MAGNIY VA TITAN QOTISHMALARI

1) konstruksion po’latlar, 2) asbobsozlik po’latlari.

Ximiyaviy tarkibiga ko’ra: 1) uglerodli po’latlar, 2) ligerlangan po’latlar.

1. Konstruksion po’latlar. Konstruksion po’latlar GOST 380-60 va 9543-60 ga muvofiq A, B va V gruppalarga bo’linadi.

A gruppa. Bu gruppaga kiruvchi po’latlarning mexanik xossalari garantiyalanadi. Bunday po’latlar iste’molchilarga list, balka, truba va boshqa buyumlar tarzida yuboriladi. A gruppa po’latlari bunday markalanadi: St.O, St.1, St.2, St.3, St.4, St.5, St.6 va St.7. Bu erda St. harflari po’latni bildiradi. Raqamlarning ortib borishi bilan po’latning puxtaligi (uglerod miqdori) ortib, plastikligi kamayadi. A gruppa po’latlarining markalari va ularning mexanik xossalari 1- jadvalda keltirilgan.

Ko`rsatkichlar	Po`latlarning markasi
	St.0	St.1	St.2	St.3	St.4	St.5	St.6	St.7
Uglerod miqdori % …	0,23 gacha	0,07-0,12	0,09-0,15	0,14- 0, 22	0,18- 0,27	0,23- 0,37	0,38- 0,50	0,51- 0,63
cho`zilishdagimustahkamlik chegarasi kg/mm2	32-37	32-40	34-42	38-47	42-52	50-61	70-72	70-80 va undan ortiq
Nisbiy uzayishi, %....	26-30	26-28	24-26	21-24	14-21	15-17	11-13	7-9

Bu gruppaga kiruvchi po’latlarning ximiyaviy tarkibi garantiyalanadi.

Bunday po’latlar, odatda, qizdirib bosim bilan ishlash (bolgalash, shtamplash, prokatlash) uchun ishlatiladi. B gruppa po’latlarining markalari va ximiyaviy tarkibi 2-jadvalda keltirilgan.

kn – yaxshi qaytarilmagan (qaynovchi) ekanligini ko’rsatadi.

GOST ga binoan, sifatli konstruksion po’latlar VST harflari va sonlar bilan belgilanadi.

Masalan, VSt. 1 bu po’latiniig mexanik xossalari St. 1 niki kabi bo’lib, ximiyaviy tarkibi MSt. Gkp. nikidekdir.

2. Asbobsozlik po’latlari. GOST 1435-54 ga ko`ra asbob­sozlik po’latlarining ettita markasi bor: U7, U8, U9, U10, U11, U12, U13; yuqori sifatli asbobsozlik po’latlari quyidagicha markalanadi: U7A, U8A, U9A,U10A, UNA, U12A, U13A.

Asbobsozlik po’latlarining markalaridagi U harfi po’latning uglerodli ekailigini bildiradi, bu harfdan keyingi raqamlar o’nga taqsim qilinsa, po’lat tarkibidagi uglerodning prosent hisobidagi o’rtacha miqdori chiqadi: markadagi A harfi po’latning tarkibida S, F miqdori yo’q darajada ekanligini ko’rsatadi. Asbobsozlik po’latlarining markalari va o’rtacha mexanik xossalari 3- jadvalda keltirilgan.

Asbobsozlik po’latida uglerod miqdorining ortib borishi bilan po’latnipg qattiqligi ham ortadi, ammo bunda po’lat mo’rt bo’la boradi. Shuning uchun zarb bilan ishlovchi asboblar, chunonchi, zubilo, bolg’a, temirchilik shtamplari, bolta, tesha va boshqalar U7 markali po’latdan yasaladi. Metallarni sovuqlayin shtamplashda ishlatiladigan shtamplar, kesgichlar va shunga o’xshash asboblar U8 va U9 markali po’latlardan yasaladi. Ish prosessida zarb emaydigan asboblar, masalan, parma, freza, metchik, plashka, razvyortka, zenker va boshqalar yanada qattiq po’latlardan—U10, U11 yoki U12 markali po’latlardan yasaladi.

