1-MAVZU. LOYIHALASH ASOSLARI FANIGA KIRISH.
Reja:
1. “Loyihalash asoslari” fanining vazifalari va quruvchi-bakalavrlar
tayyorlashdagi roli.
2. O‘zbekistonda arxitektura va qurilishning rivojlanish an’analari.
Tayanch iboralar: arxitektura, qurilish, fuqaro qurilishi, sanoat qurilishi, loyiha,
zamonaviy konstruksiyalar, rekonstruksiya.
“Bino va inshootlar qurilishi” ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha bakalavr
mutaxassislar tayyorlashda o‘qitiladigan zarur fanlardan biri “Loyihalash asoslari”
fanidir. Bu fan “Bino va inshootlar qurilishi” ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha
tayyorlanadigan bo‘lajak quruvchilarga va pedagoglarga turli vazifalarga
mo‘ljallangan bino va inshootlarni loyihalashning funksional va fizik-texnik
asoslarini o‘rgatadi.
Mazkur ta’lim yo‘nalishlari bo‘yicha 2011 yilda tasdiqlangan Davlat
Standartida talabalarni bino va inshootlar tashqi to‘siq konstruksiyalarini
loyihalashning fizik-texnik asoslari bilan tanishtirish ham ta’lim yo‘nalishining
asosiy vazifalari qatorida qayd qilinib o‘tilgan. Shuning uchun mazkur ma’ruzalar
matnlariga binolar tashqi to‘siq konstruksiyalarini loyihalashning teplofizik
asoslari, binolarning tashqi to‘siq konstruksiyalaridagi namlik holatlari va ularni
yaxshilash, binolardagi ichki to‘siq konstruksiyalarni loyihalashdagi tovush
izolyasiyasi bilan bog‘liq masalalar hamda binolar va ulardagi xonalarni tabiiy
yoritishga doir mavzular ham kiritildi.
Darhaqiqat, bu sohadagi mutaxassislar bino va inshootlar qurilishida
xonalarning funksional vazifasiga muvofiq ravishda ularda optimal mikroiqlim,
tashqi to‘siq konstruksiyalarda sanitariya–gigiena talablariga javob beradigan
namlik holati bo‘lishini ta’minlash, xonalarda maqsadga muvofiq tovush va
yorug‘lik sharoitlarini yaratish maqsadida binolarda qo‘llaniladigan materiallar va
konstruktiv echimlarni, shuningdek xonalarning tanlangan shakli va o‘lchamlarini
ilmiy asoslab bera bilishlari zarur.
Bu masalalar keyinchalik o‘rganiladigan “Arxitektura” fanining nazariy
asoslarini tashkil qiladi.
Yaqin o‘tmishda ham binolar va inshootlarni loyihalash va qurish masalasi
bilan bir kishi, odatda me’mor (arxitektor) shug‘ullanar edi. Fan va texnika
rivojlanib, binolar o‘lchamlari yiriklashib, undagi konstruktiv echimlar va jihozlar
murakkablashib borgan sari, binolarni loyihalash va qurish bilan bog‘liq bo‘lgan
turli-tuman me’moriy va muxandislik masalalarini bir kishi hal etish mumkin
bo‘lmay qoldi. Hozir binolar va inshootlarni loyihalash va qurishda
mutaxasislarning yirik jamoalari - arxitektorlar va turli ixtisosli muxandislar
ishtirok etmoqdalar.
Loyihalashtirish jarayonida arxitektor bo‘lg‘usi binoning planini, uning
hajmiy-fazoviy kompozitsiyasini tuzadi, inshootning me’moriy, badiiy, kerak
bo‘lsa, ijtimoiy-siyosiy qiyofasini yaratadi. Zamonaviy quruvchi esa arxitektor
tuzgan bino yoki inshooot hajmiy-plan echimini qurilish materiallari va
konstruksiyalar yordamida ruyobga chiqaradi, konstruksiyalarni mustahkamlikka,
ustivorlikka va boshqa ekspluatatsion talablarga hisoblaydi.
