«Xalıq aralıq menejment» páni milliy firmalardı basqarıw usılı retindegi menejmenttiń ulıwma principlerı kompleksinen saldamlı parq etiwshi máselelerge arnalǵan




Download 59.33 Kb.
Sana11.10.2022
Hajmi59.33 Kb.
#27040
Bog'liq
китап заказ
matematik modelllashtirish savol, 2 5233565959691705022, 2-lab, 1-mavzu, 2-mavzu, 3-mavzu, BMI Yuldasheva Ziyodaxon, Ismoilova Shahlo Malaka ishi., 1-Amaliy ish, Reference-301191106663, 1-MA\'RUZA, Mustaqil SvaT, 1-Amaliy mashg`ulot, 3-misollar

KIRISIW
Xalıq aralıq menejmentti úyreniw, islep shıǵarıwdı hám shet el firmalardıń maman shólkemlestiriwshisi bolıw maqsetin óz aldına qoyǵan tálim alıwshı studentler, sonıń menen birge ózbek firmaları basshıları ushın da zárúr esaplanadı, sebebi, “Ózbekstan búgin xalıq aralıq jámiyetshiliktiń hám global finanslıqekonomikalıq bazardıń ajıralmaytuǵın strukturalıq bólegi esaplanadı”.
«Xalıq aralıq menejment» páni milliy firmalardı basqarıw usılı retindegi menejmenttiń ulıwma principlerı kompleksinen saldamlı parq etiwshi máselelerge arnalǵan. Atap aytqanda, milliy sharayatlarǵa jóneltirilgen strategiyalıq menejment firmalardıń baynalminallashuvi hám globallasıwı sharayatlarında qararlar qabıllaw strategiyasın anıqlawǵa múmkinshilik bermeydi. Kompaniya shet el isbilermenlik iskerligi menen shuǵıllanap atırǵan orında xalıq aralıq basqarıw payda boladı. Professional global menejerler firmalardı xalıq aralıq basqarıw salasında iskerlik kórsetediler. Bul firmalardıń islep shıǵarıw hám kommerciya iskerligi mámleket shegaraları arqalı ámelge asıriladı. Ózbekstanda bunday firmalardıń sanı barǵan sayın kóbeyip barıp atır. Sebebi XXI ásir basında tábiy resurslarǵa iyelik qılıwdıń ózi mámlekettiń ekonomikalıq ósiwi ushın jetkilikli emes. negizinde, tayın ónimler, texnologiyalar, xızmetler hám kapitallardıń xalıq aralıq almasıwında aktiv qatnası arqalı mámlekettiń rawajlanıwına eriwiladi.
Búgingi kúnde mámleketimizdi, áwele, ekonomikamızdı reformalaw, erkinlestiriw hám modernizaciyalaw, onıń strukturalıq dúzilisin diversifikatsiya qılıw boyınsha ámelge asırılıp atırǵan, hár tárepleme tiykarlanǵan hám tereń oylanǵan siyasat bizni krizislar hám basqa abaylardıń unamsız tásirinen qorǵaw etetuǵın kúshli tosıq, búydew múmkin, bekkem hám isenimli qorǵaw quralın jarattı. Integraciyalasqan global ekonomikalıq mákandıń ajıralmas bir bólegi retinde Ózbekstan jáhán ekonomikalıq daǵdarısınıń barǵan sayın kúsheyip baratırǵan unamsız aqıbetlerin sezim jetip atırǵanı hám endigiden de sezim etiwin jaqsı oyda sawlelendiriw múmkin.
Házirgi payda bolǵan jaǵdayda dúnyada firmalardı xalıq aralıq basqarıw boyınsha menejerlerge talap asıp barıp atır. Sonıń menen birge, eger bir neshe jıl ilgeri sırtqı ekonomikalıq iskerlik menen tek iri kompaniyalargina shuǵıllanadı degen pikir ámeldegi bolǵan bolsa, búgingi kúnde hátte kishilew firmanıń zamanagóy baslıq -menejeri ushın da onıń milliy kólemdegi iskerliginiń predmetlerin biliw endi jetkilikli emes. Jáhán ekonomikası jedel rawajlanıp baratırǵan xalıq aralıq ekonomikalıq munasábetlerdiń globallasıwı (jáhán ekonomikasınıń bir pútkil birden-bir óz-ara baylanıslı sistema retinde ámel qılıw procesi) hám erkinlashtirilishi tásirine baylanıslı bolǵan zamanagóy sharayatta xojalıq iskerliginiń baynalmillashuvi pútkil jáhánda hár bir menejerdiń kásiplik tayınlıǵına jańa talaplar qoyıp atır. Islep shıǵarıw, satıw hám támiyinlew bazarları mámleket shegaralarınan hatlab o'tmoqda. Qarıydar ushın ónim óndiriwshi anıq firma, ol jaylasqan mámleketke qaraǵanda kóbirek áhmiyetke ıyelep atır. Firmanıń nátiyjeli iskerlik kórsetiwi ushın baslıq óz firmasınıń tikkeley ekonomikalıq ortalıǵın biliw menen bir qatarda jáhán bazarındaǵı jaǵdaydan da xabarlı bolıwı zárúr. Informatika, informaciya texnologiyaları hám transport quralları salasındaǵı tabıslar mámleketlikler ortasındaǵı aralıqlardı qısqartirmoqda. Sol sebepli menejer firmanıń ishki hám sırtqı ekonomikalıq baylanıslarınıń zamanagóy formaları, olardıń birlesuvi haqqındaǵı bilimlerge ıyelewi hám óz firması iskerliginiń natiyjeliligin asırıw ushın olardan tuwrı paydalana alıwı kerek.
Global kólemli qánigeler sırtqı ekonomikalıq iskerlik tarawı menen shuǵıllanap atırǵan firmalar ushın da zárúr esaplanadı. Ózbekstanda xojalıq sub'yektlari sırtqı ekonomikalıq iskerliginiń keńeyiwi hám MDH mámleketleri kompaniyaları menen qospa kárxanalar shólkemlestiriwge qızıǵıwshılıqtıń kusheytiwi nátiyjesinde global menejer mentalitetiga iye basshılarǵa kóbirek mútajlik vujudga kelip atır. Bunday baslıq firmanıń iskerligi qıyınlashganda xalıq aralıq baylanıslardı keńeytiw arqalı mashqalalardi sheshiw jolların izlaydi hám tómendegilerdi maqsetke muwapıq dep tabıwı múmkin:
- básekige shıdamlı ónim islep shıǵarıw maqsetinde (marketing koncepciyasından kelip shıǵıp ) texnologiyalıq hám úskenelerdi zamanagóylashtirishni jedellestiriw ushın shet el qarjı iyesilerdi tartıw ;
- qarıydarlar sheńberin keńeytiw hám jáhán bazarına óz ónimi menen shıǵıw ushın jeke hám mámleket kompaniyaları menen firmalararo kooperatsiyanı ámelge asırıw ;
- regionlıq administraciya járdeminde qarjı iyesiler ushın ózine tartatuǵınlı sharayatlar jaratıw ;
- kárxana jumisına milliy hám shet el serikler menen tuwrı kontraktlar dúze alıwshı yuristlerdi tartıw ;
- kárxana qánigeliklashuvi salasında ilimiy-texnikalıq rawajlanıw haqqındaǵı informaciyanı úzliksiz alıw hám óziniń ilimiy-texnikalıq hám konstruktorlıq bazasın rawajlandırıw ushın milliy hám shet el izertlew orayları jáne onıversitetlarini tartıw ;
- qızıǵıwshılıq bildirgen xalıq aralıq ekonomikalıq hám ilimiy-texnikalıq shólkemler menen isbilermenlik munasábetlerin ornatıw.
«Xalıq aralıq menejment» pániniń wazıypası — jáhán bazarında milliy hám xalıq aralıq kompaniyalar strategiyasın, integral (birikpe) xalıq aralıq texnologiyalardı qóllaw arqalı islep shıǵarıwdı baynalminallastırıw múmkinshiliklerin, shet el dástúrler, materiallıq ayrıqshalıqlar hám qabıl etilgen standartlarǵa iykemlesiw usılların úyreniwden ibarat esaplanadi. Nátiyje retinde bolsa global kólemdegi oylaw, filosofiya hám psixologiyani hám de sırt elde isbilermenlik iskerligi sharayatlarına tez iykemlesiw kónlikpelerin iyelew qabıl etiledi.

1. 1-BOB. “XALQARO MENEJMENT” FANINING NAZARIY ASOSLARI


Joba :
1. 1. “Xalıq aralıq menejment” pániniń teoriyalıq tiykarları
1. 2. “Xalıq aralıq menejment” kategoriyasi
1. 3. Shet el isbilermenlik sharayatlarında joqarı táwekelshilik
1. 4. Jáhán bazarında básekige shıdamlılıqqa erisiwde xalıq aralıq menejmenttiń ornı
Tayansh sóz dizbegiler:
Xalıq aralıq biznes, xalıq aralıq menejment, isbilermenlik, báseki mexanizmin sheklewshi jumısqa tiyisli ámeliyat.
1. 1. “Xalıq aralıq menejment” pániniń teoriyalıq tiykarları
Búgingi kúnde mámleketimizdi, áwele, ekonomikamızdı reformalaw, erkinlestiriw hám modernizaciyalaw, onıń strukturalıq dúzilisin diversifikatsiya qılıw boyınsha ámelge asırılıp atırǵan, hár tárepleme tiykarlanǵan hám tereń oylanǵan siyasat bizni krizislar hám basqa abaylardıń unamsız tásirinen qorǵaw etetuǵın kúshli tosıq, búydew múmkin, bekkem hám isenimli qorǵaw quralın jarattı. Integraciyalasqan global ekonomikalıq mákandıń ajıralmas bir bólegi retinde Ózbekstan jáhán ekonomikalıq daǵdarısınıń barǵan sayın kúsheyip baratırǵan unamsız aqıbetlerin sezim jetip atırǵanı hám endigiden de sezim etiwin jaqsı oyda sawlelendiriw múmkin.
Xalıq aralıq menejment - kompaniyalardı eki hám odan artıq mámleketlerde iskerlik júrgiziwin basqarıwdı názerde tutadı, global menejer ilmiy tájriybesine iye qánige bolsa keń sheńber degi máseleler - kirip-import pitimlerinen tartıp sırt elde ónim islep shıǵarıwǵasha baylanıslı bolǵan iskerlikti ámelge asırıwı kerek. Bunda ol túrli mádeniyatlarǵa beyim hám global menejment teoriyası, filosofiyası hám psixologiyasini ózlestirip alıwı kerek, hám hár qanday sharayatta bárinen burın mámleketimiz máplerin kózlewi zárúr. Prezidentimiz aytıp ótkenleri sıyaqlı : «… mámleketimiz sırtqı siyasatınıń mánisi-mazmunı hám maqseti bir - ol da bolsa, Ózbekstan mápi hám taǵı bir bar Ózbekstan mápidir».
Xalıq aralıq menejment - bul sırt elde sırtqı ekonomikalıq baylanıslardıń barlıq
formaları daǵı (kirip, import, texnologiyalardı ayırbaslaw, qospa kárxanalar, shet elde
xızmetlerdi islep shıǵarıw hám kórsetiw, shet el investitsiyalardı ámelge asırıw,
transmilliy korporatsiyalar) jámáátlik iskerlik sharayatlarında firmalardı tuwrı basqarıw
teoriyası hám ámeliyatı bolıp tabıladı.
Xalıq aralıq menejmentti úyreniw tálim alıwshılardıń xalıq aralıq taypa daǵı basshılar
ushın zárúrli bolǵan sapalarǵa : ǵayrat, oqlangan qáwiplilikke tayınlıq, ózine isenim,
global kólemde pikirlew, shet el serikler menen konstruktiv baylanıslardı ornatıw
qábiletin qáliplestiriwge erisiwge járdem beredi.
Bul kurs materialların úyreniw tálim alıwshılarǵa dúnyada xalıq aralıq menejment
rawajlanıwınıń tómendegi tiykarǵı baǵdarların kórsetip beredi:
- bo'ysunuvchilarga juklenetuǵın juwapkerlik úlesiniń artpaqtası ;
- qarıydarlardıń qaleiw-tileklerine itibardı kúsheytiw;
- firmalar iskerliginde marketing rolin asıwı ;
- islep shıǵarıw texnologiyasın úzliksiz jetilistiriw hám de ónim hám
xızmetler assortimentin jańalaw ;
- qısqa múddetli nátiyjege hám uzaq múddetli maqsetlerge iye ilajlardı anıq
ajratılıwı ;
- milliy máplerge ámel qılıw.
“Xalıq aralıq menejment” pánin oqıtıwdan maqset - shet el mámleketlerde xalıq aralıq
firmalardı basqarıw tájiriybesin, transmilliy kompaniyalardıń hám xalıq aralıq kompaniyalardı
qáliplestiriw hám olardı basqarıw strategiyasın islep shıǵıw kónlikpelerin payda etiw.
jergilikli sharayattı esapqa alǵan halda menejmentti shólkemlestiriw, insan resurslarini
basqarıw salasında rawajlanǵan mámleketlikler, atap aytqanda AQSH, YAponiya hám Batıs Evropa
mámleketleriniń aldıńǵı tájiriybelerin ilimiy analiz eta alǵan halda olardan ratsional
paydalana alıwdı úyretiwden ibarat.

