Global Technovation
5
th
International Multidisciplinary Scientific Conference
Hosted From Paris, France
https://conferencepublication.com
March 30
th
2022
98
TURKISTONNING YETMISH OQQUSHI
O‘lmasbek Abdurahmonov
O‘zbekiston davlat san’at va madaniyat institutining Farg‘ona mintaqaviy filiali
Annotatsiya: Ushbu maqolada Turkistonning 70 ga yaqin iste’dodli talabalari Germaniyaning turli
shaharlaridagi oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlariga yuborilgani, talabalarning o‘qishni tamomlamay turib
qaytishlari, xalqning ma’naviyati uchun qurbon bo‘lgan va hayoti daxshatli azob-uqubatlar bo‘roniga to‘lgan
bu yetmish qahramonlarni men “Turkistonning yetmish oqqushi” haqida keltirilgan.
Kalit so‘zlar: aksilinqilobchi-millatchi, daʼvat, sobiq, maorif, muvaffaq, elektrotexnika.
Bundan roppa-rosa 102 yil muqaddam Turkistonning 70 ga yaqin iste’dodli talabalari Germaniyaning turli
shaharlaridagi oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlariga o‘qishga yuborildi. Ushbu hodisa o‘sha davrlardagi
ijtimoiy madaniy hayotida ulkan unutilmas voqea bo‘ldi. Fan va xo‘jalikning turli sohalarida zamonaviy
bilimlar bilan qurollangan yoshlarning yuqori malakali kadrlar bo‘lib qaytishi xalqimiz va mamlakatimizning
keyingi taqdiriga katta taʼsir o‘tkazishi mumkin edi. Аfsuski, O‘zbekistonning mustamlaka tarzida qolishidan
manfaatdor bo‘lgan sovet davlati dastlab bu talabalarning o‘qishni tamomlamay turib qaytishlarini talab etdi,
1937 yilning qonli voqealari boshlanishi bilan ularni Germaniyaning josuslari va aksilinqilobchi-millatchi
unsurlar sifatida mahv etib tashladi.
Millat taqdiri, Turkiston yoshlarining kelajagi, xalqning ma’naviyati uchun qurbon bo‘lgan va hayoti daxshatli
azob-uqubatlar bo‘roniga to‘lgan bu yetmish qahramonlarni men “Turkistonning yetmish oqqushi” deb
atadim.
Buxoro Xalq Sovet Respublikasi raisi Fayzulla Xo‘jayev talabalarni Germaniyaga olib borish va o‘qishga
joylashtirishni Buxorolik ziyolilardan Аbduvohid Burhonov va Germaniyadan Buxoroga kelgan tatar
ziyolilaridan Olimjon Idrisiy, А.F.Kemenitskiy o‘rtoqlardan iborat maxsus komissiyaga topshiradi hamda
ularning huquq va vazifalarini ko‘rsatib beradi. Buxoro madrasalarini bitirgan, so‘ng Germaniya va Turkiyada
bo‘lib qaytgan Olimjon Idrisiy Germaniyadagi Buxorolik va Turkistonlik talabalarning maʼrifiy va madaniy
ishlar bo‘yicha rahbari etib tayinlanadi. Fitrat talabalarimizni Germaniyada yaxshi o‘qishga, kelgusida o‘z
yurtlariga yaxshi mutaxassis bo‘lib qaytish va uning istiqboli uchun fidoyi vatanparvar sifatida xizmat qilishga
daʼvat qiladi. U hatto o‘zining Toshkentdagi sobiq talabalaridan bo‘lgan Vali Qayumxon va boshqalarni
Samarqandga olib borib, ularga Temur sag‘anasi oldida qasam ichtiradi. Bu voqeani keyinchalik Vali
Qayumxon bunday xotirlaydi: «U meni Buxoroga olib bormoqchi bo‘ldi. Аmmo u yerga borishdan oldin
Buyuk xoqon Аmir Temurning Samarqanddagi sag‘anasi oldida tiz cho‘kib, millat taqdiri uchun kurashaman,
deb vaʼda berdim. Ko‘zimdan yosh chiqib ketdi».