Loyihalash va qurilishda ishtirok etuvchi barcha mutaxasislar bir-birlarining
ish faoliyati to‘g‘risida zarur hajmda ma’lumotga ega bo‘lishlari kerak. Ayniqsa,
arxitektor bilan quruvchi o‘rtasidagi yaqin hamkorlik, hamfikrlik juda katta
axamiyatga ega. Arxitektura, qurilish amaliyoti va qurilish texnikasining
rivojlanishi bir-biriga bog‘liq holda amalga oshadi. Yangi samarali qurilish
materiallari va konstruksiyalar, qurilish texnikalarining yaratilishi yangi
tipdagi binolar paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi yoki aksincha.
Zamonaviy konstruksiyalar va ularning taraqqiyot yo‘nalishi materialning
mustahkamlik xususiyatlaridan va konstruksiya shakllaridan mumkin qadar
har tomonlama va oqilona foydalanishga asoslangan. Bunga erishish uchun
quruvchi, ayniqsa, quruvchi-pedagog etarli bilimga va amaliy ko‘nikmalarga ega
bo‘lishi kerak.
Binolarning funksional jihatlari, insonning hordiq chiqarishi va mehnat
qilishi uchun yaratilgan suniy muhitning sifati ularning konstruktiv echimiga
bog‘liq. Bu muammoni hal qilishda ham arxitektor va quruvchilarning yaqin
hamkorligi talab etiladi. Shuning uchun quruvchi-pedagog me’morchilik asoslarini
bilishi, uning yo‘nalishlarini tushunishi zarur. Shundagina qulay, ko‘rkam va
tejamli bino va inshootlar yaratishdek ijodiy masalalarni muvaffaqiyat bilan hal
etish mumkin.
Mamlakatimizning kelajagi qurilish va qurilish texnikasining rivojlanishi
bilan chambarchas bog‘liqdir. Shuning uchun ham bu soha hamma vaqt
hukumatning diqqat e’tiborida turadi.
Oldingi davrda yakka tartibda quriladigan uy-joylardan tashqari barcha
bino va inshootlarni loyihalash va qurish davlat loyiha va qurilish tashkilotlari
tomonidan amalga oshirilar edi. Respublikamiz mustaqillikka erishib
iqtisodiyatda bozor munosabatlari rivojlanishi bilan qurilish sohasida ham
hissadorlik jamiyatlari, shirkatlar va xususiy qurilish tashkilotlari faoliyat
ko‘rsata boshladi. Lekin qurilish ishlarini mexanizatsiyalash asosida industrial
usullarda
bajarish,
tiplashtirilgan
va
standartlashtirilgan
qurilish
konstruksiyalari va buyumlardan foydalanish o‘z ahamiyatini yo‘qotmasligi
ko‘rinib turibdi.
Hozirgi paytda respublikamizda katta quvvatli qurilish industriyasi
mavjud. Deyarli har bir shaharda yig‘ma temirbeton konstruksiyalari ishlab
chiqariladigan zavodlar, uysozlik va qurilish materiallari kombinatlari ishlab
turibdi. Bu esa ommaviy qurilishda yirik o‘lchamli konstruksiyalardan
foydalanish asosiy yo‘nalish ekanligini ko‘rsatadi. Qurilayotgan uyjoy
binolarining deyarli 60 foizi yirik panelli uylarga to‘g‘ri keladi.
Keyingi yillarda respublikamizda g‘isht va engil betonlardan mayda
devor bloklari ishlab chiqarish bir muncha ko‘paydi. Aholi tomonidan yakka-
hol uy-joy qurilishida paxsa, xom g‘isht, sinch va guvala qatorida bu
materiallar keng qo‘llanilmoqda. Shaxsiy uy-joylar qurilishida qavatlar
sonining ko‘payishi, uylarda yaratiladigan qulayliklar darajasining ortishi
kuzatilmoqda.
Jamoat binolarini qurilishi sohasida ham keskin o‘zgarishlar yuz
bermoqda. Avvallari quriladigan yirik jamoat binolari o‘rniga uncha katta
bo‘lmagan savdo-tijorat, xususiy umumiy ovqatlanish muassasalari qurilishi
ko‘paymoqda. Shaharlarda va boshqa aholi punktlari ko‘chalari va markazlari
me’moriy kompozitsiyasining shakllanishida ularning roli ortib borishi
kuzatilmoqda.
