Reja: O’zbyek xalqining kelib chiqishi haqida ilmiy kontsyeptsiyalar va




Download 13.44 Mb.
Sana26.05.2023
Hajmi13.44 Mb.
#64890
Bog'liq
fhsfggfdgdfgd, O\'quv markaz.drawio, ¤збекистон республикаси олий ва ¤рта

O`zbek xalqining shakllanishi masalasi
Reja:
O’zbyek xalqining kelib chiqishi haqida ilmiy kontsyeptsiyalar va
qarashlar
O`zbek milliy madaniyatining shakllanish jarayoni
O’zbek millatining shakllanish jarayoni va o’zbek atamasining
umummillat enonimga aylanishi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
A. YU. YAkubovskiy 40-yillarning
boshlarida chop etilgan risolasida o’zbek xalqining shakllanishi masalasiga
mutlaqo yangicha, ilmiy asoslar bilan yondashadi. Uning bu masalaga qarashlarini
quyidagicha izohlash mumkin: ko’chmanchi o’zbeklar hozirgi O’zbekiston
hududiga kirib kelganda, ular bu erda (har holda uning katta qismida), hayot
kechirayotgan turkiy aholini uchratadylar. Bu turg’un turkiy aholi ikki daryo (Amu
va Sirdaryo) oralig’ida eng qadim davrlardan buyon yashab kelayotgan (asosan
eron tilli) xalqpar bilan aralashib, qorishish natijasida vujudga kelgan.
Dashtiqipchoqtsan XV asrning oxiri — XVI asr boshlarida ko’chib kelgan
ko’chmanchi qabilalar mahalliy aholi tarkibiga qo’shilgan komponentlar bo’lib
unga o’zbek nomini bergan.
1942 yili Ikkinchi jahon urushi jadal borayotgan bir vaqtda (21—29 avgustda)
sobiq SSSR FA Tarix va falsafa bo’limining tashabbusi bilan Toshkent shaxrida
O’rta Osiyo xalqlarining etnogeneziga bag’ishlangan ilmiy sessiya o’tkaziladi.
Anjumanda ilmiy jamoaga yaxshi tanilgan olimlar — S. P. Tolstov, A. D.
Udaltsov, K. V. Trever, I. I. Umnyakov, A N. Bernshtam, L. A. Matsulevich, M.
M. Gerasimov, N. A. Kislyakov, V. V. Ginzburg, A. YU. YAkubovskiy va
boshqalar qatnashgan edilar. Anjumanda O’rta Osiyo xalqiarining etnik tarixi va
etnogenezi masalalariga bag’ishlangan bir necha ma’ruzalar bo’yagan.
Ma’ruzachilar Markaziy Osiyo mintaqalarida qadimdan yashab kelgan o’zbek,
tojik, qozoq, turkman, qirg’iz va qoraqalpoq xalqlarining etnik tarixi juda
qadimdan boshlanganligini va bular bir necha etnik elementlarni o’z tarkibiga
qamrab olib, murakkab etnik jarayonni o’tab, avval elat va keyin millat bo’lib
shakllanganligini aniq dalillar bilan isbotlaydilar.
Toshkent anjumanida yig’ilgan olimlarning ma’ruzalari o’sha davrda keng rivoj topgan shovinistik va millatchilik nazariyalarining asossiz ekanligini fosh qilib, masalaga to’g’ri ilmiy yo’nalish berishga qaratilgan edi. Ma’ruzachilarning barchasi yaqtsillik bilan xalqlar (etnoslar) bir emas, bir necha etnik guruxlarni o’zaro yaqinlashishlari, qorishib borishlari natijasida vujudga kelganligini ta’kidlab o’tgan edilar.
S. P. Tolstov ma’ruzasida o’rganilayotgan xalqni ilk davrlarda qaysi hududda, qaysi jamoada bo’lganligi va shu hududda yashovchi xalqlarni aniqlash O’rta Osiyo xalqlarining etnogenezini o’rganishda muhim omil ekanligiga alohida e’tibor beradi. SHu fikrga aoslanib «o’zbek xalqining etnogenetik jarayoni Qang’ davlati hududida boshlangan. Kdng’ davlatining tarkibida va u egallab turgan mintaqalarda o’zbek xalqining ilk ajdodlari yashagan, bularning etnik tarkibi va tili bir xidtsa bo’lmagan» deb ta’kidlab o’tadi olim o’z ma’ruzasida.