Házirgi payda bolǵan jaǵdayda dúnyada firmalardı xalıq aralıq basqarıw


boyınsha menejerlerge talap asıp barıp atır. Sonıń menen birge, eger bir neshe jıl ilgeri sırtqı
ekonomikalıq iskerlik menen tek iri kompaniyalargina shuǵıllanadı degen pikir ámeldegi
bolǵan bolsa, búgingi kúnde hátte kishilew firmanıń zamanagóy baslıq -menejeri
ushın da onıń milliy kólemdegi iskerliginiń predmetlerin biliw endi jetkilikli emes.
Jáhán ekonomikası jedel rawajlanıp baratırǵan xalıq aralıq ekonomikalıq munasábetlerdiń
globallasıwı (jáhán ekonomikasınıń bir pútkil birden-bir óz-ara baylanıslı sistema retinde ámel
qılıw procesi) hám erkinlashtirilishi tásirine baylanıslı bolǵan zamanagóy sharayatta xojalıq
iskerliginiń baynalmillashuvi pútkil jáhánda hár bir menejerdiń kásiplik tayınlıǵına
jańa talaplar qoyıp atır. Islep shıǵarıw, satıw hám támiyinlew bazarları mámleket
shegaralarınan hatlab o'tmoqda. Qarıydar ushın ónim óndiriwshi anıq
firma, ol jaylasqan mámleketke qaraǵanda kóbirek áhmiyetke ıyelep atır. Firmanıń
nátiyjeli iskerlik kórsetiwi ushın baslıq óz firmasınıń tikkeley ekonomikalıq ortalıǵın
biliw menen bir qatarda jáhán bazarındaǵı jaǵdaydan da xabarlı bolıwı zárúr.
Informatika, informaciya texnologiyaları hám transport quralları salasındaǵı tabıslar mámleketlikler
ortasındaǵı aralıqlardı qısqartirmoqda. Sol sebepli menejer firmanıń ishki hám sırtqı
ekonomikalıq baylanıslarınıń zamanagóy formaları, olardıń birlesuvi haqqındaǵı bilimlerge iye
bolıwı hám óz firması iskerliginiń natiyjeliligin asırıw ushın olardan tuwrı
paydalana alıwı kerek.
Global kólemli qánigeler sırtqı ekonomikalıq iskerlik tarawı menen shuǵıllanap atırǵan
firmalar ushın da zárúr esaplanadı. Ózbekstanda xojalıq sub'yektlari sırtqı ekonomikalıq
iskerliginiń keńeyiwi hám MDH mámleketleri kompaniyaları menen qospa kárxanalar
shólkemlestiriwge qızıǵıwshılıqtıń kusheytiwi nátiyjesinde global menejer mentalitetiga iye
basshılarǵa kóbirek mútajlik vujudga kelip atır. Bunday baslıq firmanıń iskerligi
qıyınlashganda xalıq aralıq baylanıslardı keńeytiw arqalı mashqalalardi sheshiw jolların
izlaydi hám tómendegilerdi maqsetke muwapıq dep tabıwı múmkin:
- básekige shıdamlı ónim islep shıǵarıw maqsetinde (marketing koncepciyasınan kelip shıǵıp) texnologiyalıq hám úskenelerdi zamanagóylashtirishni jedellestiriw ushın shet el qarjı iyesilerdi tartıw ;
- qarıydarlar sheńberin keńeytiw hám jáhán bazarına óz ónimi menen shıǵıw ushın jeke hám mámleket kompaniyaları menen firmalar ara kooperatsiyanı ámelge asırıw ;
- regionlıq administraciya járdeminde qarjı iyesiler ushın ózine tartatuǵınlı sharayatlar jaratıw ;
- kárxana jumisına milliy hám shet el serikler menen tuwrı kontraktlar dúze alıwshı
yuristlerdi tartıw ;
- kárxana qánigeliklashuvi salasında ilimiy-texnikalıq rawajlanıw haqqındaǵı informaciyanı
úzliksiz alıw hám óziniń ilimiy-texnikalıq hám konstruktorlıq bazasın rawajlandırıw ushın
milliy hám shet el izertlew orayları jáne onıversitetlarini tartıw ;
- qızıǵıwshılıq bildirgen xalıq aralıq ekonomikalıq hám ilimiy-texnikalıq shólkemler menen isbilermenlik
munasábetlerin ornatıw.
− “Xalıq aralıq menejment” pániniń teoriyalıq ilimiy tiykarların izertlew;
− qabıl etiwshi mámlekette shet el firmalardıń jumıs alıp barıw sharayatlarına
kelisiwi táreplerin úyreniw;
− xalıq aralıq hám TMK hám de olardı basqarıw sistemasın ayriqsha qásiyetlerin
úyreniw;
− sırtqı ekonomikalıq iskerlik tarawına shıǵıw sharayatların tańlaw stilistikaın úyreniw
hám qóllaw ;
− xalıq aralıq kompaniyalardıń mámleket menen munasábetleri hám olardı taritibga salıw
baǵdarların izertlew;
− xalıq aralıq biznesde kadrlar siyasatı hám insan resurslarini basqarıw sistemasın ózine
tán qásiyetlerin úyreniwden ibarat.
«Xalıq aralıq menejment» pániniń wazıypası — jáhán bazarında milliy hám xalıq aralıq
kompaniyalar strategiyasın, integral (birikpe) xalıq aralıq texnologiyalardı qóllaw arqalı
islep shıǵarıwdı baynalminallastırıw múmkinshiliklerin, shet el dástúrler, materiallıq
ayrıqshalıqlar hám qabıl etilgen standartlarǵa iykemlesiw usılların úyreniwden ibarat esaplanadi.
Nátiyje retinde bolsa global kólemdegi oylaw, filosofiya hám psixologiyani hám de sırt elde
isbilermenlik iskerligi sharayatlarına tez iykemlesiw kónlikpelerin iyelew qabıl etiledi.

1. 2. “Xalıq aralıq menejment” kategoriyasi


“Xalıq aralıq menejment” kategoriyasiga anıqlama beriw ushın tovarlar hám xızmetlerdiń túrli
mámleketlerde islep shıǵarılıwı hám satılıwına múmkinshilik jaratıwshı isbilermenlik forması
retinde xalıq aralıq biznes túsinigin anıqlap alıw zárúr. Global menejment teoriyasınıń
tiykarǵı principleri bolıp tolıq ústemshilikler, salıstırmalı artıqmashılıqlar, ónimdiń xalıq aralıq
turmıslıq sikli hám tikkeley shet el investitsiyalar principlerı esaplanadı.
Tolıq ústemshilikler principi basqa mámleketliklerge salıstırǵanda miynet ónimliligi joqarı
hám islep shıǵarıw ǵárejetleri tómen bolǵan mámlekette tovarlar hám xızmetler islep
shıǵarıwdı shólkemlestiriwdi názerde tutadı. Bunday sharayatlar tolıq ústemshiliklerge iye
mámleketten basqa mámleketliklerge tovarlar hám xızmetler kiripin ámelge asırıw
múmkinshiligin beredi. Tolıq ústemshilikler, sonıń menen birge salıstırmalı ústemshilikler de xalıq aralıq
biznesti rawajlandırıwdı xoshametlentiredi.
Salıstırmalı artıqmashılıqlar principi mámlekette bir neshe qıylı tovarlar hám xızmetler islep
shıǵarıwdı shólkemlestiriw múmkinshiliklerin tiykarlab beredi. Bul halda menejer tolıq
ústemshiliklerge iye bolǵan ónimdi tańlawı jáne onı islep shıǵarıw hám kirip etiwge
kúsh-quwatlardı jıynawı zárúr boladı. Qalǵan tovarlar hám xızmetler bolsa tek ishki bazar
ushın qaratnishi hám oǵan bolǵan mútajliklerdiń bir bólegi import esabına qandirilishi
múmkin. Tolıq hám salıstırmalı ústemshiliklerdiń kombinatsiyası hár bir mámleketke tiyisli
bolǵan islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw hám mámleket siyasatı menen birge túrli
mámleketlerdiń firmalarına báseki sharayatlarında joqarı abıraynı támiyinleydi. Tájiriybediń
kórsetiwishe, AQSh korporatsiyalarining jolawshı samolyotların (“Boing”
kompaniyası ), qúdiretli kompyuterlerdi (“IBM” kompaniyası ), kompyuter programmaları
(“Microsoft” kompaniyası ), átirap -ortalıq qáwipsizligi ushın úskenelerdi, tóginlerdi islep
shıǵarıwdaǵı básekige shıdamlılıǵı shubhasız. Jáhán bazarlarında Germaniya firmaları
avtomobiller, ximiyalıq ónimler, awıl xojalıq mashinaları, optikalıq ásbaplar,
poligrafiya úskeneleri sıyaqlı tovarlar boyınsha joqarı básekige shıdamlılıǵı menen ataqlı.
Jáhán bazarlarında uglerodlı talshıqlar, telekommunikatsiya úskeneleri, teńiz kemeleri,
avtomobiller, xojalıq elektronika óndiriwshi yapon kompaniyaları da ataqlı bolıp tabıladı. Italiya firmaları bolsa keramik hám toqımashılıq ónimlerin, sport poyafzali,
qabarǵan jerlew úskenelerin iri óndiriwshileri esaplanadı.
Ónimdiń xalıq aralıq turmıslıq sikli principi amerikalıq ekonomist R. vernan
tárepinen islep shıǵılǵan ónimdiń turmıslıq sikli teoriyasına tiykarlanadı. Ol ishki
hám sırtqı bazarlarǵa jańa ónimler menen shıǵıwda tez ózgeriwshen kon'yunktura hám
ótkir báseki gúresi sharayatlarında isbilermenlerdiń itibarın tovarlar hám xızmetlerdi
islep shıǵarıw hám satıw natiyjeliligi máselelerine qaratıw maqsetinde hár qanday
tavardı satıw procesin 4 basqıshqa ajratadı :
1-basqısh - jańalıq kirgiziw basqıshı. Bul basqısh ónimdiń konstruktiv
qásiyetleri hám texnikalıq xarakteristikaları qarıydarlar tárepinen xali tolıq úyrenilmagan
waqıtta talaptıń qatań emesligi, bazardıń iyellenbegenlıǵı, jańa tavarǵa talap
artıwınıń aste keshiwi menen xarakterlenedi. Bul basqıshda qarıydarlar bazarda jańa
ónimge itibar berip, onıń abzallıqların bahalab baradılar, nátiyjede satıp alınǵan zatlar kólemi
aste óse baslaydı.
2-basqısh - satıp alınǵan zat kóleminiń kóbeyiw basqıshı. Bul basqıshda tavardıń joqarı
tutınıw qásiyetleriniń qarıydarlar tárepinen tán alınıwı ornına talaptıń ósiwi menen
baylanıslı halda islep shıǵarıw hám satıp alınǵan zat kólemi ko'payadi. Bul birinshi bolıp ǵalabalıq
ónim islep shıǵarıwdı jolǵa qoyǵan firmalar ushın maksimal payda alıw waqıtı
esaplanadı.

3-basqısh - bazardı toltırıw basqıshı. Bul basqısh qarıydarlardıń tiykarǵı


bóleginiń bul tavarǵa bolǵan óz mútajliklerin qandirib bolǵanlıǵı, onıń islep
shıǵarılıwı básekishiler tárepinen ózlestirila baslanǵanlıǵı hám báseki belgileri payda
bolǵanlıǵı menen xarakterlenedi.
4-basqısh - azayıw basqıshı. Bul basqıshda ónimdiń turmıslıq siklini
uzaytırıw ushın onı islep shıǵarıw salıstırǵanda tómen islep shıǵarıw ǵárejetlerine iye
bolǵan, kóbinese rawajlanıp atırǵan mámleketlerge tikkeley investitsiyalar jolı menen
kóshiriledi. Bul mámleketlerge bul ónimdi kirip qılıw, ádetde, bul jerde olardı
óndiris shıǵarıwdan ilgeri baslanǵan boladı. Jergilikli islep shıǵarıwdı rawajlantirilishi
nátiyjesinde ónimdi shet el mámleketlerden import qılıw qisqaradı.

Tikkeley shet el investitsiyalar - bul tikkeley qarjı iyesi firma hám qabıl etiwshi


firma ortasında uzaq múddetli iskerlikke tiyisli munasábetlerge mólsherlengen kapital
qoyılmalar bolıp tabıladı. Bul munasábetlerde tikkeley investorning maqseti bolıp qabıl etiwshi
mámlekette kárxananı basqarıwdı shólkemlestiriwge saldamlı tásir kórsetiw jáne onıń
iskerligin baqlaw esaplanadı. Tikkeley shet el investitsiyalar túrli mámleketlerdiń
firmaları ortasında dáslepki pitimdiń baslanǵısh basqıshı retinde xızmet etip,
sonıń menen birge óz ishine olar ortasındaǵı barlıq keyingi kelisimlerdi aladı. Bul pitimler hám
kelisimlerdiń sub'yektlari retinde tiykarǵı qatnasıwshılardan tısqarı olar menen baylanıslı
firmalar da iskerlik kórsetiwi múmkin. Investorning tikkeley shet el investitsiyalardı
kirgiziw mámleketin tańlawda ekonomikalıq ósiw pátleri, bank procenti hám kredit shártleri,
tavar hám xızmetlerdi islep shıǵarıw ǵárejetleri, sırtqı qarızdarlıq, siyasiy hám
makroekonomikalıq turaqlılıq tiykarǵı ústemshilikler esaplanadı.
Keyingi jıllarda Ózbekstan ekonomikasına kiritilip atırǵan shet el investitsiyalar
kóleminiń izbe-iz hám turaqlı ósip baratırǵanı itibarǵa iye bolıp, bunda,
mámleketimizde strukturalıq ózgerislerdi izbe-iz ámelge asırıwda qolay investitsiya
ortalıǵınıń jaratılǵanı tiykarǵı faktor bolıp kelip atır. Ózlestirilgen barlıq
investitsiyalardıń 50 procentke jaqinı islep shıǵarıwdı modernizaciyalaw hám texnikalıq
qayta úskenelewge jóneltirilgen bolıp tabıladı. Eń áhmiyetlisi, shet el investitsiyalardıń 74 payızın
tuwrıdan-tuwrı investitsiyalar quradı.
Mámleketimizde 2019 -jıldıń dáslepki altı ayında ulıwma investitsiyalardıń
ulıwma kólemi 101 trln swmni quradı. Shet el investitsiyalar úlesi 5. 6 mlrd AQSh
dollarına teńlesdi. 2. 1 mlrd AQSh dolları mámleket kepillikleri tiykarındaǵı, qalǵan 3. 5 mlrd
AQSh dolları bolsa tuwrınan -tuwrı investitsiya esaplanadı. Kórsetkish ótken jılǵa
salıstırǵanda 4. 3 teńdeyge asdı. Ótken jıl dawamında 2. 8 mlrd AQSh dolları ózlestirildi.
Áyne waqıtta sırt el investorlari qurılıs, toqımashılıq, farmasevtika, azıq-túlik
ónimlerine qayta islew, elektrotexnika, metallurgiya tarawına kóbirek qarjı
kirgiziwyapdi. 2018-jılǵa shekem neft-gaz baǵdarı ústinlik etken. Házir onıń dárejesi 73
procentten 35 procentke tústi. Bul degeni basqa tarawǵalarag da investitsiya kirip kela
baslayapdi.