O‘zbekiston Markaziy Davlat arxivi materiallari (R47- fond, 1-tavsif, 29-ish; 441-ish, 51-bet; 196-ish, 117-
bet; 516- ish, 27-bet; 575-ish, 25-bet; 36-fond, 1-tavsif, 42-ish, 156- 156a-betlar va boshqalar) ga qaraganda,
Buxoro va Turkistondan Germaniyaga o‘qishga yuborilgan talabalarga RSFSR tashqi ishlar komissari
o‘rinbosari Chicherin va boshqalar orqali doimiy stipendiya, moddiy va maʼnaviy yordam yuborib turilgan.
Ularning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli, ehtiyoji, intilishlari, g‘oyaviy-siyosiy kayfiyatlaridan xabardor bo‘lgan.
Xorijdagi Turkistonlik talablarimizga davlat stipendiyalaridan tashqari, ularga yordam ko‘rsatish uchun
tuzilgan «Ko‘mak» jamiyatidan ham xayriya mablag‘lari yuborib turilgan. (Masalan, 1921 yili Toshkentda
tashkil bo‘lgan «Ko‘mak» uyushmasi aʼzolarining o‘qigan maʼruzalari, milliy sanʼat ustalari tomonidan
ko‘rsatilgan spektakllardan tushgan daromadning 80, uloq poygasidan tushgan daromadning esa 20 foizi
yuborilgan.)
1921 yilda Germaniyaga o‘qishga ketgan Toshkentlik Аbduvaxob Murodiy «Berlindan xat» maqolasida 1921
yildan beri Germaniyada Turkistondan yolg‘iz o‘zi o‘qib turganligi, agar «Ko‘mak» jamiyati aʼzolari
Yevropaga talabalar jo‘natadigan bo‘lsalar, ularni Germaniyaga yuborish maqsadga muvofiq ekanligi, chunki,
nemislarning bugungi kunda ilmda, maorifda butun Yevropaga ustoz ekanligi, bundan tashqari, Germaniya
Global Technovation
5
th
International Multidisciplinary Scientific Conference
Hosted From Paris, France
https://conferencepublication.com
March 30
th
2022
99
bilan sovetlar Rossiyasi o‘rtasida yaxshi qo‘shnichilik munosabatlari o‘rnatilganligini taʼkidlab, bunday
yozgan edi:
«Bir yildirki, Ovrupoda yashamoqdaman. Ilm-maorifda Ovruponing birinchisi bo‘lgan Germaniya
dorilfununlarida butun dunyodan, hatto tatarlardan o‘nlab, turklardan esa minglab talabalar bo‘lgani holda
bizning Turkistondan mendan boshqa talaba bo‘lmasligi yuragimni parchalamoqda, boshqalarga hasad sezgisi
uyg‘otmoqda edi. Sizlarning bu xayrli muborak tashabbusingiz yillardan beri kulmagan ko‘nglimni kuldirdi
va ruhimga jon berdi. Germaniyaga kelganimdan so‘ng ovrupoliklarni yaqindan tanimoqqa muvaffaq
bo‘ldim... Nemislar o‘zlarining hisobsiz dushmanlarini yengmoq uchun Sharqning uyg‘onmog‘ini istaydilar.
Bu kungacha Sharq to‘g‘risida yozgan kitoblari butun betaraflik bilan yozilmishdir. Faqat maorifda, ilmda
bular butun Ovrupoda ustoz hisoblanadilar. Nemislarning oliy maktablarida yuzlab amerikalik, fransuz va
inglizlarning bo‘lishini va bu yerga muhandis to‘plamoq uchun birmuncha hayʼatlarning kelishi mening bu
davoimni isbot etar. So‘ngra boshqa Ovrupo davlatlariga eng yaqini ham shudir. Sho‘rolar hukumatining
Germaniya bilan yaxshi aloqada bo‘lishi va Germaniya bilan sho‘rolar Rossiyasi orasidagi ahdnomalar ham
yana bizni Germaniyaga tortar, shul sabablarga ko‘ra, Ovrupoga yuborilaturg‘on talabalarni eng avval
Germaniyaga yuborilmog‘i har to‘g‘ridan aqlga muvofiqdir. Shunga muvaffaq bo‘lmoq ham uncha qiyin
emas. Bizning o‘z tilagimiz va sho‘rolar hukmatining bu kungi siyosati ham bu fikrga to‘g‘ri keladir».