Toshkent ilmiy sessiyasida qatnashgan olimlar orasida antropolog L. V.
Oshaninning ma’ruzasi ham e’tiborga molikdir. Olim o’z ma’ruzasida ko’p yillar
davomida o’zbek, tojik, qozoq va qirg’iz xalqlarining antropologiyasini qiyosiy
o’rganish natijasida o’zbek va tojiklarda (qozoq va qirg’izlarga nisbatan) o’ziga
xos braxitsifallik evropeoid irqiy alomat (tip) mavjudligini aniqlashga muyassar
bo’lganligini qayd qiladi. Bu antropologik tipga u O’rta Osiyo ikki daryo
oralig’idagi irqiy tip deb nom beradi. A. I. YArxo mazkur tipni Pomir-Farg’ona
irqiy tip, deb atagan edi
O’zbek xalqining tarixini yozishga kirishilgan kezlari (XX asrning 40-yillari)
uning etnik tarixiga, xususan, etnogeneziga oid qator masalalarda noaniqliklar va
xato tushunchalar ham davom qilib kelar edi. YAratilayotgan o’zbek xalqining
tarixi bu xatolardan xoli bo’lishi lozim edi. SHuning uchun ham ayrim etuk olimlar
(masalan, S. P. Tolstov, A. YU. YAkubovskiy) mavjud bo’lgan xatolarga tanqidiy
ko’z bilan qarab, o’zbek xalqi etnogeneziga oid muammolarni ilmiy asosda hal
qilishga da’vat etganlar.
Etnogenez- xalqning kelib chiqishi. Tarix fanidagi mavjud ilmiy metodologik ishlanmaga kora etnogenez deb, ilgaridan mavjud bolgan bir necha etnik komponentlar asosida yangi etnos (elat) ning vujudga kelishiga aytiladi. Etnogenez tushunchasi fanga ilk marotaba 20- asrning 20 yillarida N. Marr tomonidan kiritilgan. Har bir xalqning tarixi uning etnogenezi va etnik tarixi bilan uzviy bogliqdir. Etnogenez etnik tarixning malum bosqichlarida vujudga kelib malum bir etnosning elat, xalq bolib shakllanishiga qadar bolgan davrda davom etadigan tarixiy va etno-madaniy jarayondir.
Mil. avv II ming yillikning ortalaridan boshlab Orta Osiyo hududlariga shimoliy- sharqdan yangi etnik guruhlar kirib kela boshlaydi. Ozbeklarga xos antropologik qiyofa Sirdaryoning orta havzasi, Fargona vodiysi, Xorazm hamda Janubiy Qozogiston va Yettisuv mintaqasida mil. avv I ing yillikning 2- yarmida shakllana boshlagan. Bu aholi mil. avv. III-II asrlarda Orta Osyoning markaziy va janubiy viloyatlariga bir necha yonalishda kirib borgan va keng yoyilgan. Mil. avv III-II asrlarda Orta Osiyo ikki daryo oraligi kochmanchi va yarim kochmanchi turkiy elatlari Sirdaryoning quyi oqimidan Markaziy Qizilqum orqali Samarqand atroflariga, songra Qashadaryo vohasining quyi qismi orqali Surxandaryo vohasiga borib joylashganlar. Keyinchalik ularning bir qismi Surxandaryo vohasi orqali janubiy Tojikiston hududlariga otishgan.
O'zbek millatining shakllanish jarayoni, tarixiy, iqtisodiy, siyosiy, madaniy va boshqa asosiy olaylar orqali yuzaga kelgan bir qator jarayonlardan iborat. Uning boshlanishi ham qadimiy davrlarga qaytib o'tadi va milliy g'oyalar, etnik jihatlar, mamlakat tashkiloti, iqtisodiy rivojlanish, siyosiy o'zgarishlar va madaniy uslubiyatning o'zgarishi kabi ko'plab omil-lar ta'sirchan rol o'ynashadi. Bu jarayon o'zbek millati va uning aholisi orasida milliy hamjinslik, tadbirlar va adabiyotni muhim o'zlashtirish, o'zbek tilini asosiy tillardan biri sifatida tasdiqlash, milliy identifikatsiyani rivojlantirish va o'zbekiston davlatining o'zining o'ziga xos qonunlari, simvollari va madaniy aloqalarini shakllantirishni o'z ichiga oladi. Bu jarayonlar to'g'risida o'zbek tarixshunoslik, antropologiya, sotsiologiya, iqtisodshunoslik va boshqa fanlar muhim tadqiqotlar olib borib kelmoqda.