O‘quv muassasalarining yangi turlari paydo bo‘lmoqda. Zamonaviy
kompyuterlar, o‘qitishning texnik vositalari bilan jihozlangan gimnaziyalar,
litseylar, kolledjlar qurilmoqda. Madaniy-oqartuv muassasalari bajaradigan
funksiyalar ko‘lami kengaymoqda, tubdan o‘zgarmoqda. Avvallari keng
tarqalgan klublar o‘rniga madaniyat markazlari, saroylari paydo bo‘ldi.
Kinoteatrlarga qo‘shimcha videosalonlar safi kengaymoqda.
Oldingi davrda o‘zini oqlagan gigant sanoat korxonalari qurilishi hozirgi
davrda o‘zining ahamiyatini qisman yo‘qotgan. Shu bilan birga tez fursatlarda
ishga tushirilishi mumkin bo‘lgan-kichik korxonalar, sexlar qurilishini
kengaytirish nazarda tutilmoqda. Ammo yurtimizda bozor munosabatlarining
rivojlanib borishi davomida, taraqqiy etgan davlatlar tajribasi ko‘rsatganidek,
gigant sanoat korxonalari qayta rivojlanmoqda. Hozirgi chet el sarmoyalari
bilan birga tuzilayotgan qo‘shma korxonalar, masalan, Asaka shahrida qurilgan
engil avtomobillar ishlab chiqaradigan zavod, Qarovulbozorda qurilgan neftni
qayta ishlash zavodi, avtobuslar va yuk tashuvchi avtomobillar ishlab
chiqarayotgan Samarqanddagi avtomobil ishlab chiqarish korxonalari va shu
kabilar bu fikrimizga dalildir.
O‘zbekistonlik quruvchilar oldida mavjud sanoat korxonalarini
kengaytirish
va
rekonstruksiya
qilishdek
muhim
vazifalar
turibdi.
Rekonstruksiyaning yangi qurilishga nisbatan iqtisodiy jihatdan samaradorligi
qurilish amaliyotida o‘z isbotini topgan.
Hozirgi davrda xorijiy mamlakatlardagi arxitektura va qurilish amaliyoti
sohasida erishilgan tajribalar va yutuqlarni har tamonlama o‘rganish, ulardan
foydalilarini keng ko‘lamda respublika-mizda qo‘llashni yo‘lga qo‘yish juda
muhim.
O‘zbekistonda qurilish bo‘yicha ilmiy-tekshirish institutlari mavjud.
Yangi tipdagi turar-joy va jamoat binolari yaratilmoqda. Bunda xalqimiz
turmushidagi o‘zgarishlar o‘z aksini topmoqda. Qurilishning rivojlanishi bilan
atrof muhitni muhofaza qilishni uzviy bog‘liq holda hal etish muhim va dolzarb
masaladir. Bunga e’tiborni kuchaytirish lozim.
O‘zbekiston xududi tog‘lar va tekisliklar, cho‘llardan iborat yam-yashil
vohalarga boy. Zilzila sodir bo‘lish ehtimoli katta va gruntlari o‘ta
cho‘kuvchanlik va boshqa alohida xususiyatlarga ega hududlar mavjud.
Respublika xududi uchun iqlimiy, zilzila va boshqa turdagi xududlashtirish
xaritalari ishlab chiqilgan. Loyihachi arxitektor va quruvchining vazifasi –
loyihalanadigan binolar uchun barcha sharoitlarni har tomonlama o‘rganish va
ularning eng oqilona echimlarini topishdir.
Takrorlash uchun savollar:
1. Fanning vazifasiga nimalar kiradi?
2. O‘zbekistonda uy-joy, jamoat va sanoat binolari qurilishi sohasida nima
o‘zgarishlar kuzatilmoqda?
3. Quruvchilarning asosiy vazifasi nimalardan iborat?
Adabiyotlar:
1. M.M. Mahmudov. Bino va inshootlarni loyihalash asoslari / O‘quv
qo‘llanma. – Samarkand, SamDAQI, 2006. - 65 b.
2. Voxitov M.M., Mirzayev Sh.R. Me’morchilik I qism. Me’morchilik tarixi
(lotin). Toshkent “Tafakkur” 2012 y.
| 