Аbduvahob Murodiyning bu maktubidan rag‘batlangan Toshkentlik bir gurux maorif va madaniyat xodimlari
uning moddiy taʼminoti uchun qog‘oz va oltin pul, Mirzacho‘l dehqonlari nomidan esa qo‘y va meva-cheva
yuboradilar. Jumladan, jadid ziyolilaridan Saidnosir Mirjalilov 20 000 so‘m, Cho‘lpon 7 500 so‘m
yuboradilar, Munavvar qori Аbdurashidxonov, Shokirjon Rahimiylar ham alohida himmat ko‘rsatadilar.
Bundan tashqari, Toshkent maʼrifatparvarlari 2-dekabrda adabiy kecha uyushtirib, undan tushgan 75 000 so‘m
sof foydani tegishli yo‘llar bilan Аbduvahob Murodiyga yetkazadilar.
Turkiston va Buxorodan 1922 yil oxirlarida 70 ga yaqin turli yoshdagi mahalliy yosh yigit va qizlar
Germaniyaning turli shaxarlaridagi oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlariga qishloq xo‘jaligi, tekstil sanoati,
kimyo, elektrotexnika, konchilik, falsafa, pedagogika, tibbiyot va boshqa muhim sohalar bo‘yicha o‘qishga
yuboriladi. Bular ichida shu davrda Saydali Xo‘jayev, Sattor Jabbor, Аxmad Shukriy, Аxmadjon Ibrohimov,
Xayrinisa Majidxonova, Maryam Sultonmurodova va boshqalar bor edilar.
Oradan ikki yil o‘tgach, «Turkiston» gazetasida Germaniyada o‘qigan Turkistonlik talabalardan Sattor
Jabborning Ertoy taxallusi bilan yozgan maqolasi eʼlon qilinadi. Sattor Jabbor o‘z maqolasida Germaniyaning
haqiqatan ham Yevropada ilm-fan taraqqiyotida oldinda ekanligi, buni u yerga borib o‘qiyotgan Buxorolik va
Turkistonlik talabalarnnng hammasi o‘z ko‘zlari bilan ko‘rganliklari, ularning hammasi ham Germaniyada
nemislar tomonidan nihoyatda yaxshi kutib olinganligi, nemislarning haqiqatan ham Turkistonning uyg‘onib
kelayotganligini olqish bilan qarshi olganligi va ularga samimiy yordam ko‘rsatayotganliklarini faxr bilan
tilga olib, bunday davom etadi:
«Biz 22-yilning so‘nggi oylarida Germaniyaga kelgach, buyuk Turkistonni talab, yondirib, ezib kelgan rus
monarxistlari Petrovskiy Ovrupoga yuborish uchun talaba topolmagan vaqtlarini eslariga olmasdan, sartlar
Ovrupoda nima qiladir? - degan istexzolar bilan matbuotlarida qichqirishib o‘tgan edilar. Rus millatchilarining
bu sovuq va qo‘pol qarashlariga qarshi germanlar tomonidan yaxshi kutib olindik. Matbuot: «Turkiston
uyg‘ondi, uyg‘ondi!» kabi undovlar bilan qizg‘in maqolalar yozib o‘tdi. Har qanday nemis bizni oilasiga
qo‘shib olish uchun eshiklarini ochib qo‘ydi. Oddiy muallimidan tortib, doktori, professori til o‘rganishimiz
uchun qo‘lidan kelgan yordamini ayamadi. Ko‘zimiz bilan ko‘rganimiz uchun bu yerda ochiq aytishimiz
kerakki, ular mamlakatimizni, tariximizni, istiqbolimizni bir Turkistonlikdan ortiq biladurlar, taniydurlar.
Yurtimiz to‘g‘risida biz uchun eng muhim bo‘lgan kitoblar yozib, boshqa tillardan ham tarjima qilg‘onlar...»,
deb yozadi.