Mámleketimizde, búgingi kúnde ekonomikamızdı modernizaciyalaw, texnikalıq hám


texnologiyalıq jańalaw, onıń básekilesligin keskin asırıw, kirip potencialın
kóteriwge qaratılǵan zárúrli ústin turatuǵın joybarlardı ámelge asırıw boyınsha Programma
islep shıǵılǵan bolıp, «…bu programma ekonomikamızdıń tiykarǵı tarmaqların
modernizaciyalaw hám texnikalıq jańalaw, mámleketimizdiń jańa sheklerdi iyelewi
ushın kúshli dúmpish beretuǵın hám jáhán bazarında básekilesligin támiyinleytuǵın
zamanagóy innovciyalıq texnologiyalardı engiziw boyınsha maqsetli joybarlardı ózinde
sáwlelengen etiwi dárkar».
1. 3. Shet el isbilermenlik sharayatlarında joqarı táwekelshilik
“Isbilermenlik” termini keń mániste firmanı quraytuǵın yamasa onı
basqarıwshı adamlardıń táwekelchilikka tayınlıǵınıń bólek tárepleri kompleksi
retinde anıqlanadı. “Isbilermenlik” sózi anglichan “entepeneurship” yamasa fransuzcha
“entrependre” sózinen kelip shıǵadı hám “múmkinshiliklerdi ámelge asırıw, qóllaw yamasa
novatorlik iskerligi, yoxud kárxana dúziw jolı menen mútajlikler hám tileklerdi qandırıw”
mánislerin ańlatadı.
Isbilermenlik iskerligi tiykarınan eki túrge bólinedi:
1. Klassik isbilermenlik, bunda biznes kompaniya yamasa firma ixtiyoridagi resurslardan
eń joqarı nátiyjege erisiw iskerliginiń hasası dep qaraladı.
2. Innovciyalıq isbilermenlik. Isbilermenlikke ekonomika daǵı jańasha jónelis, jańa
kárxanalar ashıw tiykar bolıp, túpkilikli maqsetlerdi belgileydi.
Firma tovarlar hám xızmetlerdi islep shıǵarıw (yamasa satıw ) funksiyalarına iye
xojalıq birligi retinde óz iskerligin rawajlantıradı hám sonday eken eki jóneliste táwekel
etedi. Olardan biri firmanı jaylastırıw ornın tańlawdı, isletiletuǵın texnologiya,
shiyki zat, yarımyyor hám tayın ónimdiń háreketleniw logistikasini názerde
tutatuǵın vertikal jónelis esaplanadı. Firma iskerliginiń ekinshi baǵdarı - bul óz
menejment usılı, marketing konsepsiyası, ilimiy izertlew hám tájiriybe konstruktorlıq jumısları
(IITKI) hám de finanslıq iskerlik tiykarında islep shıǵarıw hám satıwdı tashkil etiliwine
iye gorizontal jónelis bolıp tabıladı.

Firma óz iskerligin mámleket shegarasınan sırtda alıp barsa, shet elde iskerlik


júrgiziw táwekelchiliklari isbilermenlik menen baylanıslı materiallıq ayırmashılıqlar (huqıq, dástúrler,
ahloq), tovarlar hám xızmetlerge talaptıń qásiyetleri, kisiler ortasındaǵı islep shıǵarıw
hám xojalıq munasábetlerdiń parıqlanishi, valuta paritetlarining shayqalıwı, xalıq aralıq
terrorizmning jayılıwı sıyaqlı sebeplerge kóre bir neshe ese asıp ketedi.
Shet el isbilermenlik menen baylanıslı qáwipliliklerdi kompleks bahalaw ushın shet el
biznes menen shuǵıllanatuǵın firmalar iskerligine tásir etiwshi faktorlardı gruppalaw
maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Bul faktorlarǵa tómendegiler kiredi:
- siyasiy-huqıqıy faktorlar. Bul faktorlarǵa mámleketti basqarıw forması, siyasiy
ideologiya, salıq nızamchiligi, húkimettiń turaqlılıǵın, húkimettiń shet el
kompaniyalarǵa munasábeti, shet el múlk haqqındaǵı nızamshılıq, oppozitsiyaning tásiri,
sawda nızamchiligi, proteksionizm dárejesi, sırtqı siyasat, terroristlarning aktivligi,
huqıqıy sistema kiredi. Siyasiy-huqıqıy faktorlar shet el firma ushın qabıl etiwshi
mámleket húkimetiniń háreketleri nátiyjesinde óz aktivlerin, óz firmaları qadaǵalawın,
bazar daǵı úlesin joytıw menen baylanıslı.
- ekonomikalıq faktorlar. Bul faktorlarǵa mámlekettiń ekonomikalıq rawajlanıw dárejesi,
xalıq jan basına dáramat, YaMM dinamikası hám baǵdarı, húkimettiń finans
siyasatı, jumıssızlıq dárejesi (xalıqtıń satıp alınǵan zat quwatın hám qabıl etiwshi mámleket degi
firmada jergilikli qánigelerdi islewge tartıw múmkinshiligin anıqlawda zárúr),
valuta almasinuvi, miynet haqining dárejesi, báseki ortalıǵı, ekonomikalıq birlespeler hám
regionlıq integratsion shólkemlerde qatnasıw kiredi. Aqırǵı faktor jergilikli
seriklerdiń ǵárezsiz qarar qabıllawın qıyınlastıradı, sebebi regionlıq integratsion
gruppalarda qatnasıw Principial qararlardı integratsion birlespe degi serikler menen
kelisiwdi talap etedi;
- social -materiallıq faktorlar. Bul faktorlarǵa milliy úrp-ádetler, til, demografiya,
turmıs tárizi, dinge sıyınıw, sırt el puqarasılarǵa munasábet, turmıs dárejesi, social mákemeler hám
normalar, sawatlılıq dárejesi kiredi. Bul faktorlar óz firmasında miynet etiwge
jergilikli xalıqtı tartıwdı gózlegen menejerler ushın ásirese zárúrli esaplanadı ;
- texnologiyalıq faktorlar. Bul faktorlarǵa texnologiyalardı ayırbaslawdıń huqıqıy
normaları, energiya tasıwshılardıń bar ekenligi hám ma`nisi, tábiy resurslar, transporttarmog'i, jumısshı kúshiniń ilmiy tájriybesi, patent qorǵawı, infratuzilma, informaciya aǵısları
kiredi. Zamanagóy sharayatlarda informaciyanıń birinshi dárejeli áhmiyetin esapqa alıp,
ayırım korporatsiyalar (yapon kompaniyaları ) shet elde jańa texnologiyalar, tiykarǵı
básekishiler iskerliginiń jaǵdayı, nızamshılıqtaǵı ózgerisler hám taǵı basqalar haqqındaǵı
informaciyanı alıw maqsetinde óz bólimlerin quraydı ;
Shet el ádebiyatlarda bul faktorlardı úyreniw STEP-analiz yamasa PEST-analiz dep
ataladı. PEST-analiz (PEST analysis) - sırtqı makroekonomikalıq ortalıq analiziniń tiykarǵı
bólegi bolıp, ol óz ishine joqarıda kórip ótilgen siyasiy, ekonomikalıq, social -demografik
hám texnologiyalıq faktorlardı analiz qılıwdı aladı. Sırtqı ortalıqtı analiz qılıw xalıq aralıq
menejerlerdiń tiykarǵı funksional wazıypalarınan biri bolıp esaplanadı. Bul firmanıń
shet el isbilermenlik menen shuǵıllanıwı ushın qabıl etiwshi mámleketti tańlawda
zárúrli áhmiyetke iye boladı.

1. 4. Jáhán bazarında básekige shıdamlılıqqa erisiwde xalıq aralıq menejmenttiń


ornı
Global menejerdiń tiykarǵı wazıypalarınan biri jáhán bazarında xalıq aralıq kompaniya
shet el filialınıń ónimin básekige shıdamlılıǵın ilimiy jantasıwlar hám usıllardan,
marketing principinen paydalanıw hám de insan faktorın esapqa alıw járdeminde
támiyinlew esaplanadı. Jáhán bazarında ónim hám xızmetlerdiń básekige shıdamlılıǵına
erisiwge bolǵan jantasıwlarda tómendegi besew tiykarǵı jónelisti ajıratıw múmkin:
1. Global menejment sistemasınıń natiyjeliligi. Bul xalıq aralıq kompaniyada sırtqı
ekonomikalıq iskerlikti basqarıw strukturasınıń optimal dúzilisi, TMK sistemasınıń ishki hám
sırtqı baylanıslarınıń mazmunı hám tashkil etiliwi menen anıqlanadı.
2. Xalıq aralıq kompaniyanıń sırtqı bazarǵa jańa tovarlar yamasa xızmetler túri menen
shıǵıwǵa tayarlanǵanlıq dárejesi. Bul IITKI nátiyjeleriniń arnawlı bir ob'yekt boyınsha
jańalıǵı, texnikalıq xarakteristikaları hám isenimlilik kórsetkishleriniń optimallıǵı,
ekologiyalıq, texnologiyalıq, patent qábileti, dizayn, standartlastırıw jáne onıfikatsiyalash
normalarına muwapıqlıǵı kózqarastan sapası menen anıqlanadı. 3. Qollanilayotgan úskeneler, texnologiya, shiyki zat hám materiallar, sapanı
basqarıw sisteması, islep shıǵarıwdı hám miynetti shólkemlestiriw menen támiyinleniwshi
ónimler yamasa xızmetlerdiń sapası.
4. Tiykarǵı qarıydarlardıń tovarlardı satıp alıw yamasa xızmetlerden paydalanıw,
tasıw, ekspluataciya qılıw, tavar xızmetiniń kepillik múddeti dawamında remontlaw hám
isletiw ǵárejetleri.
5. Qabıl etiwshi mámlekettiń qásiyetlerin esapqa alǵan halda qarıydarlardıń
tiykarǵı hám qosımsha mútajliklerin qandırıw dárejesi. Bul qarıydarlar máplerin
huqıqıy qorǵaw normalarına ámel etiw dárejesi, reklamanıń ónim haqıyqıy
tutınıw qásiyetlerine sáykes keliwi, qabarǵan jerlewdiń sapası, saqlaw, satıw, jetkiziw,
satıwdan keyingi kepillikli xizmet kórsetiw shártleri menen anıqlanadı.
TMKlarning shet el filialları kóbinese qabıl etiwshi mámleketlerdiń bazarlarında
milliy firmalarǵa salıstırǵanda joqarı finanslıq múmkinshilikler hám kóplegen reklama ilajları
esabına joqarılaw básekige shıdamlılıq dárejesine erisediler. Biraq, jáhán bazarında
básekige shıdamlılıqqa erisiwdiń tiykarǵı faktorı - bazar kon'yunkturasini maman analiz
qılıw tiykarında tuwrı saylanǵan tovarlar hám xızmetlerdiń assortimenti (túrleri) esaplanadı.
Qatar jaǵdaylarda xalıq aralıq menejerler jáhán bazarında básekichilarning firmaları menen
bellashmaslikka, bunıń ornına birshilikti kórinetuǵın qılıw hám básekishiler menen
bazardı bolıp alıw haqqında kelisiwdi yamasa basqa raxipler menen báseki gúresinde kúshquvvatlarini birlestiriwdi kerek tabadı. Olar bunıń menen innovciyalıq iskerlikti
xoshametlentiretuǵın hám ekonomikanı hám de sońı nátiyjede xalıq párawanlıǵınıń artıwın
támiyinleytuǵın báseki mexanizminiń háreketin shegaralaydı. Mámlekettiń basqarıw
shólkemleri básekiniń bunday sheklenishiga qarsı tiyisli ekonomikalıq siyasat menen
gúresadiki, bul siyasattiń qásiyetlerin xalıq aralıq menejer esapqa alıwı kerek boladı.
Mısalı, Germaniyada básekiniń sheklenishiga qarsı nızam mámlekettiń ishki hám sırtqı
isbilermenlikti tártipke salıwdıń tórtew tiykarǵı salasın názerde tutadı :
- kelisimlerdi, kelisim minez-qulıqtı, básekin sheklewge qaratılǵan bir
tárepleme ilajlardı qadaǵan etiw;
- bazarda húkimranlıq etiwshi kárxanalardıń múmkinshiligıy suiste'mollarini qadaǵalaw
qılıw ;

- kárxanalar qosılıwın baqlaw ;


