——
Sifat nazorati- mahsulot sifatining zarur darajasini o'rnatish, ta'minlash va ushlab
turish uchun uni yaratish va ishlatish yoki iste'mol qilish jarayonida amalga
oshiriladigan harakatlar.
Mahsulot sifatini boshqarish tizimli ravishda amalga oshirilishi kerak, ya'ni. korxona
mahsulot sifatini boshqarish tizimini shakllantirishi va ishlashi kerak. Rossiyada turli
xil sifat menejmenti tizimlari ishlab chiqilgan bo'lib, ular birinchi navbatda mudofaa
sanoati va avtomobilsozlik sanoatida keng tarqalgan.
Mahalliy sifat menejmenti tizimlari orasida eng mashhurlari: BIP (mahsulotni
nuqsonsiz ishlab chiqarish), SBT (nuqsonsiz mehnat tizimi), KANARSPI (sifat,
ishonchlilik, birinchi mahsulotdan resurs), NORM (ishni ilmiy tashkil etish).
dvigatellarning motor muddatini oshirish bo'yicha), KSUKP (mahsulot sifatini
boshqarishning integratsiyalashgan tizimi).
KSPEP (ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning integratsiyalashgan tizimi),
KSUKP va EIR (mahsulot sifati va resurslar samaradorligini boshqarishning
integratsiyalashgan tizimi).
Mahsulot sifatini boshqarishda bir qator usullar qo'llaniladi:
- Yaratilishini ta
ʼminlovchi iqtisodiy usullar iqtisodiy sharoitlar korxonalar
jamoalarini mahsulotlarni yaxshilashga undaydigan;
- Xodimlarni rag'batlantirishni ta'minlaydigan moddiy rag'batlantirish usullari;
-
Koʻrsatmalar, buyruqlar, normativ hujjatlar talablarini majburiy bajarish orqali
amalga oshiriladigan tashkiliy va ma'muriy usullar;
- Axloqiy rag'batlantirishni o'z ichiga olgan tarbiya usullari.
So'nggi yillarda mavjud yangi strategiya sifat menejmentida. Uning ajralib
turadigan xususiyatlari quyidagilardan iborat:
sifatni ta'minlash ma'lum bir bo'linma tomonidan amalga oshiriladigan texnik
funktsiya sifatida emas, balki kompaniyaning butun tashkiliy tuzilmasini qamrab
oluvchi tizimli jarayon sifatida tushuniladi;
yangi sifat kontseptsiyasi korxonaning tegishli tuzilmasiga javob berishi kerak;
sifat masalalari nafaqat qamrovni qamrab oladi ishlab chiqarish tsikli, shuningdek,
ishlab chiqish, dizayn, marketing, sotishdan keyingi xizmat ko'rsatish jarayoni;
sifat ishlab chiqaruvchining emas, balki iste'molchining talablarini qondirishga
qaratilgan bo'lishi kerak;
mmahsulot sifatini oshirish sifat nazorati jarayonida loyihani avtomatlashtirishdan
tortib avtomatlashtirilgan o‘lchashgacha bo‘lgan yangi ishlab chiqarish
texnologiyasidan foydalanishni talab qiladi;
sifatni har tomonlama yaxshilash faqat barcha xodimlarning manfaatdor ishtirokida
erishiladi.
Total Quality Management" (Total Quality Management, TQM), "Kompaniya bo'ylab
sifat menejmenti" deb nomlangan sifat menejmenti tizimlari uchta shartning
mavjudligini nazarda tutadi.
1. Asosiy sifat sifatida strategik maqsad faoliyati firmalarning yuqori rahbariyati
tomonidan tan olinadi. Buning uchun aniq vazifalar belgilanib, ularni hal etish
uchun mablag‘ ajratilmoqda. Sifat talablari iste'molchi tomonidan belgilanishi
sababli, sifat darajasi doimiy bo'lishi mumkin emas. Sifatni yaxshilash bosqichma-
bosqich bo'lishi kerak, chunki sifat doimo o'zgarib turadigan maqsaddir.
2. Sifatni oshirish bo'yicha tadbirlar barcha bo'limlarga ta'sir qilishi kerak.
Hodisalarning 80 dan 90 foizigacha sifat bo'limlari nazorati ostida emas.
3. Doimiy o'quv jarayoni (aniq bir narsaga yo'naltirilgan ish joyi) va xodimlarning
motivatsiyasini oshirish.