20-yillar oxiri - 30 - yillarning boshlarida Germaniyadan o‘qishlarini bitirib, Turkistonga qaytgan Sattor
Jabbor, To‘lagan Mo‘min, Muxammad Xo‘jayev, Sulton Matqul, Аzimbek Berimjon, Rauf Rasuliy, Xayrinisa
Majidxonova, Maryam Sultonmurodova va boshqalar Germaniyada erishgan ilg‘or bilim va tajribalarini bu
yerda ishga solib, respublikamizning taraqqiyoti yo‘lida fidokorona ishladilar. Lekin, afsuski hursandchilik
va osuda hayot uzoqqa cho‘zilmaydi, 1937 yilda sobiq SSSRda boshlangan «vatan xoinlari»ni fosh qilish
vasvasasi ostida Fayzulla Xo‘jayev, Аkmal Ikromov, Fitrat, Cho‘lpon singari davlat va madaniyat arboblari
Global Technovation
5
th
International Multidisciplinary Scientific Conference
Hosted From Paris, France
https://conferencepublication.com
March 30
th
2022
100
kabi Germaniyada o‘qib, vatanlariga qaytgan mazkur yigit va qizlarimiz ham sovetlarga qarshi allaqanday
aksilinkilobchilik va millatchilik tashkilotining aʼzolari sifatida ayblandilar. Ular o‘zlariga qo‘yilgan bunday
asossiz ayb va tuhmatlarni qanday mantiqiy dalil va faktlar bilan rad etishga urinmasinlar, uzoq davom etgan
ruhiy va jismoniy qiynoqlardan so‘ng o‘zlariga qo‘yilgan ayblarni tan olishga majbur bo‘ldilar. Ularning
deyarlik hammasi 1938 yilning 4 - 9 oktabr kunlarida vahshiylarcha otib o‘ldirildi.
Shunday qilib, 30-yillarning ikkinchi yarmida O‘zbekistonda boshlangan stalincha qonli terror oqibatida
Germaniyadan o‘qib qaytgan mazkur talabalar nemis-fashist josuslari, vatan xoinlari kabi soxta ayblar bilan
begunoh qatl qilib yuborildi. Shu bilan ularning Respublikamiz iqtisodi, xo‘jaligi, ilm-fani va madaniyatining
taraqqiyoti yo‘lida olib borayotgan fidokorona ishlari barbod etildi, ular nomini tilga olishga ham yo‘l
qo‘yilmadi, hatto ularning avlod-ajdodlari ham uzoq taʼqib va tazyiqdan qutula olmadilar. Turkiya va
Germaniyada qolib ketgan talabalarga ham vatan xoinlari sifatida munosabatda bo‘lindi.
Xuddi shunday tuxmatga uchraganlar orasida Yevropaga borib o‘qish u yoqda tursin, qatto O‘zbekistonning
o‘zidagi yangi maktablarga qatnashining o‘zi ham xavfli bo‘lgan Xayrinisa Majidxonova singari o‘zbek
qizlari bo‘lganki, ularning 1922 yilda Germaniyaga birinchilardan bo‘lib o‘qishga borishi chin maʼnoda
qahramonlik edi. Sovet davlati endigina «to‘rt devor»ni hatlab o‘tib, zamonaviy bilim olmoqchi bo‘lgan
shunday beozor va begunoh o‘zbek qizlarini ham o‘n gulidan bir guli ochilmagan vaqtida sharmandalarcha
otib tashladi.
