviy resurslar bilan kam ta’minlanganlik, davlat tomonidan kam
moliyalashtirilish, innovatsiyalarni targ‘ib qilishga yuqori sarf-harajatlar, iqtisodiy
xavfning yuqori darajasi, innovatsiyalar qaytimlarining uzoq muddati;
-ishlab chiqarish malakali kadrlar yetishmasligi, yangi texnologiyalar, sotish
bozorlari to‘g‘risida zarur ma’lumotlarning yo‘qligi, tashkilotning innovatsiyalarni
tezda qabul qila olmasligi, boshqa tashkilotlar, korxonalar va ilmiy tashkilotlar bilan
hamkorlikni yaxshi yo‘lga qo‘yilmaganligi yoki yo‘qligi;
-boshqa omillar innovatsion mahsulotga iste’molchilar tomonidan past narxdagi
talab, innovatsion faoliyatda yetarlicha qonuniy va meyoriy-huquqiy asoslarning,
tartibga solishning yo‘qligi, davlat tomonidan innovatsion faoliyatni yetarlicha
rag‘batlantirilmasligi,
sust
rivojlangan
innovatsion
infratuzilma,
texnologiyabozorida rivojlanishning yo‘qligi. Korxonalar innovatsion faoliyatining
shakllanishi va rivojlanishi yoki darajasi o‘zgarishi ma’lum bir omillar ta’siri
natijasida sodir bo‘ladi. Korxona innovatsion faoliyatini boshqarishni obyektiv va
har tomonlama tadqiq etish davomida, unga ta’sir o‘tkazuvchi omillarni aniqlash va
tizimlashtirish muammosi dolzarb va yetarlicha ishlab chiqilmagan bo‘ladi.
Innovatsion faoliyat omili deganda, korxona innovatsion o‘sishining jadalligi va
tavsifiga ta’sir o‘tkazuvchi shartlar, sabab va ko‘rsatkichlarni tushunamiz. Bunda
innovatsion jarayon, ko‘plab omillarningo‘zaro ta’siri natijasi sifatida maydonga
chiqadi. Ilmiy adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, innovatsion faoliyatga ta’sir
o‘tkazuvchi omillarning tasnifi ayni vaqtda ishlab chiqilmagan. Ko‘plab mualliflar
korxonaning innovatsion faoliyatiga ta’sir o‘tkazuvchi omillarga o‘z e’tiborini
qaratishgan. T.G. Filosofova o‘z asarida, sanoat korxonalarida innovatsiyalarga
to‘sqinlik etuvchi quyidagi omillarni qayd etib o‘tgan:
-iqtisodiy - moliyaviy resurslar bilan kam ta’minlanganlik, davlat tomonidan kam
moliyalashtirilish, innovatsiyalarni targ‘ib qilishga yuqori sarf-harajatlar, iqtisodiy
xavfning yuqori darajasi, innovatsiyalar qaytimlarining uzoq muddati;
-ishlab chiqarish - malakali kadrlar yetishmasligi, yangi texnologiyalar, sotish
bozorlari to‘g‘risida zarur ma’lumotlarning yo‘qligi, tashkilotning innovatsiyalarni
tezda qabul qila olmasligi, boshqa tashkilotlar, korxonalar va ilmiy tashkilotlar bilan
hamkorlikni yaxshi yo‘lga qo‘yilmaganligi yoki yo‘qligi;
-boshqa omillar - innovatsion mahsulotga iste’molchilar tomonidan past narxdagi
talab, innovatsion faoliyatda yetarlicha qonuniy va meyoriy-huquqiy asoslarning,
tartibga solishning yo‘qligi, davlat tomonidan innovatsion faoliyatni yetarlicha
rag‘batlantirilmasligi, sust rivojlangan innovatsion infratuzilma, texnologiya
bozorida rivojlanishning yo‘qligi. innovatsion muhitiga quyidagi ta’sir o‘tkazuvchi
omillarni keltirib o‘tadi va tahlil qiinladi:
-ijtimoiy infratuzilma (ishchilarning ta’lim, tibbiy va madaniy inshootlardagi
xizmatlardan foydalanish imkoniyati);
-aloqa sohasi (aloqa, axborot resurslaridan foydalanish imkoniyati mavjudligi);
-tabiiy - geografik sharoitlar (transport, moddiy-texnik, energiya, yoqilg‘i va
xomashyo resurslarining mavjudligi);
-texnologik va ilmiy-texnik soha (ishlanmalar bozorining mavjudligi, ilmiytadqiqot
institutlari va boshqalarning mavjudligi);
-iqtisodiy va moliyaviy soha (innovatsion faoliyatni davlat tomonidan milliy va
mintaqaviy darajada qo‘llab-quvvatlanishi, innovatsion ishlanmalardan manfaatdor
investorlarning mavjudligi);
-siyosiy-huquqiy soha (innovatsion va ilmiy-texnik sohani huquqiy tartibga solishda
milliy, mintaqaviy reja va dasturlarning mavjudligi);
-xo‘jalik yuritishning strategik qamrovi (bozorning muayyan segmentida
innovatsiyalarning paydo bo‘lish tezligi);
-mehnat resurslari bozori.