O'zbek atamasi umummillat enonimga aylanadi, yani O'zbek millati barcha O'zbekiston hududida yashovchi aholining umumiy manfiyatlarini ifoda etadi. O'zbek atamasi, o'zbek xalqi orasidagi hamjinslik, tadbirlar va adabiyotni muhim o'zlashtirish, o'zbek tilini asosiy tillardan biri sifatida tasdiqlash, milliy identifikatsiyani rivojlantirish va o'zbekiston davlatining o'zining o'ziga xos qonunlari, simvollari va madaniy aloqalarini shakllantirishga oid ma'no va ahamiyatga ega. O'zbek atamasi o'z milliyatiga erishgan, milliy birlik, hamjinslik va identifikatsiya muhitini rivojlantirishda katta roli boradi.
Umummillat enonimizda O'zbek atamasining aylanishi orqali O'zbek xalqi o'z milliy hissiyatini, to'g'risidagi g'oyalarini, milliy qadriyatlarini saqlayadi. Bu aylanish milliy identifikatsiya, hamkorlik va o'zaro qo'llab-quvvatlashni ta'minlayadi. O'zbek xalqining umummilliyatga oid hodisalardan o'zini his etishini, milliy kelajakni asoslashini va milliy kimligini mustahkamlashini ta'minlaydi.
O'zbek atamasi umummillat enonimga aylanish orqali O'zbek xalqi o'zining milliyatini, milliy g'oyalarini, milliy vaqtlarini ta'kidlaydi va milliy birlikni kuchaytiradi. Bu aylanish milliy hamjihatlik va milliy tiklanishni oshiradi. O'zbek xalqi umummillat enonimga aylanish orqali milliy identifikatsiyasini saqlayib, milliy hamkorlik va yagona xalq sifatida birlashishni ifodalaydi.
Xulosa:
O'zbek xalqining shakllanishi masalasi, tarixiy, etnik, madaniy, adabiy va siyosiy jarayonlardan iborat kompleks bir mavzudir. Bu masalani o'rganish uchun bir nechta muhim adabiyotlar mavjud. Ular O'zbekiston tarixi, O'zbek adabiyoti tarixi, O'zbek xalqining etnik tarixi, O'zbek xalq adabiyoti, O'zbek milliy g'oya va madaniyatining shakllanishi adabiyotlari kabi manbalardan foydalaniladi.
Bu adabiyotlarda O'zbek xalqining tarixiy o'sishi, etnik identifikatsiyasi, madaniy va adabiy rivojlanishi, milliy g'oyalari, adabiy uslubiyatlari va shaxslari, milliy simvollar, qonunlar va madaniy aloqalar kabi mavzular tahlil qilinadi. Ularning o'qishidan O'zbek xalqining milliy shakllanishi haqida keng ma'lumotlar olishingiz mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar:
A.Asqarov. O’zbyek xalqining etnogyenyezi va etnik shakllanishi
T.: 2007
2. A.Asqarov mustaqillik yillarida tarix, arxeologiya va etnologiya O’zIF
jurnali T.: 1996 № 6 son 70-71 byetlar
3. A.Asqarov Qadimgi Xorazm tarixiga oid ba’zi bir masalalar.
“O’zbekiston etnologiyasi yangicha qarashlar va yondashuvlar”
T.:2004 76-84 b.
4. B.A.Axmyedov. O’zbyekiston tarixi manbalari.-T.: «O’qituvchi».
2001.
E`tiboringiz uchun rahmat
Download 13.44 Mb.




Download 13.44 Mb.

Bosh sahifa
Aloqalar

    Bosh sahifa



Reja: O’zbyek xalqining kelib chiqishi haqida ilmiy kontsyeptsiyalar va

Download 13.44 Mb.