Ushbu tizimlar yuqori sifatni arzon narxlarda yetkazib berish, ishlab chiqarish
xarajatlarini kamaytirish va yuqori sifatli ishlab chiqaruvchilar bilan
raqobatlashishning strategik vositasi sifatida xalqaro e'tirofga sazovor bo'ldi.
Mahsulot sifatini boshqarish tizimlarining muhim elementi hisoblanadi
standartlashtirish.
Standartlashtirishning asosiy vazifasi mahsulotlarga nisbatan progressiv talablarni
belgilaydigan normativ-texnik hujjatlar tizimini yaratish, shuningdek, ushbu
hujjatlardan to'g'ri foydalanishni nazorat qilishdir.
Texnik jihatdan tartibga solish va metrologiya federal agentligi (Rosstandart)
Rossiyada standartlarni yaratish, taqdim etish va tarqatish jarayonlarini tartibga
soladi.
Rossiya Federatsiyasi Standartlashtirish bo'yicha normativ hujjatlar quyidagi
toifalarga bo'linadi:
davlat standartlari (GOST RF);
sanoat standartlari (OST);
texnik shartlar (TU);
korxonalar va korxonalar birlashmalarining standartlari (STP);
ilmiy-texnika jamiyatlari va muhandislik birlashmalari, uyushmalari va boshqa
birlashmalari (STO) standartlari.
Sertifikatlash
– maqomoti vakolatdori faoliyati tovar (ish, khizmatrasonii) muvofiqii
standarthoi tahti talaboti tahti meyorii tasdiq va hujjathoi muvofiqi.
Sertifikatlashtirish sinovlari maxsus markazlar (sinov laboratoriyalari) tomonidan
amalga oshiriladi.
Sertifikatlangan mahsulotlar- ishlab chiqarilgan mahsulotlarning tegishli texnik shartlar
(texnik talablar, texnik reglamentlar va boshqalar) talablariga javob berishini
tasdiqlovchi muayyan standartga yoki boshqa me'yoriy hujjatga mos keladigan
mahsulotlar.
Dastlab, mahsulot sifatini o'rganish masalalari faqat ro'yxatga olish, keyin esa nuqsonli
mahsulotlarni almashtirish bilan cheklandi.
Sifatni boshqarish bilan bog'liq birinchi jiddiy tadqiqotlar Ikkinchi Jahon urushidan
keyin paydo bo'ldi. 1980-
yillarda mahsulotlarning raqobatbardoshligini ta’minlashda
sifat talablari asosiy bo‘ldi, bu esa mamlakatlarga jahon bozorida mustahkam o‘rin
egallash imkonini berdi.
Xorijiy ekspertlarning fikricha, sifat tannarxi umumiy ishlab chiqarish xarajatlarining
kamida 15-25 foizini tashkil qilishi kerak.
Yaponiya korxonalarida sifatni oshirish muammolariga katta e'tibor berildi. Barcha
xodimlar sifatni yaxshilash tadbirlariga jalb qilindi.
Yaponiyada keng tarqalgan sifatli krujkalar. Sifat to‘garaklari harakati o‘z jurnaliga ega
bo‘lgan va har yili konferensiyalar o‘tkazuvchi maxsus shtab tomonidan qo‘llab-
quvvatlanadi. Shunday qilib, sifatni oshirish masalasi alohida firmalar doirasidan chiqib
ketadi va umummilliy xususiyat kasb etadi. Ko'pincha sifat doiralari yaponlarning milliy
xususiyatlari bilan bog'liq bo'lib, bu kollektivizm va o'rganishga katta qiziqish bilan
ifodalanadi (har bir ishchi muhandis bo'lishni xohlaydi).
Shu bilan birga, sifat to'garaklarining roli nafaqat mahsulot sifatini yaxshilash,
uning tannarxini pasaytirish, mehnat unumdorligini oshirish va boshqa ishlab
chiqarish muammolari bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Yaponiyada sifatni boshqarish usullarining keng joriy etilishi natijasida,
XX asrning 60-80 yillari jahon bozorlarida yapon mahsulotlari
hukmronligi davriga aylanishiga olib keldi. Yevropa mamlakatlari
bozorlarini Yapon mahsulotlari egallashi, sifatni ta’minlash tizimlaridan
foydalanish bilan bog’liq faoliyatni kuchaytirib yubordi. Bu tizimlar
nafaqat maxsus sifat xizmatlari, balki korxonaning butun rahbariyati
sifat uchun birgalikda ishlashi, mas’uliyat va vakolatni o’z zimmasiga
olishi zarurligini taqozo etdi. Buyuk Britaniyada 1979 yilda paydo
bo’lgan BS 5750 shunday standart bo’lib hisoblanadi. Aynan shu
standart keyinchalik ISO 9000 seriyali standartlarni yaratish uchun
asos bo’ldi.