Ligerlangan po’latlar

Uglerodli po’latlar tarkibiga ataylab qo’shiladigan va ularning sifatini (xossalarini) yaxshilaydigan mahsus ele­mentlar—Cr, Ni, W va boshqalar ligerlovchi elementlar deyiladi. Ko’pgina hollarda detal materialidan kutilgan xossalarni uglerodli po’latlar berolmaydi, bunday holda po’lat nshlab chiqarishda unga ma’lum miqdorda ligerlovchi element­lar qo’shilib, ligerlangan po’latlar olinadi. Ligerlangan po’latlarning markasiga va ishlatilish sohasiga ko’ra, bu po’latlarda ligerlovchi elementlarning miqdori turlicha bo’ladi, chunki po’lat tarkibidagi ligerlovchi elementlar shu po’latning xossalariga turlicha ta’sir etadi. Masalan, xrom po’latning qattiqligini, mustahkamlik chegarasini oshirish bilan birga, po’latni yuqori temperaturaga, korroziyaga yaxshi qarshilik ko’rsatadigan qiladi. Volfram po’latni mayda donali qattiq, puxta, yuqori temperaturalarda bu xossalarini saqlaydigan qiladi. Demak, po’latlarga tegishli ligerlovchi elementlardan ma’lum miqdorda qo’shish yo’li bilan zarur xossali po’latlar olinadi.

Uglerodli po’latlar singari, ligirlangan po’latlar ham GOST ga ko’ra, ligerlangan konstruksioi po’latlar va liger­langan asbobsozlik po’latlariga bo’linadi.

Ligerlangan konstruksioi po’latlar. Ligerlangan kon­struksion po’latlarda uglerod miqdori 0,55% gacha, ligerlovchi elementlar miqdori esa 5,0% gacha bo’ladi. Bu po’latlar mashinasozlikda, samolyotsozlikda, avtomobilsozlikda va boshqa sohalarda muhim metallar yasashda ko’p ishlatiladi. Ba’zi li­gerlangan konstruksion po’latlarning markalari, ximiyaviy tarkibi va ishlatilish sohalari 4- jadvalda keltirilgan.

Ligerlangan asbobsozlik po’latlari. Bu po’latlarda uglerod miqdori 1,5% gacha, ligerlovchi elementlar miqdori esa ligerlangan konstruksioi po’latlardagiga qaraganda ortiqroq bo’ladi. Yuqori tezlikda qirquvchi keskichlar, odatda, ligerlovchi elementlari ko’proq bo’lgan ligerlangan asbobsozlik po’latlaridan yasaladi. Bunday po’latlar tezkesar po’latlar deb ataladi.

Agar uglerod 1 foizdan ortiq bo’lsa, uni markada ko’rsatilmaydi.Ish jarayonida tig’lari 600°S gacha qiziydigan metall-keskich asboblar (masalan, tokarlik keskichlari, frezalar, parmalar) tezkesar po’latdan tayyorlanadi, Bu po’lat tarkibida 8,5... 19 foiz volfram, xrom, vanadiy va boshqa ligerlovchi elementlar bo’ladi. R12, R9, R18 markali po’latlar eng ko’p tarqalgan bo’lib, R harfi po’latning keskirligini bildiradi. Metallurgiya zavodlarida po’latning markalarini farqlash uchun po’lat chiziqlarining uchlariga marka tamg’alari tushiriladi, shartli ranglar surtiladi. Mahsus ma’lumotnomalar va tegishli GOST lar orqali har qanday po’latning kimyoviy tarkibi va mexanik xossalari bilan tanishish mumkin.

Mustahkamlash uchun savollar:

1. 
   Po’latlar kimyoviy tarkibi, vazifasi va sifati bo’yicha qanday turlarga bo’linadiq
   
2. 
   Oddiy po’lat qanday xossalarga ega va undan nimalar tayyorlanadi.
   
3. 
   Uglerodli konstruksion sifatli po’latning xossasini, markalanishi va nimalarga ishlatilishini bilasizmi.
   
4. 
   Uglerodli asbobsozlik po’latidan qanday maqsadlarda foydalaniladi. Uning tarkibi va qanday markalanishini tushuntiring.
   
5. 
   Ligerlangan po’latning asosiy komponentlarini ayting va uning xossalarini ta’riflang.
   
6. 
   Ligerlangan konstruksion po’lat qanday maqsadlarda chiqariladi va qanday markalanadi.
   
7. 
   Ligerlangan asbobsozlik po’lati qanday markala­nadi va undan nimalar tayyorlanadi.