- bólek qaǵıydalardıń háreket tarawları.
Xalıq aralıq menejerdiń shet el iskerligi tabıslı bolıwınıń tiykarǵı faktorlarınan biri
bolıp, qabıl etiwshi mámleket nızamların biliw hám olarǵa ámel etiw esaplanadı. XX
ásirdiń aqırǵı on jıllıqlarında kópshilik mámleketlerdiń milliy nızamchiligida hám xalıq aralıq
shólkemlerdiń konvensiyalarida básekine munasábet kózqarastan sheklewshi jumısqa
tiyisli ámeliyat formaları jetkezip beretuǵınlar hám qarıydarlar ortasında bazarlardı bólistiriw,
bahalardı ornatıw, kiriperlarning diskriminatsion (kamsituvchi) bahalar hám kommerciya
shártlerinen paydalanıwı, sawda sheriginiń óndiriske hám básekilesip atırǵan
tovarlardı satıwǵa salıstırǵanda sheklewlerdiń qabıl etiliwine tiykarlanǵan tavar jetkezip
beriw, “júkleme” menen jetkiziw hám basqalar qaralanadı.
Juwmaqlar :
1. Xalıq aralıq menejment - bul sırt elde sırtqı ekonomikalıq baylanıslardıń barlıq
formaları daǵı (kirip, import, texnologiyalardı ayırbaslaw, qospa kárxanalar, shet elde
xızmetlerdi islep shıǵarıw hám kórsetiw, shet el investitsiyalardı ámelge asırıw,
transmilliy korporatsiyalar) jámáátlik iskerlik sharayatlarında firmalardı tuwrı basqarıw
teoriyası hám ámeliyatı bolıp tabıladı.
2. Xalıq aralıq menejment teoriyasınıń tiykarǵı principleri bolıp tolıq ústemshilikler,
salıstırmalı artıqmashılıqlar, ónimdiń turmıslıq sikli hám tikkeley shet el investitsiyalar
principlerı esaplanadı.
3. Xalıq aralıq menejment kompaniyanıń eki hám odan artıq mámlekette iskerlik
júrgiziwin basqarıwdı názerde tutadı.
4. Xalıq aralıq menejer ushın zárúrli sapalarǵa baslamashılıq, norma daǵı
táwekelchilikka tayınlıq, ózine isenim, global kólemde pikirlew, shet el serikler menen
konstruktiv baylanıslardı ornatıw, shet tillerdi úyreniw qábiletleri kiredi.
5. Jáhánda xalıq aralıq menejment rawajlanıwınıń tiykarǵı baǵdarları :
bo'ysunuvchilarga (sonday-aq sırt elliklerge) juklenetuǵın juwapkershilik úlesiniń
kóbeyiwi; qarıydarlardıń talaplarına itibardı kúsheytiw; firmalardıń iskerliginde
xalıq aralıq marketing roliniń asıwı ; islep shıǵarıw texnologiyasın úzliksiz
jetilistiriw hám zamanagóylashtirish; ónim assortimentin jańalaw ; qısqamuddatli nátiyjeli hám uzaq múddetli maqsetli ilajlardıń anıq ajratılıwı ; milliy
máplerge ámel qılıw.
6. Shet el isbilermenlik menen baylanıslı qáwiplilikti kompleks bahalaw ushın sırt elde
iskerlik jurgiziwshi firmalardıń biznesine tásir etiwshi faktorlardı social -materiallıq,
ekonomikalıq, texnologiyalıq hám siyasiy-huqıqıy faktorlarǵa gruppalaw múmkin.
7. Bazar ekonomikasına tiykarlanǵan mámlekettiń basqarıw shólkemleri firmanıń báseki
mexanizmin sheklewshi minez-qulqlarına qarsı gúresedi.
Qadaǵalaw sorawları :
1. Xalıq aralıq menejmentke tariyp beriń.
2. Xalıq aralıq menejment teoriyasınıń tiykarǵı principlerin yoriting.
3. Mámlekette tovarlar hám xızmetlerdi óndiriste tolıq ústinlik ne?
4. Ónimdiń xalıq aralıq turmıslıq sikli principiniń mánisi nede?
5. Tikkeley shet el investitsiyalar ne?
6. Kárxananıń sırt el degi iskerligine qanday faktorlar tásir etedi?

5-BOB. XORIJIY MAMLAKAKLARNING MENEJMENT


MODELLARI vA ULARNI KOMPANIYA FAOLIYATIGA TASIRI.
Joba :
5. 1. Menejment usılı.
5. 2. Batıs menejment usılı.
5. 3. Aziya menejment usılı.
5. 4. Menejment usılınan qaramastan jumısqa tiyisli etiket.
Tayansh sóz dizbegiler:
Menejment usılı, batıs menejment usılı, arqa menejment usılı “Sapa
to'garaklari”.
5. 1. Menejment usılı
Milliy ayrıqshalıqlar, yaǵnıy mádeniyat, psixologiya, temperament, dástúrler socialekonomikalıq máselelerdi túsiniw hám sheshiw, hám de kárxanalardıń nátiyjeli iskerligi
ushın zárúr shólkemlestirilgen sharayatlardı jaratıw usılı retindegi menejment usılına tásir
kórsetedi. Global menejerdiń iskerlik sheńberine túrli mámleketlerde baylanıs kórinisi,
islep shıǵarıw munasábetleri, ózara kelisiwlerde minez-qulıq qásiyetlerin esapqa alǵan
halda zamanagóy basqarıw usılları tiykarında jumıstı shólkemlestiriw kiredi. Xalıq aralıq menejer
qabıl etiwshi mámlekette óz iskerliginiń dáslepki qádemleridanoq menejment usılı
qásiyetlerine dus keledi. Global menejment boyınsha qánigeler sırtqı ekonomikalıq
pitimdiń xalıq aralıq menejment iskerliginiń dáslepki dáwirinde qıyınshılıqlar keltirip shıǵarıwı
múmkin bolǵan jetew tiykarǵı elementlerin ajratadılar :
1. Jańa shet el serik menen ózara kelisiwler ortalıǵı. Bul jerde ózara kelisiwler
ótkerilip atırǵan mámleketlik serikler ruwxıy ústinlikke iye boladı. Olar ózara kelisiwler
dáwirinde kem ǵárejet etedi hám jergilikli bazar jaǵdayı haqqındaǵı operativ informaciya menen
jaqsılaw támiyinlengen.

2. Qabıl etiwshi mámlekettiń materiallıq hám tariyxıy qásiyetleri. Olardı biliw


isbilermenlik ortalıǵına tezirek iykemlesiwge, jergilikli qarıydarlar hám jetkezip
beretuǵınlar menen ańsat til tabıwǵa járdem beredi.
3. Qabıl etiwshi mámlekettiń ideologiyası (mılletshillik, islam fundamentalizmi,
Kitay patriotizmi hám b.) shet el kárxana biznesin shólkemlestiriw hám xızmet kórsetiwine
saldamlı tásir kórsetedi.
4. Byurokratik dástúrler qabıl etiwshi mámlekette isbilermenlik iskerligi
ornatilishini uzaq múddetke cho'zib jiberiwi múmkin. Mısalı, Rossiyada
“Makdonalds” restoranlarini shólkemlestiriw haqqındaǵı ózara kelisiwler 10 jıl átirapında dawam
etken. Ekspertler bahalawınsha, 90 -jıllarda Kitayda shet el hám Kitay firması ortasında
qospa kárxana shólkemlestiriw tuwrısındaǵı ózara kelisiwler ortasha eki jıl átirapında dawam
etken.
5. Qabıl etiwshi mámleket nızamları. Olar xalıq aralıq menejer tárepinen úyrenilgen
bolıwı hám olarǵa qatań ámel etiliwi kerek.
6. Túrli pul sistemaları qabıl etiwshi mámlekette xalıq aralıq kompaniya shet el filialınıń
iskerligin saldamlı qıyınlastıradı.
7. Qabıl etiwshi mámlekette siyasiy hám ekonomikalıq turaqlısızlik shet el filial
iskerliginde qápelimde hám keskin unamsız ózgerislerdi keltirip shıǵarıwı múmkin.
Bryusseldagi YeI shtab-kvartirasida osilgan plakatda YEIga aǵza -mámleketler
kárxanaları daǵı jumısshı hám xizmetkerlerdiń bir-birinen keskin parıqlanıwshı milliy
qásiyetlerine dus keliwshi xalıq aralıq menejerdiń qıyınshılıqları yumor járdeminde ańlatpa
etilgen.
Umumyevropa menejment usılın jaratılıwma urınıp kóriń, eger:
nemislar yumorni tushunmasa,
fınlar únsizlik saqlasa,
inglizlarning awqatı ańlap bolmaydı qospalardan ibarat bolsa,
Lyuksemburglıqlar juldız keselligine dús bolsa,
fransuzlar rulda qápelimde háreketler júz qilsa,
ispanlar salawat,
italyanlar xissiyot qushaqında,

Gollandiyalıqlar zıqna,


Belgiyalıqlar jumıs jayında o'tirmasa,
Portugaliyalıqlar kuvaldadan quramalılaw texnikanı ózlestira almasa,
shvedlar oǵada birqarashli,
greklar shólkemlestirilgen bolmasa,
Irlandiyalıqlar ishkilikti xosh kórse,
Avstriyalıqlar shıdamay bolsa.
Planetamızda eki tiykarǵı menejment usılı : batıs hám arqa menejment
usılları bar.
5. 2. Batıs menejment usılı
Batıs menejment usılı qásiyetlerine firma hám biznestiń bólek baǵdarları
basshılarınıń úlken individual juwapkerligi hám bilgirligi kiredi. Batıs menejment
usılınıń eń xarakterli hám úlgili wákili bolıp amerika menejerleri mısal boladı.
Atap aytqanda, amerikalıq biznesmenlar ózara kelisiwlerde ulıwma qarardı kelisiw processinde
tuwrı jolı hám gápin ótkeriwge háreket etedi. Olar jumıs maqsetine tez erisiwge
ıntıladılar, máselelerdi birin-ketin kelisip pragmatik gruppalaydilar, ózara kelisiwlerdi
óz-ara shártlesiw menen juwmaqlawǵa háreket etediler, bunda pitim qol qoyıwdıń tiykarǵı
shárti serikler ortasında óz-ara payda hám shártlesiwge erisiw jetiskenligi emes, bálki
nızamlarǵa ámel qılıw esaplanadı. Ózara kelisiwlerde amerika korporatsiyasi wákilleri
quramına álbette qarar qabıllaw kepillikine iye baslıq kiredi. Sol sebepli olar
ózara kelisiwler waqtında kem shólkemlestiriwshi serikleri tartıslardı toqtatıp, qarar qabıllaw
ushın ózara kelisiwlerge kelmegen administraciya menen kelisiwge shıǵıp ketkenlerinde ózlerin
isenimsiz hám qolaysız sezim etediler.
Amerika menejmentine tómendegi ayrıqshalıqlar tán:
- firma xızmetkerleri óz kompaniyasına sodiklik pazıyletine iye bolmay, odan
jaqsılaw hám paydalılaw jumıs tabılǵan zamati onı ketiwǵa tayın ;
- qarardı bir baslıq qabıl etedi, oǵan bo'ysunuvchilar bolsa islep shıǵarıw, satıw
ǵárejetlerin hám múmkin bolǵan paydanı analiz qılıw tiykarında qarar shıǵarıwǵa járdem
berediler;

- islep shıǵarıw munasábetleri hesh qashan jeke, rásmiy bolmaǵan munasábetlerge


aralastırilmaydi.
Batıs menejment usılında bir neshe kórinislerin ajıratıw múmkin.
Mısalı, Evropa mámleketleri wákilleri arasında menejment usılında saldamlı ayırmashılıqlar
bar. Eger nemis menejmentiniń ózgeshelikli belgileri retinde uzaqtı kózlesh hám
joqarı ıntızam kórinetuǵın bolsa, ingliz menejmenti ushın tómendegiler xarakterli:
- islep shıǵarıw ǵárejetlerin tómenletiwge kúshli itibar ;
- ITTKIni jigerli túrde ótkeriw hám ilmtalab ónimler islep shıǵarıwdı tez
ózlestiriw (mısalı, ingliz kompaniyalarınıń telekommunikatsiya hám farmacevtika
salasındaǵı jetiskenlikleri);
- texnologiyalıq processlerdiń qollanılıwında mayısqaqlıq (eger Germaniyada qabıl
etilgen texnologiyalıq instruktsiyalar ózgertiliwinen aldın uzaq kelisimler ótkerilse,
ingliz firmalarında texnologiyalıq processlerdi zamanagóylashtirish hám jetilistiriw tez
ámelge asıriladı );
- islep shıǵarıw detallari hám názikliklerine itibar ;
- jumısshı kúshine salıstırǵanda kem aqsha tólew (Germaniyada social támiynatqa joqarı -
25 % ge shekem dáramat salıǵı, jumıs xaqining úzliksiz ósiwi hám nemis markasınıń ósip
baratuǵın stul 90 -jıllar aqırında jumıs xaqi ortasha dárejesiniń Ullı Britaniyaǵa salıstırǵanda
salkam 2 ret joqarı bolıwına alıp keldi).
Bunnan tısqarı, Germaniyaǵa salıstırǵanda inglizlarda islep shıǵarıw processinde
menejerler tárepinen jumısshılardı ruwxıy qollap-quwatlaw zárúriyatın názerde
tutatuǵın konstruktiv islep shıǵarıw munasábetleri ornatildi. Bul Ullı Britaniyada jumıs
kúni hám úskene ekspluataciyasınıń mashina waqıtı uzınlaw dawam etiwi saqlanıwına
kómek berdi.
Dúnyada yapon menejmenttiń joqarı reytingine qaramay, yapon firmaları batıs
menejment usılınan, atap aytqanda Fransuz ónim islep shıǵarıw hám satıwdı basqarıwdı
shólkemlestiriw usılınan paydalanıw halları málim. Atap aytqanda, Yaponiyada jeńil hám júk
avtomobilleri óndiriwshi ekinshi “Nissan” kompaniyası 90 -jıllar aqırında qıyın
dáwirdi basdan keshirdi. Onıń administraciyası 1999 jılda “Reno” Fransuz avtomobilsozlik
firması menen alyans dúziw sheshimin qabıl kildi. Alyans ideologiyachilaridan biri bolıp, aqırǵı úsh jıl ishinde “Reno”ni tabıslı restrukturizatsiya etkenligi ushın
“Ǵárejetler adam óltiriwshii” atınıń alǵan “Reno” kompaniyasınıń jetekshi menejeri Karlos Gan
xızmet etdi.
Alyans sheńberinde yapon kompaniyası óz aldına Fransuz menejmenti usıllarınan
paydalanıw esabına záleller, qarızlar, artıqsha islep shıǵarıw quwatları hám jetkilikli
bolmaǵan avtomobil satıw kólemi máselelerin sheshiw hám ilimiy islenbelerge
ǵárejetlerdi kemeytiw, birden-bir strategiyanı islep shıǵıw, butlovchilarni birge satıp alınǵan zat
qılıw hám sol sıyaqlılar boyınsha kúshlerdi birlestiriw wazıypaların qoydı. Bunnan tısqarı,
strategiyalıq tárepten fransuz hám yapon kompaniyaları tásir sheńberin keńeytiw (“Nissan”
kompaniyasınıń ornı Aziya hám Amerikada kúshli, “Reno” kompaniyası Evropa
bazarında jetekshilerden biri) esabına qosılıwdan utadılar.
Usınıń menen bir waqıtta skeptiklar keleshekte islep shıǵarıw hám satıw ǵárejetlerin
kemeytiwde gayratli franstuz menejmenti principleriniń jumısshılardı bushatish hám islep
shıǵarıw quwatların kemeytiwdi alǵıslamaydigan konservativ korporatsion
dástúrlerge iye yapon menejmenti principleri menen to'qnashish múmkinshiligin
ko'rmoqdalar.

