TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
IQTISOD VA TURIZM FAKULTETI MOLIYA
VA MOLIYAVIY TEXNOLOGIYA
YO’NALISHI 3-KURS 221-GURUH
TALABASI
SHERBOYEV TURSUNBOYNING
MIKROIQTISODIYOT FANIDAN
TAYYORLAGAN
TAQDIMOTI
Talab va taklif nazariyasi.
Reja:
1. Talab tushunchasi va talab qonuni.
2. Taklif tushunchasi va taklif qonuni.
3. Bozor muvozanatining yuzaga kelishi va
uni iqtisodiyotga ta’siri.
Tayanch iboralar: talab tushunchasi , talab
qonuni, taklif tushunchasi, taklif qonuni,
bozor muvozanati.
Talab tushunchasi va talab
qonuni.
Talab mollar va xizmatlarga bo’lgan ehtiyojning pul
va boshqa to’lov vositalari bilan ta’minlangan
qismidir. Talab bozordan nimani va qancha
miqdorda sotib olishni aniqlab beradi. Masalan
1000 so’mi bor odam shu pulning hammasiga o’z
ehtiyojini qondirishi mumkin bo’lgan turli xil mollar
sotib olishi uchun bozorga bordi. U o’z pulining
300 so’miga ko’ylak va 700 so’miga bir shim oldi.
Lekin u tufli va ichki kiyimlar ham olishi kyyerak
edi. Ammo, uning bu ehtiyojlarini ta’minlashga puli
qolmadi. Shuning uchun ham u qolgan ehtiyojlarini
talab qila olmaydi. Bozorda xaridorlar mol sotib
olib, o’z ehtiyojlarini qondirishni xohlaydilar.
Talab tushunchasi va talab
qonuni.
Ammo xaridorning muayyan tovarga bo’lgan talabi
ko’pgina, jumladan, aholining pul daromadi va uning
o’sishiga, bozor hajmiga va mollar bahosiga, iste’molchiga
berilgan imtiyozga, iste’molchilar tabiatiga hamda bir mol
o’rniga ishlatilishi mumkin bo’lgan boshqa mollarning
mavjud-
mavjudmasligi kabi boshqa omillarga, bog’liqdir. Bu
omillar ichida talabni aniqlab beruvchi asosiy omil
– mollar
bahosidir. Chunki xaridor o’zidagi pul miqdoriga qarab,
molni sotib olishi mumkin bo’lgan eng yuqori – talab narxini
aytadi. Xaridor ushbu narxdan yuqori ko’tarilmaydi, chunki
uning boshqa puli yo’q. Bundan ko’rinadiki, boshqa hamma
omillar o’zgarmagan holda ushbu molning bozor bahosi
bilan talab miqdori o’rtasida muayyan nisbat mavjuddir.
Talab egri chizig’idan ko’rinadiki, mol
birligining bahosi -
5 bo’lganda talab - 10
birlik, baho -
3 bo’lganda, talab 30, baho - 1
bo’lganda, talab - 70 ga ko’tarilgan. Demak,
baho pasaygan sari u molga bo’lgan talab
miqdori ortib boradi va aksincha. Savdo-
sotiq ishlaridagi muammolarni tahlil qilishda
talab egri chizig’idan foydalanish mumkin.
Chunki, talab egri chizig’i baho bilan talab
o’rtasida teskari bog’liqlik mavjud ekanini
ifodalaydi. Buni talab qonuni deyiladi.
Bu qonuning asosini nima tashkil
qilishini tushunish uchun
quyidagilarni ko’rib chiqamiz:
1. Xaridor doimo molni past bahoda sotib olishga, sotuvchi
esa yuqori bahoda sotishga harakat qiladilar. Baho yuqori
bo’lsa, u kam sotib olinadi va demak, bunda baho
iste’molchilar uchun to’siqqa aylanadi.
2. Agar molning bahosi pasayib borsa iste’molchilar molni
ko’proq va qayta-qayta sotib oladilar. Bunday holatda
iste’molchining sotib olayotgan mahsulotidan qoniqish
kamayib borabi. Bu foydalilik chegarasining kamayib borish
qonuni deyiladi. Molning foydalilik chegarasining kamayib
borishi iste’molchi tomonidan arzon bahoda sotib olgan
mollar miqdorining ko’payishi va u mol birligini yetarli
darajada qadrlamasligi natijasidir. Shuning uchun molning
foydalilik chegarasi
– xaridor uchun xarid qilishning
foydalilik chegarasidir. Chunki xaridor xarid qilishi-qilmasligi
haqida o’ylanib qoladi.
Molning foydalilik chegarasining bahodagi ifodasi,
iste’molchi biron-bir moldan qancha sotib olgan
bo’lsa, u shu xildagi moldan yana qo’shimcha
ravishda sotib olish uchun pastroq baholashidir.
Demak, bunda chegaraviy talab bahosi pasayadi.
Shuning uchun ham iste’molchi so’nggi xarid
qilgan molning foydalilik chegarasi uning bahosiga
tenglashmaganiga qadar ushbu molni xarid
qilavyyeradi.
3. Iste’molchilarning turli xil mollarni xarid qilishi va
xizmatlardan foydalanishini baho yordamida
chegaralab qo’yuvchi shaxsiy byudjeti mavjuddir.
O’z byudjeti chegarasida iste’molchi arzon baho xarid
qilishga intiladi. Bu uning daromadlari (byudjeti)ning
samarali bo’lishiga olib keladi. Ammo iste’molchi xarid
qilmoqchi bo’lgan mol bahosi yuqori bo’lganda u shu
molning o’rnini bosuvchi, ammo bahosi arzonroq, ya’ni
uning o’rnini bosa oladigan molni xarid qiladi. Bunday
holda o’rindoshlik samarasi yuzaga keladi. Daromad
(byudjeti) samarasi va o’rindoshlik samarasi kabi
tushunchalarning mavjudligi iste’molchilarni mollarni arzon
baholarda ko’proq sotib olishga undaydi. Ammo sotib
olinadigan mollar miqdoriga, ya’ni talab hajmiga, baho bilan
bog’liq bo’lmagan boshqa omillar ham mavjuddir. Bunday
omillar bo’lib, iste’molchilarning didlari va ularning o’zgarib
turishi, xaridor soni, iste’molchilarning daromadlari,
kelajakda baholar va daromadlarning o’zgarishi, o’rindosh
mollarning ko’payishi kabilar hisoblanadi.
Umuman, talabni bahoning o’zgarishiga
qo’arab o’zgarib turishini egiluvchanlik deb
ataluvchi tushuncha yordamida bilish
osonroqdir.
Egiluvchanlik
– bir o’zgaruvchi miqdor
(talab)ning bosh o’zgaruvchi miqdor (baho)
o’zgarishiga javoban o’zgarishidir. Bunday
o’zgarishning o’lchovi bo’lib talabni
egiluvchanligi koeffitsenti xizmat qiladi.
Bahosi har qancha o’zgargan holda, u mol
miqdoriga bo’lgan talabning o’zgarmay
doimiy qolishini grafik usul tasvirlasak,
bunda talab egri chizig’i tik bo’ladi va talab
bahosiga nisbatan mutlaqo noegiluvchandir.
Agar mollarga bo’lgan talab baho
o’zgarishiga bog’liq bo’lmasa, u holda talab
egri chizig’i yotiq chiziqdan iborat bo’lib,
talab mutlaqo egiluvchan bo’ladi.
| 