Bizning fikrimizcha, keltirilgan tasniflar, korxona innovatsion faoliyatiga ta’sir
ko‘rsatuvchi omillarning faqatgina kichik bir qismini qamrab olgan. Shuni
ta’kidlash joizki, ilmiy adabiyotlarda innovatsion faoliyatga bevosita ta’sir
o‘tkazuvchi omillar aniqlangan emas.
Tadqiqotimizning asosiy maqsadi korxona innovatsion faoliyatiга ta’sir
ko‘rsatuvchi omillarni tasniflash asosida sanoat korxonalari faoliyatini mintaqa
iqtisodiyoti samaradorligiga ta’sirini aniqlash. Fikrimizcha, korxona innovatsion
faoliyatiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni bir qator belgilariga ko‘ra
tasniflashmaqsadga
muvofiq bo‘ladi. Amalga oshirilgan tadqiqotlar natijasida boshqaruvchanlik
darajasiga ko‘ra korxona innovatsion faoliyatiga ta’sir o‘tkazuvchi omillarning
quyidagi tasnifiy belgilari taklif qilin mumkin.
Kelib chiqish manbalariga ko‘ra, omillar tabiiy-iqlimiy, ijtimoiy,
moliyaviyiqtisodiy, sanoat-texnologik, ilmiy-texnik va tashkiliy-boshqaruv
guruhlariga bo‘linadi. Tabiiy-iqlimiy omillar sanoat korxonalari innovatsion
faoliyati natijalariga katta ta’sir o‘tkazadi. Mintaqada joylashgan sanoat korxonalari
innovatsion faoliyati rivojlanishi va innovatsion faoliyatning o‘sishiga suv
ta’minoti, qulay iqlim, ish sharoitlar va yirik yoqilg‘i va xom-ashyo manbalarining
mavjudligi katta hissa qo‘shadi. Tabiiy-iqlimiy sharoitning murakkabligi, ishchi
kuchining yetishmasligi, ishlab chiqarish kuchlari, transport rivojlanish darajasining
pastligi, aksincha korxona innovatsion faoliyati rivojlanishiga to‘sqinlik qilishi
bilan birgalikda, korxona innovatsion faoliyat darajasiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi
yuqorida keltirilgan muammolar yechimi uchun juda katta mablag‘ talab qiladi.
Ijtimoiy omillarga demografik vaziyat, ijtimoiy keskinlik darajasi, ishchilarning
yashash sharoiti, korxonada sog‘lomlashtirish, sport va madaniy xordik ishlarini
tashkillashtirish, kadrlarning madaniy, ta’limdagi umumiy darajasi va boshqalarni
kiritish mumkin. Bular korxona ishlab chiqarish resurslarining samarali va to‘laroq
ko‘llanishiga, inson kapitalining koorporativ rivojlanishi va shakllanishini
ta’minlashga xizmat qiladi.
Korxonalardagi ITTKIni boshqarish 1950 va 1960 yillardan boshlab dolzarb
masalalardan biri hisoblanadi, global raqobatlashuvni va texnologik jarayonni
tezlashishi natijasida, uning muhimligi tobora ortib bormoqda. Shu borada ko‘plab
olim va amaliyotchilar tomonidan menejerlar uchun ITTKI loyihalar ishlab
chiqilmoqda. Xozirgi kunda korxonalarda turli xil inovasion loyihalar qo‘llanib
kelmoqda, ammo ularning xammasi xam qoniqarli hisoblanmaydi. Korxonaning
innovasion faoliyatni samarasini oshirish maqsadida moddiy, moliyaviy va
intellectual resurslar jalb qilinadi.
Innovasiyalar yaratish jarayonida, korxona ITTKI ishlar o‘tqazadi va tashkiliy
ishlab chiqarish tuzilmasini shakllantiradi. ITTKI- sistematik tarzda, inson,
madaniyat va jamiyat haqida bilimlarni oshirish va ularni yangi loyihalar
yaratilishiga yo‘naltirish maqsadida, olib borilayotgan ijodiy ishlarni o‘z ichiga
oladi.136 Korxona olib borayotgan ITTKIlarning samaradorligi ma‘lum darajada bu
jarayonni boshqarilishiga bog‘liq. Quyidagi klasterda bu jarayonni kuzatishimiz
mumkin.
Innovatsiyalarni yartish jarayonida olib borilayotgan ITTKIlar o‘z ichiga
fundamental, amaliy, exsperemental xususiyatga ega ilmiy tadqiqotkarni o‘tkazish
hamda tajriba-konstruktorlik ishlarni bajarish kabi ishlarni qamrab oladi.
Yirik kompaniyalarning oldida ITTKIni qo‘lga kiritishning turli muqobillari
vujudga keladi - ilmiy ishlab chiqarishlarning yuqori darajasiga ega kichik
firmalarni yutib yuborish hisobiga, firmalararo tadqiqotchilik va ishlab chiqarish
kooperatsiyasi hisobiga qo‘shma korxonalar tashkil qilish yo‘li bilan va hokazo.
Yirik korxonalar kichik innovatsion biznes ustidan nazorat o‘rnatish yoki
keyinchalik xarid qilish bilan moliyalashtirish uchun xatarli sarmoyalar fondini
tashkil qilishi mumkin.
| 