5. 3. Aziya menejment usılı


Aziya menejment usılı batıs menejmentten parıq etedi hám tómendegi xarakterli
ayrıqshalıqlarǵa iye:
- túrli “jumsaq” strukturalarǵa pát beriw, bunda firmalararo munasábetler tiyisli
kelisimlerdi dúziw menen rásmiy tiykarda emes, bálki kompaniya basshılarınıń isenimi,
óz-ara túsiniwi, aǵayınlıq hám dos sıpatında munasábetler tiykarında alıp barıladı ;
- menejerlerdiń joqarı tálim dárejesi, olardıń mamanlıǵın úzliksiz asırıw ;
bo'ysunuvchilarning basshılar menen munasábetlerinde ǵamqorlıǵı ;
- kompaniyalar strategiyalıq jobalarınıń tabısına ıseniw hám seriklerdiń birbiriga isenimi;
- firmanı rawajlandırıw ulıwma maqsetine qospa úles qosıw zárúrligini
túsiniw. Mısalı, Yaponiya hám Qubla Kareyada kompaniyalar adamlarǵa tek bántlik hám
dáramattı támiyinlep qalmay, bálki ózin kórinetuǵın etiwge múmkinshilik jaratadı, jámiyette
málim orındı iyelewge kómeklesedi, yaǵnıy miynetti motivlashtirishni ózgertiredi.
Yapon firmalarında iktidorli qánigege onıń ideyaların rawajlandırıw hám turmısqa nátiyjeni ámelde qollanıw
etiw ushın arnawlı departament tashkil etilgen, firma bolsa muwapıq tárzde óz iskerlik
sheńberin ózgertirgen yamasa keńeytirgen hallar málim.
Bul mámleketlerde basqarıw natiyjeliligi tiykarında dos sıpatında hám jipslashgan
jámáátlerdi dúziw jatadı. Olar miynetti shólkemlestiriw hám islep shıǵarıw munasábetleri
rásmiy hám rásmiy bolmaǵan faktorların qosıw, menejment ratsional usılların arqa amerika
tipidagi individualistik mádeniyattan ayrıqsha halda tek basshılardıń isenimi hám óz-ara
túsiniwine tiykarlanǵan irratsional firmalararo baylanıslar menen qosıp uyqaslastırıw
járdeminde tashkil etiledi.
Yapon menejmenti usılınıń amerikanikidan tupten parıqlanishiga mısal bolıp,
jumısqa tiyisli máselelerdi aste, olardıń mánisine az-azdan jaqınlasıp, talqılaw
etiwshi yapon biznesmenlarining ózara kelisiw ádetin keltiriw múmkin. Olar
aldın serikler ortasında óz-ara túsiniw hám isenimge erisiwge, keyininen tiykarǵı
mashqalalardi talqılawǵa háreket etedi. Usınıń menen birge múnásip serikler
ortasındaǵı ózara kelisiwlerge yuristler tartinmaydi.
Miynetti shólkemlestiriw hám islep shıǵarıw munasábetleri boyınsha batıs
qánigeler on yillab Aziya, atap aytqanda yapon menejmenti usılın úyrenediler.
Oǵan bolǵan qızıǵıwshılıq házirde de susaymagan. Atap aytqanda, “Nissan”, “Toyota”,
“Xonda” yapon avtomobillerin óndiriwshiler jılına bir jumısshına tuwrı keletuǵın
avtomobiller sanı boyınsha birinshi onlıqqa kirgen. Mısalı, Ullı Britaniya daǵı
“Nissan” kompaniyası zavodı jılına bir jumısshına 105 avtomobil islep shıǵaradı,
Evropada ortasha ónimlilik 52 avtomobildi quraydı. Yapon menejment usılın
úyreniw tiykarında yapon menejmenti ámeliyatına tómendegi úlgili ilajlar
kiredi degen juwmaqqa keliw múmkin:
- firmanıń barlıq xızmetkerleri ushın azandaki dene shınıqtırıw ;
- jumıs waqtında arnawlı kiyim;
-hár kúni konsensus usılı menen qarar qabıl etiwshi basshılar jıynalısı ;

- kompaniyaǵa sadıqlıqtı ol jaǵdayda islew shárti retinde tárbiyalaw ;


- jumısshı hám xizmetkerlerdiń jumıs waqtından tısqarı islewge tayınlıǵı menen ishdagi
muvafaqqiyatlari ushın álbette sıylıqlaw ;
- jumısshılar, menejerler, kompaniya basshılarınan ibarat “sapa to'garaklari” hám “nol
defektlar” gruppalarınıń ámel etiwi (bul to'garaklar hám gruppalardıń maqseti - firma
normal iskerligi ushın tosıqqa aynalǵan arnawlı mashqalanı sheshiw);
- basshılar hám jumısshılar ushın bir asxana hám kompaniyanıń barlıq xızmetkerleri
ushın “shańaraqqa tiyisli” rásmiy bolmaǵan awqatlanıwlar ;
- departament basshılarında kabinet joq ekenligi, olar bo'ysunuvchilarga miynetsevarlikni
kórsetiw ushın óz jumıs jayın olar menen ulıwma xanada jaylastırıwdı qáleydiler;
- miynetke aqsha tólew hám xızmet mártebesiniń eliriwinde tiykarǵı faktor bolıp
firma daǵı jumıs stajı esaplanadı ;
- jumısqa ómirlik jallaw ;
- basshılardıń bo'ysunuvchilar menen ádepli mámile etiwi;
- úlken teleklerden qutılıw hám firma xızmetkerlerin ıntızamǵa úyretiw
múmkinshiligin beretuǵın anıq múddette jetkiziw ámeliyatı ;
- islep shıǵarıw processinde tánepislerdi ılajı bolǵanınsha kemeytiw;
- jumısshı hám xizmetkerler pensiyaǵa shıqqanınan keyin olardıń barlıq shańaraq aǵzalarına
pensiya pensiyasın tólew.
Yaponiyada islep shıǵarıwdı hám ónim satıwdı shólkemlestiriw qásiyetlerine
“sogo shosha” sawda úyleri hám subetkazib beretuǵınlardıń úlken rolin kirgiziw múmkin.
Ekinshi Jáhán urısınan keyin “sogo shosha” sisteması Yaponiyada sanaattıń tez tikleniwi
jáne onıń dúnya jetekshilerinen biri dárejesineshe zamanagóylashtirilishiga járdem berdi.
Zamanagóy yapon sanaatınıń júzege keliw etiliwi eń rawajlanǵan mámleketler tájiriybesin keń
qosıw járdeminde ámelge asırılǵan. Ol waqıtta “sogo shosha” rawajlanǵan
mámleketlerden nátiyjeli texnologiyalar hám úskenelerdi import qılıw, keyininen bolsa
baslanǵısh materiallar hám Yaponiyada zamanagóylashtirilgan nátiyjeli mashina hám
úskenelerdi kirip qılıw kanalları bolıp xızmet etdi.
Yaponiya sanaatında subetkazib beretuǵınlar iskerligi sistemasın sxematik túrde
piramida kórinisinde súwretlew múmkin Mısalı, yapon avtomobilsozligida piramidaningyuqori bóleginde úlken tórtlıq - Yaponiyanıń eń iri avtomobil óndiriwshi
kompaniyaları - “Nissan”, “Toyota”, “Mitsubisi motors”, “Xonda”, piramidanıń orta
dárejesinde olardıń 500 dane tikkeley subetkazib beretuǵınları, tómengi dárejede - subetkazib
beretuǵınlardan 20 mıń tiykarınan orta hám kishi firmalar jaylasqan.
Yapon menejment usılınıń abzallıqları basqa mámleketlerde de kórinetuǵın
boldı. Mısalı, “jaqsı didli, jas kewilli hám jetkilikli tabıslı kisiler ushın”
avtomobiller islep shıǵarıw, german “Porshe” kompaniyası satıwlarınıń keskin
azayıwı hám firma administraciyasınıń islep shıǵarıw ǵárejetleriniń ósiwi ústinen
qadaǵalawdı joytıwı sebepli bankrotlik yoqasiga hám ǵárezsizlikti joytıwına kelip qaldı.
Qarızlarǵa botgan kompaniyanı Germaniya avtogigantlari “Mersedes-Bens”, “BMv” hám
“Folksvagen” satıp alıwǵa tayın edi.
“Porshe” ǵárezsizligin administraciyanıń “óz kemshiliklerinen nobud bolıwdan
kóre, ózge tájiriybe járdeminde dúzeliw ábzal” degen ideyası hám “Sin gidzyutsu” (awdarma
etilgende - jańa texnologiya ) yapon máslahát firması qánigelerin usınıw
sheshimi qutqarib qaldı. Yapon qánigeleri úsh jıl ishinde “Porshe”ni qayta qurdi. Nátiyjede
jıynama konveyer qısqartirildi, bir neshe uchastkalar hám járdemshi bólmeler joǵaldı,
zavoddıń aymaqlıq maydanı 30 % ga kemeydi, avtomobil jıynaw páti bolsa derlik 40 %
ga o'sdi hám islep shıǵarıw buzılǵanlıǵı (brak) kemeydi.

5. 4. Menejment usılınan qaramastan jumısqa tiyisli etiket


Hár qanday mámlekette global menejerge qabıl etiwshi mámlekettiń túrli
materiallıq hám tariyxıy qásiyetlerine tuwrı hám uyqas keliwshi jumısqa tiyisli etiket tiykarlarına
ámel qılıw usınıs etiledi. Bunday tiykarlarǵa :
belgilangan isbilermenlik ushırasıwı waqıtına qatań ámel qılıw ;
muzokaralar baslawdan aldın sapar kartochkaları menen almaslaw zárúr hám
sapar kartochkasın uzata turıp, óz nomingizni anıq aytıń ;
muzokaralarni delegatsiya baslıǵı - kompaniyanıń eń joqarı lawazımlı wákili
baslawı kerek. Ózara kelisiwler waqtında ol ǵayrattı talqılaw qılınıp atırǵan mashqalanı
eń jaqsı biletuǵın menejerge beriwi múmkin;

muzokara urıs qatnasıwshısıların jaylastırıw qaǵıydalarına (delegatsiya basshıları ádetde


bir-birine keri o'tiradi) ámel qılıw zárúrli;
o'z argumentlarini bayanlawda tek awdarmashı yamasa tildi biletuǵın shaxsqa
shaqırıq etpeslik kerek;
ishbilarmonlik sáwbetinde aste pátda argumentlarni anıq hám ıqsham anıqlama beriw
menen sóylew kerek;
muzokaralarni aparıw páti eki tárep pikirlerin tuwrı qabıllaw hám
zárúr bolǵanda anıqlawshı sorawlar beriw múmkinshiligin beriwi kerek;
ishbilarmonlik suxbati múmkinshiliginen tolıq paydalanıw ushın hár bir táreptiń
ilajlar rejesin itibar menen talqılaw kerek;
muzokaralar juwmaǵında mudam seriklerge sizge ajratgan waqıtları ushın
minnetdarshılıq bildiriw kerek;
o'z ofisingizga qaytqannan keyin ushırasıwda kelisim háreketlerdi júz
etiwden tısqarı, sheriklikke qızıǵıwshılıq so'saymaganligini bildiriw ushın
minnetdarshılıq xatini jiberiw kerek;
sheriklar sorawları hám talaplarına tezlik penen juwap beriw kerek. Bul serik xabarın
qabıl etkenligińizdi ańlatadı.
Juwmaqlar
1. Milliy ayrıqshalıqlar, yaǵnıy mádeniyat, psixologiya, temperament, dástúrler socialekonomikalıq máselelerdi túsiniw hám sheshiw hám de kárxanalardıń nátiyjeli iskerligi
ushın zárúr shólkemlestirilgen sharayatlardı jaratıw usılı retindegimenejment usılına tásir
kórsetedi.
2. Global menejment boyınsha qánigeler sırtqı ekonomikalıq pitimdiń qabıl etiwshi
mámlekette xalıq aralıq menejer iskerliginiń dáslepki dáwirinde qıyınshılıqlar tuwdırıwı
múmkin bolǵan jetew tiykarǵı elementin ajratadılar :1) jańa shet el serikler menen
ózara kelisiwler ortalıǵı ; 2) qabıl etiwshi mámlekettiń materiallıq hám tariyxıy qásiyetleri; 3)
qabıl etiwshi mámleket ideologiyası ; 4) byurokratik dástúrler; 5) qabıl etiwshi mámleket
nızamchiligi; 6 ) pul sistemaları daǵı ayırmashılıqlar ; 7) qabıl etiwshi mámlekette siyasiy hám
ekonomikalıq turaqlısızlik.

3. Batıs menejment usılı qásiyetlerine firma hám biznes bólek baǵdarları


basshılarınıń joqarı individual juwapkershiligi hám ózine isenimi kiredi.
4. Evropa mámleketleri arasında menejment usıllarında saldamlı ayırmashılıqlar gúzetiledi.
5. Aziya basqarıw usılına tómendegiler xarakterli: “jumsaq” strukturalarǵa pát
beriw, menejerlerdiń joqarı tálim dárejesine, kompaniya strategiyalıq jobaları
tabısına ıseniw hám seriklerdiń bir-birine isenimi, firma ulıwma maqsetine
úles qosıw xissiyoti.
Qadaǵalaw sorawları :
1. Qabıl etiwshi mámlekette xalıq aralıq menejer iskerliginiń dáslepki dáwirinde
qıyınshılıqlar tuwdırıwı múmkin bolǵan sırtqı ekonomikalıq pitimdiń tiykarǵı elementlerin
aytıp beriń.
2. Menejment usılı degende neni túsinesiz?
3. Batıs menejment usılın tariyp beriń.
4. Aziya menejment usılın tariyp beriń.
5. Ulıwmaqabıl etilgen isbilermenlik etikasining tiykarǵı talapları nelerden ibarat?