SMT va ISO 9000 seriya standartlari rivojlanishiga
katta hissa qo’shgan “G’arb maktabi”ning vakili,
amerikalik mutaxassis F.B.Krosbi o’zidan oldingi
hamkasblaridan farqli o’laroq, sifatni kompleks
usulda takomillashtirish muammosini yechish taklifi
bilan chiqdi. U sifat tizimini joriy etishning 14 ta
qoidasini kashf etdi. ISO 9000 standartlarida bunday
yondoshuv (unifikatsiyalash va standartlashtirish) 8
yil o’tgandan keyingina – 1987 yilda qo’llanilgan.
Sifatni boshqarish (Quality Control) 1950 - yillarga kelib, sifatga
erishish
– nafaqat sifat bo’yicha nazoratchi yoki muhandisning, balki
har bir korxona xodimining muhim vazifasi ekanligi ayon bo’ldi. Sifat
kontseptsiyasi endi nafaqat ishlab chiqarish jarayonlarini
takomillashtirishga, balki butun tizimni yaxshilashga, kompaniyalar
rahbariyatining sifat muammolarida bevosita qatnashuviga,
kompaniyaning barcha xodimlarini sifatni ta’minlashning asosiy
usullariga o’rgatishga qaratiladi. Bu davr birinchi navbatda amerikalik
mutaxassislar Deming va Juranning sifat sohasidagi faoliyati bilan
bog’liqdir. Sifat nazoratining statistik usullarini tatbiq etishdan
tashqari, bu olimlar qo’shgan salmoqli hissa shundan iborat ediki, ular
ideal mahsulot o’lchamlariga ta’sir qiladigan, o’sha davrgacha ma’lum
bo’lmagan va o’rganilmagan turli omillarning mavjudligini ixtiro
qilishgan.
Sifat menejmenti ildizlari ilmiy boshqaruv maktabi “Scientific
Management”da 1885-1920 yillarda shakllana boshlagan
F.U.Teylor tomonidan ishlab chiqilgan sifat boshqaruvining ilk
usullari, mahsulot ishlab chiqarilganidan keyingi nazorati bilan
bog’liq bo’lgan. Teylor tizimida, shablon va kalibr kabi o’lchov
asboblari qo’llanilgan edi. Teylor tizimi muvaffaqiyatli ishlashini
ta’minlash maqsadida, ilk marta, sifat bo’yicha nazoratchi
lavozimini joriy etish zaruriyati asoslab berilgan, mahsulot sifatiga
ta’sir etishning shakl va usullari, yaroqsiz mahsulot ishlab
chiqaruvchilar uchun jarima solish tizimi ishlab chiqilgan edi.
Mazkur yondoshuvning mohiyati shundaki, bunda asosiy e’tibor,
yaroqsiz mahsulotlar iste’molchiga yetib bormasligiga qaratilgan.
XX asrning 20-yillarida sifat nazoratining statistik usullari -
“Statistical Qualiy Control” (SQC)ning vujudga kelishi va kelgusi
rivojlanishi sifat menejmenti taraqqiyotida muhim davr bo’ldi. 1924
yilda Amerikaning “BEN Telephone Labatories” kompaniyasining
xodimi V.SHuhart mahsulotlar sifatini kuzatib borishning nazorat
kartalarini ishlab chiqadi. Taxminan shu davrda G.F.Dodj va
G.G.Roming ilk marta sifatni saralab nazorat qilish jadvallarini
yaratishadi. SHu ishlarning barchasi birgalikda, sifat
boshqaruvining statistik usullarini vujudga kelishi uchun turtki
berdi va bu usullar keyinchalik E.Deming sharofati bilan
Yaponiyada keng tarqaldi hamda shu mamlakatdagi iqtisodiy
inqilobga katta ta’sir ko’rsatdi.
——
| 