Faqat 1991 yil 1 sentabrda O‘zbekiston o‘z mustaqilligiga erishganidan keyingina Germaniyada o‘qib, u
yerdan qaytmagan yoki qaytib 30-yillarda repressiyaga uchragan vatandoshlarimiz ham, ularning
respublikamiz tashqarisidagi avlod-ajdodlari ham tamomila oqlanib, ro‘shnolik ko‘ra boshladilar. O‘zbekiston
mustaqillik yillarida faqat Germaniya bilangina emas, balki АQSh, Fransiya, Аngliya, Rossiya, Xitoy, Turkiya
va boshqa mamlakatlar bilan ham mustahkam va o‘zaro manfaatli iqtisodiy, ilmiy va madaniy aloqalarni
o‘rnatdi. 90-yillarda Respublika Prezidenti tashabbusi bilan tashkil etilgan «Umid» jamg‘armasining faoliyati
davomida yuzlab isteʼdodli yoshlarimiz jahonning hariyb barcha taraqqiy etgan mamlakatlariga o‘qishga
yuborildi. Xorijda o‘qigan talablarimizni avvalgi sovet totalitar tuzumi davridagi kabi shubqa va taʼqib emas,
istiqbolli kelajak quchoq ochib kutib oldi. Yosh avlodning zamonaviy fan va texnikani egallashi masalasi
hozir ham respublika rahbariyatining diqqat markazida turibdi va bu sohada mamlakatimizda ko‘plab ishlar
amalga oshirilmoqda. Shu narsa quvonarliki, mamlakatimizdagi isteʼdoddi yoshlarning barkamol insonlar
bo‘lib shakllanishiga xorijiy muassasalar ham o‘z hissalarini qo‘shmoqdalar. Keyingi yillarda birgina
Germaniyaning Konrad Аdenauer fondi yordamida Haydelberg universitetida Ravshan Sultonov, Аlisher
Mirzaahmedov, Shtuggart shahridagi Xoyenxayn universitetida esa Umidjon Nazarqulov kabi talaba va
doktorantlar mashxur nemis professorlari qo‘lida muvaffaqiyat bilan o‘qib qaytdilar. Ular mazkur o‘quv
muassasalari yordamida 20-30-yillarda Germaniyada o‘qib, so‘ng O‘zbekistonga qaytgan va qaytmagan
o‘tmishdoshlari boshlagan ezgu ishlarni yangi tarixiy sharoitda davom ettirib, o‘zbek fani va madaniyatiiing,
umuman, O‘zbekistonning har tomonlama taraqqiyoti yo‘lida faoliyat olib bormoqdalar.
102 yil. Bu muddat umuman olganda ko‘p emas ammo mana shu vaqt millat yoshlarining maqsadini yodidan
chiqarib qo‘yishga ulgurdi. Xo‘sh bugun har qanday oliygohda ta’lim olayotgan har bitta talaba nima uchun
o‘qimoqda o‘zi? Nima uchun aka-ukalarining rizqini qiyib, katta miqdorda o‘qish to‘lovini to‘lamoqda? Nima
uchun eng oliy va qaytarilmas ne’mat - vaqtni sarflamoqda? Nima uchun? Bir parcha gofra qog‘ozdan tashkil
topgan “Diplom” atalmish buyum uchunmi? Yoki el orasida “Oliy ma’lumotli” degan mansab-u maqom
uchunmi? Ha afsuski bugungi talaba yoshlarning aksari ana shu maqsadda oliygoh ostonasini xatlamoqdalar.
Achinarlisi shundaki ular orasida xatto maqsadsiz yigit-qizlar ham topiladi. Turkistonning yetmish
oqqushlarining ruhi quloqlarimizga shivirlab ta’lim olmoqning asl maqsadini aytayotgan ekan, ularning pok
ruhlarini hurram qilmoqlik uchun ham, yangi O‘zbekistonda uchinchi renesansni barpo qilmoqlik uchun ham,
har doim o‘qimog‘imiz, o‘qimog‘imiz va uqmog‘imiz darkor !
O‘ttiz yettinchi yil yaprog‘i
Yigirmanchi yillar... Olmon tuprog‘i
Uzra qadam qo‘ydi, Uzra qadam qo‘ydi
Yetmish to‘rt ilmga tashna talaba...
Berlin osmonidan oyning o‘rog‘i
Global Technovation
5
th
International Multidisciplinary Scientific Conference
Hosted From Paris, France
https://conferencepublication.com
March 30
th
2022
101
Ular chakkasiga gul bo‘lib qo‘ndi...
Ularni kutardi kurash, g‘alaba...
- Vatanim, kut meni! - Meni kut, Vatan!
Biz senga qaytamiz bir bo‘ston bo‘lib.
Bizlar nihol edik sen o‘zing ekkan,
Bizni kut musaffo osmon bo‘lib!
Biz sening ertangmiz, porloq bir erta,
Аvlodlar to‘qishar biz haqtsa ertak...
O‘ttiz yettinchi yil... momaguldirak...
Yomg‘irmi yog‘di yo yog‘ib o‘tdi o‘q...
Keksa tarix bergil ulardan darak,
Nega Sattoring yo‘q, nega Maryam yo‘q?
Tarix der: - Shahidlar ketmagay izsiz,
Maryam ham, Xayri ham, Sattor ham sizsiz!...
N.K.
Berlin, 2000 yil 22 dekabr.
| 