7-BOB. XALQARO MENEJMENTDA INvESTITSION FAOLIYAT. Joba :


7. 1. Investitsiya túsinigi.
7. 2. Xalıq aralıq investitsiyalardıń mánisi hám tartıw sebepleri.
7. 3. Shet el investitsiyalardıń forma hám túrleri.
7. 4. Jáhán ekonomikasınıń globallasıwında shet el investitsiyalardıń ornı.
7. 5. Ózbekstan Respublikasına shet el investitsiyalardı tartıwdıń xuquqiy
tiykarları.
7. 6. Ózbekstan Respublikasınıń investitsiya siyasatı.
7. 1. Investitsiya túsinigi.
«Investitsiya» termini lotin tilindegi «invest» sózinen kelip shıqqan bolıp
«qo'yish», «mablag'ni jóneltiriw», «kapital qoyılması» mánisin beredi. Keń
mániste investitsiya aqshanı ko'paytirib hám qaytarıp alıw maqsetinde kapitaldı saparbar
etiwdi ańlatadı. Kóplegen jaǵdaylarda «investitsiya» túsinigi ekonomikalıq hám basqa iskerlik
ob'ektlerine kirgizetuǵın materiallıq hám nomoddiy naǵıymetler hám de olarǵa tiyisli huqıqlar
formasında tariyplanadi. Investitsiya degende barlıq túrdegi milliy hám intelektual baylıqlar
tushunilib, olar isbilermenlik iskerligi ob'ektlerine jóneltirilip dáramat keltiriwi yamasa
qandayda bir-bir unamlı nátiyjege jetiwi zárúr. Investitsiya kirgiziwden tiykarǵı maqset dáramat
alıw hám unamlı social nátiyjegaerishish bolıp tabıladı.
Ózbekstan Respublikasında investitsiya jóninde nızamlı hújjetler 1991 jıldan baslap
qabıllandı hám ótken waqıt ishinde olar talay jetilistirildi. Investitsiya tuwrısında
Ózbekstan Respublikasında qabıl etilgen nızamda kórsetiliwishe, investitsiya bul
ekonomikalıq nátiyje (payda, dáramat ) alıw yamasa unamlı social nátiyjege erisiw ushın
sarplanatuǵın pul qarjları, banklerge qoyılǵan amanatlar, shemirshekler, qımbatlı qaǵazlar
(aksiya, obligatsiyalar), texnologiyalar, mashinalar ásbap -úskeneler, litsenziyalar hám
nátiyje beretuǵın basqa hár qanday baylıqlar bolıp tabıladı. Bul ekonomikalıq tariyp investitsiyanıń bazar
ekonomikası sharayatında tolıqlıǵınsha iskerlik kórsetiwin anıq tastıyıqlaydı. Atap aytqanda, ol jaǵdayda,
birinshiden, investitsiyanıń ózine hám investitsiya iskerliginiń ob'ektlerine keń tariyp
berilgen; ekinshiden, investitsiyanıń tikkeley ekonomikalıq jáne social nátiyje alıwǵamuqarrar baylanıslılıǵı aytıp ótilgen. Sonday eken, investitsiyaǵa bazar munasábetlerinen
kelip shıǵıp berilgen tariypning ózindeyoq investitsion processtiń kólemi, tiykarǵı
basqıshları, yaǵnıy fondlar (resurslar ), qoyılma aqshalar (sarp etiw-ǵárejetler), nátiyje
(dáramat, payda ) anıq, hám ayqın kórsetip ótilgen. Tap sol sıyaqlı jantasıw
investitsion iskerliginiń bazar munasábetlerine ótiwi ushın jay jaratadı, bul bolsa,
finanslıq materiallıq hám intellektual baylıqlardı qayta taksimlashning vertikal hám gorizontal
usıllarınan birdeyde paydalanıwdı támiyinlep beredi. Ekonomikalıq kategoriya retinde
investitsiya tómendegishe klassifikaciyalanadı :
• Baslanǵısh (avaylangan) jamg'arilgan kapitaldı kóbeytiw maqsetinde kapitaldı
isbilermenlik ob'ektlerine jaylastırıw ;
• Investitsion joybarlardı ámelge asırıw processinde investitsiya
iskerligi qatnasıwshıları ortasında payda bolatuǵın ekonomikalıq munasábetler bolıp tabıladı.
Shet el mámleketlerdiń tájiriybesi hám investitsiya tuwrısında ózimizde qabıl etilgen
nızamlardıń analizinen kelip shıǵıp, investitsiyanıń shártli túrde ush túrin ajıratıw
múmkin:
• finanslıq investitsiyalar ;
• materiallıq investitsiyalar ;
• intellektual (intellektuallıq ) investitsiyalar.
Bazar ekonomikası sharayatında shar bir investitsiya turining ayriqsha ornı boladı.
Finanslıq investitsiyalar quramına mashalliy hám shet el mámleketlerdiń pul birlikleri,
banklerdegi amanatlar, depozit sertifikatlar, aksiyalar, obligatsiyalar, veksellar hám basqa
qımbatlı qaǵazlar
shamda teńlestirilgen baylıqlar kiredi.
Materiallıq investitsiyalar quramına tiykarǵı fondlar, yaǵnıy ımaratlar, ásbap -úskeneler, imaratlar,
kommunikatsiyalar hám basqa túrdegi tiykarǵı islep shıǵarıw fondlarining aktiv hám passiv
bólimleri kiredi.

Intellektual (intellektuallıq ) investitsiyalar muǵdarı júdá reń-barang bolıp tabıladı, yaǵnıy olar múlkshilik


shuquqlar formasındaǵı investitsiyalar intellektual meshnatga tiyisli forma daǵı investitsiyalar hám tábiy
resurslardan paydalanıw formasındaǵı investitsiyalardan ibarat.
Múlkshilik huqıqlar toparına kiretuǵın investitsiyalardıń xillari bazar munasábetleriniń
qanshelli rawajlanǵanlıǵına, jergilikli bazarlardıń ayriqsha táreplerine qaray hár túrlıbo'ladi. Intellektual miynetke tiyisli aqsha -huqıqlar formasındaǵı investitsiyalar quramına avtorlıq
huqıqları, “nou-xau”, jańa ashılıwlar, tavar belgilerine beriletuǵın litsenziyalar hám basqa hár qıylı
iyelik huqıqları kiredi.
Investitsiyalar - bul ele buyımlashmagan, lekin islep shıǵarıw qurallarına qoyılǵan
kapital. Óziniń finanslıq formasına kóre, olar payda alıw maqsetinde xojalıq
iskerligine qoyılǵan aktivler esaplansa, ekonomikalıq ózgeshelikine kóre, ol jańa kárxanalar
qurıwǵa, uzaq múddetli xızmet kórsetiwshi mashina hám ásbap úskenelerge hám de sol
menen baylanıslı bolǵan aylanba kapitaldıń ózgeriwine ketken ǵárejetler bolıp tabıladı. Investitsiyalar
jeke sektor hám mámleket tárepinen mámleket ishkerisinde jáne onıń sırtında túrli islep
shıǵarıwlarǵa hám qımbat bahalı qaǵazlarǵa (aksiyalar, obligatsiyalar) qoyılıwı múmkin.
Investitsiyalar jalpı hám sap investitsiyalarǵa ajratıladı.
YAlpi investitsiyalar - bul islep shıǵarıw qurallarınıń tutınıw etilgen bólegin
oraw hám de olardı qosımsha ósiwi maqsetinde islep shıǵarıw fondları hám
xalıq qarjları qoyılmaları bolıp tabıladı. Basqasha sóz menen aytqanda, jalpı investitsiyalar óz
ishine amortizatsiya hám sap investitsiyalardı qosadı. Sap investitsiyalardı anıqlaw ushın
jalpı investitsiyalardan amortizatsiya ajratıladı. YAlpi investitsiyalar hám amortizatsiya
ortasındaǵı koefficientke qaray ekonomikanıń jaǵdayı qanday ekenligin, yaǵnıy rawajlanıw, yamasa
turaqlılıq yamasa tómenlew dáwirin basınan keshirip atırǵanligin anıqlaw múmkin. Egerde,
jalpı investitsiyalar amortizatsiyadan artıq, yaǵnıy sap investitsiya joqarı bolsa, ekonomika
rawajlanıwda boladı, sebebi onıń islep shıǵarıw quwatları ósedi.
YAlpi investitsiya hám amortizatsiya bir-birine teń bolǵan shaqta ekonomika turaqlılıq
jaǵdayında boladı. Bul jaǵdayda sap investitsiyalar nulga ese hám ekonomika sol jılda
qansha kapital tutınıw etken bolsa, onı oraw ushın sonsha islep shıǵaradı. Ísker
aktivlik tómenlep baratırǵan ekonomika ushın (asegnatsiya jaǵdayı ) jalpı investitsiyalar
amortizatsiyadan kem bolǵan haldaǵı jaǵday xos bolıp tabıladı, yaǵnıy ekonomikada jıl dawamında
kapital islep shıǵarılǵanına salıstırǵanda kóbirek tutınıw etiledi. Bunday jaǵdayda sap
investitsiyalar belgisi keri bolıp, onıń tolıq qısqarıwın ańlatadı. Nátiyjede, jıl
aqırında kapital kólemi jıl basıdagiga qaraǵanda kem boladı. Reformalar dáslepki
basqıshında ekonomikanıń stagnatsiya jaǵdayı derlik barlıq óz ara doslıq mámleketlerinde
gúzetildi. Kárxanalardıń ishki investitsiyalaw múmkinshiliklerin tómenlewi menen bir waqıttamarkazlashgan kapital qoyılmalardıń qısqarıwı, islep shıǵarıwdı túsip ketiwine,
milliy ónim kólemin tolıq azayıwına alıp keldi.
Investitsiya kirgiziwde, áwele:
- investitsiya iskerligi sub'ektlerdiń ǵárezsizligi hám ǵayratkorligi;
- kiritilip atırǵan materiallıq naǵıymetlerge investitsiya mártebein beriw (puqara óziniń
mútajliklerin qandırıw ushın alǵan buyımları investitsiya bola almaydı );
- nızam menen belgilengen investitsiya iskerligin ámelge asırıw múmkinshiligi jaratılıwı
zárúr bolıp esaplanadı.
Investitsiyalar - bul jańa kárxanalar qurılısına, mashina hám ásbap -úskeneler satıp
alıwǵa, yaǵnıy jańa kapitaldı qurıwǵa ketken ǵárejetler bolıp tabıladı. Investitsiyaǵa ketken
ǵárejettiń muǵdarı eki omilga baylanıslı :
birinshisi - sap paydanıń kutilayotgan norması, qaysıki onı isbilermenler investitsiyaǵa

Ketken ǵárejetlerinen alıwdı qaratydı ;


ekinshisi - procent stavkası yamasa isbilermen real kapitaldı satıp alıwǵa zárúr bolǵan aqshaǵa
ıyelewi ushın tólewi kerek bolǵan baha.
Egerde, kutilayotgan payda norması procent stavkasınan joqarı bolsa, investitsiyalaw paydalı
hám kerisinshe, procent stavkası kutilayotgan payda normaınan joqarı bolsa, investitsiyalaw
paydalı bolmay qaladı. Investitsiya ǵárejetleri payda keltiriwin anıqlawda nominal procent
stavkası emes, bálki real procent stavkası esapqa alınadı. Real procent stavka bahalar dárejesin
ózgeriwin sáwlelendirip, nominal stavkadan inflyasiya dárejesin ayırması kórinisinde
anıqlanadı. Mısalı, nominal procent stavkası 16% ga teń bolsa, inflyasiya dárejesi jılına
12% tashkil etse, ol jaǵdayda real procent stavkası 4% (16%-12%) quraydı. Egerde, bul muǵdar
kutilayotgan sap payda normaınan tómen bolsa, investitsiya ǵárejetleri ósip baradı.

7. 2. Shet el investitsiyalardıń mánisi hám tartıw sebepleri.


Bir mámleketten basqa mámleketke dáramat alıw ushın yunaltirilgan hár qanday forma daǵı
mulkni tolıq qanlı shet el investitsiya dewimiz múmkin. Biraq sonday múlk formaları
bar, biz olardı shet el investitsiya dep almaymız. Mısalı, elshixona shet mámleket múlki
esaplanadi, yamasa shet el puqara jeke úy satıp alsa bul shet el shaxs múlki esaplanadi,
lekin shet el investitsiya bola almaydı. Shet el investitsiyalar - bul sırt el investorlari tárepinen joqarı dárejede dáramat
alıw, nátiyjege erisiw maqsetinde mutloq basqa mámleketiqtisodiyotining, isbilermenlik hám
basqa xızmetlerine saparbar etetuǵın barlıq múlkshilik, finanslıq, intellektuallıq
baylıqları bolıp tabıladı. Shet el investitsiyaları ishki investitsiyalardan ayrıqsha halda sırtqı
finanslıq támiynlew dáregine kiredi. Shet el investitsiyalardıń ishki investitsiyalardan ayırmashılıǵı
sonda, olarda investor basqa mámleket puqarası boladı. Ekonomikalıq mazmunına kóre
shet el investitsiyalar ssuda kapitalı (yaǵnıy qarız hám kredit), xamda tikkeley hám portfel
investitsiyalarǵa bulinadi. Investitsiyalar nege yunaltirilganligi olar kaysi shet el
investitsiya túrine kiriwin belgileydi.
Shet el investitsiyalar qospa kárxanalarda óz ulessi menen katnashib, shet el
investorlarga tolıq tiyisli bolǵan kárxanalardı jaratıw, jekelashtirishda katnashish,
shet el serikler menen bank dúziw, qımbatbaxo qaǵazlardı satıp alıwı, er hám boshka
tábiy resurslardan paydalanıw xuquqiga iye bulishi, erkin ekonomikalıq aymaqlarda iskerlik
aparıwları múmkin.
Shet el investitsiyalarǵa tiykarınan 2 gruppa faktorlar tásir kórsetedi:
1. Ekonomikalıq faktorlar :
-óndiristiń rawajlanıwı hám ekonomikalıq usish pátleriniń bir ırǵaqta ustap
turılıwı ;
-jáhán hám ayrıqsha mámleketler ekonomikasında chukur strukturalıq jılısıwlardıń ámelge
asırılıwı (ayniksa, pán-texnika tarakkiyoti yutuklari hám jáhán xızmetler bazarı tarakkiyoti
tásiri astında alıp barılıwı );
-islep shıǵarıwdı xalıq aralıq qánigeliklashuvi hám kooperatsiyalashuvining chukurlashuvi;
-jáhán ekonomikasın transmilliylashtirilishini ósip barıwı (AKSH Transmilliy
korporatsiya (TMK) lari shet el filiallarınıń ónim islep shıǵarıw kolemi AQSH tavar
kiripinen 4 márte artık bolıp tabıladı);
-óndiristiń baynalminallashuvi hám integraciya processleriniń chukurlashib
barıwı ;
-xalıq aralıq ekonomikalıq munasábetler (XIM) dıń aktiv rawajlanıwı hám boshk.
2. Siyasiy faktorlar :

-kapital kiripi (importı ) ni erkinlestiriw (Erkin ekonomikalıq aymaqlar (EIX), offshor


aymaqları hám boshq.);
-rawajlanıp atırǵan mámleketlerde industirlashtirish siyasatın aparıw ;
-ekonomikalıq isloxotlarni aparıw “Tiykarǵı wazıypamız - watanımız rawajlanıwı hám xalqımız
párawanlıǵın jáne de kóteriwdir”rish (mámleket kárxanaların jekelestiriw, jeke
sektordı hám kishi biznesti qollap-quwatlaw );
-bántlik dárejesin ustap turıw siyasatın aparıw hám basqalar.
7. 3. Shet el investitsiyalardıń forma hám túrleri
Shet el investitsiyalardıń tómendegi túrleri ámeldegi: kapital, innovatsiya jáne social
investitsiya.
-Kapital investitsiya gápine tiykarǵı fondlarni vujudga keltiretuǵın hám tákirar islep
shıǵarıwǵa, sonıń menen birge, óndiristiń basqa formaların óndiriske
qosılatuǵın investitsiyalar kiredi.
-Innovatsiya investitsiyalar gápine texnika hám texnologiyalardıń jańa áwladın
islep shıǵıw hám ózlestiriwge qosılatuǵın investitsiyalar kiredi;
-Social investitsiyalar gápine insan potencialın, ilmiy tájriybesi hám islep shıǵarıw
tájiriybesin asırıwǵa, sonıń menen birge, nomoddiy naǵıymetlerdiń basqa formaların
rawajlandırıwǵa qosılatuǵın investitsiyalar kiredi.
Shet el investitsiyalar kólemine qaray xalıq aralıq sheńber degi, yaǵnıy xalıq aralıq investitsiyalar
kórinisine de iye boladı.
Xalıq aralıq investitsiyalar - jáhán mámleketleri ortasında hárekette bolǵan
investitsiyalar bolıp tabıladı. Investitsiyalardı shet elge shıǵarıw, olardıń mámleketler ortasındaǵı aktiv
háreketi zamanagóy jáhán xojalıǵı hám xalıq aralıq ekonomikalıq munasábetlerdiń ajralıp turıwshı
qásiyetlerine aylandı. Investitsiyalardı shetke shıǵarıw jáhán xojalıǵı daǵı tovarlardı
shetke shıǵarıw monopoliyasın tugatdi. Házirgi vaktda xalıq aralıq investitsiyalardıń
ortasha jıllıq ósiw páti 30% ten asadı. Bul kórsetkish jáhán sawdası usishi
pátlerinen derlik 5 márte artıq bolıp tabıladı. Xalıq aralıq investitsiyalar ózinde materiallıq baylıq
qurıw ushın zárúr bolǵan islep shıǵarıw, pul hám tavar formalarında jamgarilgan
rezervlerdi sáwlelengenlestiredi. Bul investitsiyalar turaqlı túrde mámleket ishinde bir tarmaqtan basqasına, hám de mámleketlikleraro háreketde boladı.
Investitsiyalar túrli sırtqı kórinislerde ámelge asıriladı hám olardı analiz etiw, joybarlaw ushın
bólek qásiyetlerinen kelip chikkan halda gruppalastırıladı. Quyilish ob'ektine karab
investitsiyalar real hám finanslıq sırtqı kórinislerge ajratıladı. Real investitsiyalar (kapital
kuyilmalar) - pul qarjların kárxananıń materiallıq hám nomoddiy aktivlerine
sarıplanıwınan ibarat. Materiallıq investitsiyalar tiykarǵı kapitaldıń elementlerin satıp alıw
menen baylanıslı bolıp, kupchilik jaǵdaylarda investitsion proektler sheńberinde ámelge asıriladı.
SHuning ushın jeke aqshalar menen birge qarızǵa alınǵan aqshalar xam
paydalanılıwı múmkin.

Awdarma bot:


7-BOB. XALQARO MENEJMENTDA INvESTITSION FAOLIYAT. Joba :
7. 1. Investitsiya túsinigi.
7. 2. Xalıq aralıq investitsiyalardıń mánisi hám tartıw sebepleri.
7. 3. Shet el investitsiyalardıń forma hám túrleri.
7. 4. Jáhán ekonomikasınıń globallasıwında shet el investitsiyalardıń ornı.
7. 5. Ózbekstan Respublikasına shet el investitsiyalardı tartıwdıń xuquqiy
tiykarları.
7. 6. Ózbekstan Respublikasınıń investitsiya siyasatı.
7. 1. Investitsiya túsinigi.
«Investitsiya» termini lotin tilindegi «invest» sózinen kelip shıqqan bolıp
«qo'yish», «mablag'ni jóneltiriw», «kapital qoyılması» mánisin beredi. Keń
mániste investitsiya aqshanı ko'paytirib hám qaytarıp alıw maqsetinde kapitaldı saparbar
etiwdi ańlatadı. Kóplegen jaǵdaylarda «investitsiya» túsinigi ekonomikalıq hám basqa iskerlik
ob'ektlerine kirgizetuǵın materiallıq hám nomoddiy naǵıymetler hám de olarǵa tiyisli huqıqlar
formasında tariyplanadi. Investitsiya degende barlıq túrdegi milliy hám intelektual baylıqlar
tushunilib, olar isbilermenlik iskerligi ob'ektlerine jóneltirilip dáramat keltiriwi yamasa
qandayda bir-bir unamlı nátiyjege jetiwi zárúr. Investitsiya kirgiziwden tiykarǵı maqset dáramat
alıw hám unamlı social nátiyjegaerishish bolıp tabıladı.
Ózbekstan Respublikasında investitsiya jóninde nızamlı hújjetler 1991 jıldan baslap
qabıllandı hám ótken waqıt ishinde olar talay jetilistirildi. Investitsiya tuwrısında
Ózbekstan Respublikasında qabıl etilgen nızamda kórsetiliwishe, investitsiya bul
ekonomikalıq nátiyje (payda, dáramat ) alıw yamasa unamlı social nátiyjege erisiw ushın
sarplanatuǵın pul qarjları, banklerge qoyılǵan amanatlar, shemirshekler, qımbatlı qaǵazlar
(aksiya, obligatsiyalar), texnologiyalar, mashinalar ásbap -úskeneler, litsenziyalar hám
nátiyje beretuǵın basqa hár qanday baylıqlar bolıp tabıladı. Bul ekonomikalıq tariyp investitsiyanıń bazar
ekonomikası sharayatında tolıqlıǵınsha iskerlik kórsetiwin anıq tastıyıqlaydı. Atap aytqanda, ol jaǵdayda,
birinshiden, investitsiyanıń ózine hám investitsiya iskerliginiń ob'ektlerine keń tariyp
berilgen; ekinshiden, investitsiyanıń tikkeley ekonomikalıq jáne social nátiyje alıwǵa anıq baylanıslılıǵı aytıp ótilgen. Sonday eken, investitsiyaǵa bazar munasábetlerinen
kelip shıǵıp berilgen tariypning ózindeyoq investitsion processtiń kólemi, tiykarǵı
basqıshları, yaǵnıy fondlar (resurslar ), qoyılma aqshalar (sarp etiw-ǵárejetler), nátiyje
(dáramat, payda ) anıq, hám ayqın kórsetip ótilgen. Tap sol sıyaqlı jantasıw
investitsion iskerliginiń bazar munasábetlerine ótiwi ushın jay jaratadı, bul bolsa,
finanslıq materiallıq hám intellektual baylıqlardı qayta taksimlashning vertikal hám gorizontal
usıllarınan birdeyde paydalanıwdı támiyinlep beredi. Ekonomikalıq kategoriya retinde
investitsiya tómendegishe klassifikaciyalanadı :
• Baslanǵısh (avaylangan) jamg'arilgan kapitaldı kóbeytiw maqsetinde kapitaldı
isbilermenlik ob'ektlerine jaylastırıw ;
• Investitsion joybarlardı ámelge asırıw processinde investitsiya
iskerligi qatnasıwshıları ortasında payda bolatuǵın ekonomikalıq munasábetler bolıp tabıladı.
Shet el mámleketlerdiń tájiriybesi hám investitsiya tuwrısında ózimizde qabıl etilgen
nızamlardıń analizinen kelip shıǵıp, investitsiyanıń shártli túrde ush túrin ajıratıw
múmkin:
• finanslıq investitsiyalar ;
• materiallıq investitsiyalar ;
• intellektual (intellektuallıq ) investitsiyalar.
Bazar ekonomikası sharayatında shar bir investitsiya turining ayriqsha ornı boladı.
Finanslıq investitsiyalar quramına mashalliy hám shet el mámleketlerdiń pul birlikleri,
banklerdegi amanatlar, depozit sertifikatlar, aksiyalar, obligatsiyalar, veksellar hám basqa
qımbatlı qaǵazlar
shamda teńlestirilgen baylıqlar kiredi.
Materiallıq investitsiyalar quramına tiykarǵı fondlar, yaǵnıy ımaratlar, ásbap -úskeneler, imaratlar,
kommunikatsiyalar hám basqa túrdegi tiykarǵı islep shıǵarıw fondlarining aktiv hám passiv
bólimleri kiredi.

Intellektual (intellektuallıq ) investitsiyalar muǵdarı júdá reń-barang bolıp tabıladı, yaǵnıy olar múlkshilik


shuquqlar formasındaǵı investitsiyalar intellektual meshnatga tiyisli forma daǵı investitsiyalar hám tábiy
resurslardan paydalanıw formasındaǵı investitsiyalardan ibarat.
Múlkshilik huqıqlar toparına kiretuǵın investitsiyalardıń xillari bazar munasábetleriniń
qanshelli rawajlanǵanlıǵına, jergilikli bazarlardıń ayriqsha táreplerine qaray hár túrlı boladı. Intellektual miynetke tiyisli aqsha -huqıqlar formasındaǵı investitsiyalar quramına avtorlıq
huqıqları, “nou-xau”, jańa ashılıwlar, tavar belgilerine beriletuǵın litsenziyalar hám basqa hár qıylı
iyelik huqıqları kiredi.
Investitsiyalar - bul ele buyımlashmagan, lekin islep shıǵarıw qurallarına qoyılǵan
kapital. Óziniń finanslıq formasına kóre, olar payda alıw maqsetinde xojalıq
iskerligine qoyılǵan aktivler esaplansa, ekonomikalıq ózgeshelikine kóre, ol jańa kárxanalar
qurıwǵa, uzaq múddetli xızmet kórsetiwshi mashina hám ásbap úskenelerge hám de sol
menen baylanıslı bolǵan aylanba kapitaldıń ózgeriwine ketken ǵárejetler bolıp tabıladı. Investitsiyalar
jeke sektor hám mámleket tárepinen mámleket ishkerisinde jáne onıń sırtında túrli islep
shıǵarıwlarǵa hám qımbat bahalı qaǵazlarǵa (aksiyalar, obligatsiyalar) qoyılıwı múmkin.
Investitsiyalar jalpı hám sap investitsiyalarǵa ajratıladı.
YAlpi investitsiyalar - bul islep shıǵarıw qurallarınıń tutınıw etilgen bólegin
oraw hám de olardı qosımsha ósiwi maqsetinde islep shıǵarıw fondları hám
xalıq qarjları qoyılmaları bolıp tabıladı. Basqasha sóz menen aytqanda, jalpı investitsiyalar óz
ishine amortizatsiya hám sap investitsiyalardı qosadı. Sap investitsiyalardı anıqlaw ushın
jalpı investitsiyalardan amortizatsiya ajratıladı. YAlpi investitsiyalar hám amortizatsiya
ortasındaǵı koefficientke qaray ekonomikanıń jaǵdayı qanday ekenligin, yaǵnıy rawajlanıw, yamasa
turaqlılıq yamasa tómenlew dáwirin basınan keshirip atırǵanligin anıqlaw múmkin. Egerde,
jalpı investitsiyalar amortizatsiyadan artıq, yaǵnıy sap investitsiya joqarı bolsa, ekonomika
rawajlanıwda boladı, sebebi onıń islep shıǵarıw quwatları ósedi.
YAlpi investitsiya hám amortizatsiya bir-birine teń bolǵan shaqta ekonomika turaqlılıq
jaǵdayında boladı. Bul jaǵdayda sap investitsiyalar nulga ese hám ekonomika sol jılda
qansha kapital tutınıw etken bolsa, onı oraw ushın sonsha islep shıǵaradı. Ísker
aktivlik tómenlep baratırǵan ekonomika ushın (asegnatsiya jaǵdayı ) jalpı investitsiyalar
amortizatsiyadan kem bolǵan haldaǵı jaǵday xos bolıp tabıladı, yaǵnıy ekonomikada jıl dawamında
kapital islep shıǵarılǵanına salıstırǵanda kóbirek tutınıw etiledi. Bunday jaǵdayda sap
investitsiyalar belgisi keri bolıp, onıń tolıq qısqarıwın ańlatadı. Nátiyjede, jıl
aqırında kapital kólemi jıl basıdagiga qaraǵanda kem boladı. Reformalar dáslepki
basqıshında ekonomikanıń stagnatsiya jaǵdayı derlik barlıq óz ara doslıq mámleketlerinde
gúzetildi. Kárxanalardıń ishki investitsiyalaw múmkinshiliklerin tómenlewi menen bir waqıtta oraylasqan kapital qoyılmalardıń qısqarıwı, islep shıǵarıwdı túsip ketiwine,
milliy ónim kólemin tolıq azayıwına alıp keldi.
Investitsiya kirgiziwde, áwele:
- investitsiya iskerligi sub'ektlerdiń ǵárezsizligi hám ǵayratkorligi;
- kiritilip atırǵan materiallıq naǵıymetlerge investitsiya mártebein beriw (puqara óziniń
mútajliklerin qandırıw ushın alǵan buyımları investitsiya bola almaydı );
- nızam menen belgilengen investitsiya iskerligin ámelge asırıw múmkinshiligi jaratılıwı
zárúr bolıp esaplanadı.
Investitsiyalar - bul jańa kárxanalar qurılısına, mashina hám ásbap -úskeneler satıp
alıwǵa, yaǵnıy jańa kapitaldı qurıwǵa ketken ǵárejetler bolıp tabıladı. Investitsiyaǵa ketken
ǵárejettiń muǵdarı eki omilga baylanıslı :
birinshisi - sap paydanıń kutilayotgan norması, qaysıki onı isbilermenler investitsiyaǵa

Ketken ǵárejetlerinen alıwdı qaratydı ;


ekinshisi - procent stavkası yamasa isbilermen real kapitaldı satıp alıwǵa zárúr bolǵan aqshaǵa
ıyelewi ushın tólewi kerek bolǵan baha.
Egerde, kutilayotgan payda norması procent stavkasınan joqarı bolsa, investitsiyalaw paydalı
hám kerisinshe, procent stavkası kutilayotgan payda normaınan joqarı bolsa, investitsiyalaw
paydalı bolmay qaladı. Investitsiya ǵárejetleri payda keltiriwin anıqlawda nominal procent
stavkası emes, bálki real procent stavkası esapqa alınadı. Real procent stavka bahalar dárejesin
ózgeriwin sáwlelendirip, nominal stavkadan inflyasiya dárejesin ayırması kórinisinde
anıqlanadı. Mısalı, nominal procent stavkası 16% ga teń bolsa, inflyasiya dárejesi jılına
12% tashkil etse, ol jaǵdayda real procent stavkası 4% (16%-12%) quraydı. Egerde, bul muǵdar
kutilayotgan sap payda normaınan tómen bolsa, investitsiya ǵárejetleri ósip baradı.
7. 2. Shet el investitsiyalardıń mánisi hám tartıw sebepleri.
Bir mámleketten basqa mámleketke dáramat alıw ushın yunaltirilgan hár qanday forma daǵı
mulkni tolıq qanlı shet el investitsiya dewimiz múmkin. Biraq sonday múlk formaları
bar, biz olardı shet el investitsiya dep almaymız. Mısalı, elshixona shet mámleket múlki
esaplanadi, yamasa shet el puqara jeke úy satıp alsa bul shet el shaxs múlki esaplanadi,
lekin shet el investitsiya bola almaydı.

Shet el investitsiyalar - bul sırt el investorlari tárepinen joqarı dárejede dáramat


alıw, nátiyjege erisiw maqsetinde mutloq basqa mámleketiqtisodiyotining, isbilermenlik hám
basqa xızmetlerine saparbar etetuǵın barlıq múlkshilik, finanslıq, intellektuallıq
baylıqları bolıp tabıladı. Shet el investitsiyaları ishki investitsiyalardan ayrıqsha halda sırtqı
finanslıq támiynlew dáregine kiredi. Shet el investitsiyalardıń ishki investitsiyalardan ayırmashılıǵı
sonda, olarda investor basqa mámleket puqarası boladı. Ekonomikalıq mazmunına kóre
shet el investitsiyalar ssuda kapitalı (yaǵnıy qarız hám kredit), xamda tikkeley hám portfel
investitsiyalarǵa bulinadi. Investitsiyalar nege yunaltirilganligi olar kaysi shet el
investitsiya túrine kiriwin belgileydi.
Shet el investitsiyalar qospa kárxanalarda óz ulessi menen katnashib, shet el
investorlarga tolıq tiyisli bolǵan kárxanalardı jaratıw, jekelashtirishda katnashish,
shet el serikler menen bank dúziw, qımbatbaxo qaǵazlardı satıp alıwı, er hám boshka
tábiy resurslardan paydalanıw xuquqiga iye bulishi, erkin ekonomikalıq aymaqlarda iskerlik
aparıwları múmkin.
Shet el investitsiyalarǵa tiykarınan 2 gruppa faktorlar tásir kórsetedi:
1. Ekonomikalıq faktorlar :
-óndiristiń rawajlanıwı hám ekonomikalıq usish pátleriniń bir ırǵaqta ustap
turılıwı ;
-jáhán hám ayrıqsha mámleketler ekonomikasında chukur strukturalıq jılısıwlardıń ámelge
asırılıwı (ayniksa, pán-texnika tarakkiyoti yutuklari hám jáhán xızmetler bazarı tarakkiyoti
tásiri astında alıp barılıwı );
-islep shıǵarıwdı xalıq aralıq qánigeliklashuvi hám kooperatsiyalashuvining chukurlashuvi;
-jáhán ekonomikasın transmilliylashtirilishini ósip barıwı (AKSH Transmilliy
korporatsiya (TMK) lari shet el filiallarınıń ónim islep shıǵarıw kolemi AQSH tavar
kiripinen 4 márte artık bolıp tabıladı);
-óndiristiń baynalminallashuvi hám integraciya processleriniń chukurlashib
barıwı ;
-xalıq aralıq ekonomikalıq munasábetler (XIM) dıń aktiv rawajlanıwı hám boshk.
2. Siyasiy faktorlar :-kapital kiripi (importı ) ni erkinlestiriw (Erkin ekonomikalıq aymaqlar (EIX), offshor
aymaqları hám boshq.);
-rawajlanıp atırǵan mámleketlerde industirlashtirish siyasatın aparıw ;
-ekonomikalıq isloxotlarni aparıw “Tiykarǵı wazıypamız - watanımız rawajlanıwı hám xalqımız
párawanlıǵın jáne de kóteriwdir”rish (mámleket kárxanaların jekelestiriw, jeke
sektordı hám kishi biznesti qollap-quwatlaw );
-bántlik dárejesin ustap turıw siyasatın aparıw hám basqalar.
7. 3. Shet el investitsiyalardıń forma hám túrleri
Shet el investitsiyalardıń tómendegi túrleri ámeldegi: kapital, innovatsiya jáne social
investitsiya.
-Kapital investitsiya gápine tiykarǵı fondlarni vujudga keltiretuǵın hám tákirar islep
shıǵarıwǵa, sonıń menen birge, óndiristiń basqa formaların óndiriske
qosılatuǵın investitsiyalar kiredi.
-Innovatsiya investitsiyalar gápine texnika hám texnologiyalardıń jańa áwladın
islep shıǵıw hám ózlestiriwge qosılatuǵın investitsiyalar kiredi;
-Social investitsiyalar gápine insan potencialın, ilmiy tájriybesi hám islep shıǵarıw
tájiriybesin asırıwǵa, sonıń menen birge, nomoddiy naǵıymetlerdiń basqa formaların
rawajlandırıwǵa qosılatuǵın investitsiyalar kiredi.
Shet el investitsiyalar kólemine qaray xalıq aralıq sheńber degi, yaǵnıy xalıq aralıq investitsiyalar
kórinisine de iye boladı.
Xalıq aralıq investitsiyalar - jáhán mámleketleri ortasında hárekette bolǵan
investitsiyalar bolıp tabıladı. Investitsiyalardı shet elge shıǵarıw, olardıń mámleketler ortasındaǵı aktiv
háreketi zamanagóy jáhán xojalıǵı hám xalıq aralıq ekonomikalıq munasábetlerdiń ajralıp turıwshı
qásiyetlerine aylandı. Investitsiyalardı shetke shıǵarıw jáhán xojalıǵı daǵı tovarlardı
shetke shıǵarıw monopoliyasın tugatdi. Házirgi vaktda xalıq aralıq investitsiyalardıń

Ortasha jıllıq ósiw páti 30% ten asadı. Bul kórsetkish jáhán sawdası usishi


pátlerinen derlik 5 márte artıq bolıp tabıladı. Xalıq aralıq investitsiyalar ózinde materiallıq baylıq
qurıw ushın zárúr bolǵan islep shıǵarıw, pul hám tavar formalarında jamgarilgan
rezervlerdi sáwlelengenlestiredi. Bul investitsiyalar turaqlı túrde mámleket ishinde bir tarmaqtan basqasına, hám de mámleketlikleraro háreketde boladı.
Investitsiyalar túrli sırtqı kórinislerde ámelge asıriladı hám olardı analiz etiw, joybarlaw ushın
bólek qásiyetlerinen kelip chikkan halda gruppalastırıladı. Quyilish ob'ektine karab
investitsiyalar real hám finanslıq sırtqı kórinislerge ajratıladı. Real investitsiyalar (kapital
kuyilmalar) - pul qarjların kárxananıń materiallıq hám nomoddiy aktivlerine
sarıplanıwınan ibarat. Materiallıq investitsiyalar tiykarǵı kapitaldıń elementlerin satıp alıw
menen baylanıslı bolıp, kupchilik jaǵdaylarda investitsion proektler sheńberinde ámelge asıriladı.
SHuning ushın jeke aqshalar menen birge qarızǵa alınǵan aqshalar xam
paydalanılıwı múmkin.

Investitsiya iskerligin ámelge asırıwshılar (investorlar) tómendegi belgileri boyınsha


klassifikaciyalanadı.
7. 4. Jáhán ekonomikasınıń globallasıwında shet el investitsiyalardıń ornı. Ózbekstan búgingi kúnde iri shet el investitsiyalardı qabıl etiwshi mámleketler
qatarına kirisiw ushın barlıq ekonomikalıq, siyasiy hám xuquqiy tiykarlarǵa iye. Lekin bul degeni
Ózbekstanda shet el investorlarni jalb etiw ushın barlıq jumıslar etip bolındı, degeni
emes. Endigi náwbette bul tiykarlarǵa tayanǵan halda investitsiyalar qosıwdıń
mexanizmlerin jetilistiriw máseleleri turadı.
Jáhán tájiriybesi sonı kórsetedi strategiyalıq investorlar kóp muǵdardaǵı aqshalardı
birinshi náwbette ekonomikası óz ishki múmkinshilikleri tiykarında turaqlı hám izbe-iz túrde
rawajlanıp atırǵan mámleketke yunaltiradi. Naǵız ózinday mámleketlerdagina quyilgan
aqshalar saqlanıwına hám barkaror payda alıwǵa muljal qilsa boladı.
Ishki hám sırt el investorlarini birinshi náwbette minimal dárejedegi salıq jeńillikleri
emes, bálki biznes degi keyingi qolay hám maqul túsetuǵın keleshekler qızıqtiradi.
MDX mámleketleriniń payda bulishi menen shet el investorlarning investitsion xızmetlerin
ámelge asırıw daǵı jańa múmkinshilikler maydanı payda buldi. SHuni sonı da aytıw kerek
shet el investorlar bul máselede úlken tájiriybege iye. Álbette bul máseleniń bir tárepi
bulsa, ekinshi tárepi investitsiyalar qabıl etiwshi (MDX) mámleketleri ushın zamanagóy
islep shıǵarıw quralların qabıl etiw degi investitson tańlaw múmkinshiligi jaratıldı. Buǵan
ápiwayı hal dep karash kerek emes, sebebi, investitsiyalar -ekonomikanı háreketke
keltiretuǵın, onı olga jıljıtuvchi kúsh.
Mámleketti social, ekonomikalıq hám siyasiy rawajlanıwda investitsiyalarınıń atap aytqanda,
shet el investitsiyalardıń áhmiyeti úlken bolıp tabıladı. Ekenin aytıw kerek, xar qanday mámleket dúnyadan
bóleklengen halda jáhán tájiriybelerin úyrenmesten, dúnyanıń etakchi mámleketleri ılım, pán hám
texnika salasında erisken jetiskenliklerin qabıl etpesten rawajlanıwı múmkin emes.
Ózbekstan ekonomikasında chukur ekonomikalıq islohatlar, strukturalıq ózgerisler ámelge
asırilar eken, shet el investitsiyalar rawajlanıwısız oyda sawlelendiriw etip bolmaydı.
Globallasıw procesine qosıw bul dúnyanıń etakchi mámleketleri menen sheriklikte
bolıw, social ekonomikalıq hám siyasiy tarawdaǵı mámleket siyasatınıń óz-ara mápli tiykarda
bul mámleketlikler siyasatina sáykes keliwi bolıp tabıladı. Zamanagóy jáhán ekonomikası ushın investitsiya
aktivligi hám jáhán ekonomikası globallasıwınıń kusheytiwi zárúrli áhmiyetke iye boladı.
Rawajlanıp atırǵan mámleketler hám bazar ekonomikasına utish dáwirin basınan keshirip atırǵan
mámleketlerdiń xalıq aralıq mexnat taksimotidagi roli artıp baratırǵanlıǵı xam oǵan unamlı tásir kórsetedi.
SHuningdek, globallasıw procesine ekonomikanı erkinlestiriw, ilimiy-texnika
tarakkiyotining tezleniwi, rakobatning kusheytiwi hám boshka bir kator faktorlar xam
xos bolıp tabıladı.
«CHet el, xalıq investitsiyalari» tug'risida Ózbekstan Respublikasınıń 1998 jıl 30 aprel
Nızamınıń 3- statyasında «CHet ellik investorlar tiykarınan dáramat (payda ) alıw maqsetinde
isbilermenlik iskerligi hám nızam hújjetlerinde qadaǵan etilgen basqa túrdegi iskerlik
ob'ektlerine qosatuǵın barlıq túrdegi materiallıq hám nomoddiy baylıqlar hám olarǵa tiyisli
xuquqlar, sonday-aq, intellektuallıq mulkka tiyisli xuquqlar, sonıń menen birge sırt el
investitsiyalarınan alınǵan hár qanday dáramat Ózbekstan Respublikası aymaǵında sırt el
investitsiyaları dep tán alıw etiledi». 2 Shet el investitsiyalarınıń ulıwma tariypi
F. Xeniusning 1947 jıl AQSHda baspadan shıǵarılǵan sırtqı sawda sózliginiń 2- basılıwında
kuyidagicha berilgen:
Shet el investitsiyalar - bir mámleket aymaǵınan ekinshi mámleket aymaǵına
kiritilgen, kirip etilgen investitsiyalar»3 Bizińshe sırt el investitsiyaları - shet
mámleketleriniń milliy ekonomikaǵa materiallıq, finanslıq hám nomoddiy (nau-xau)

Kórinisindegi múddetli qoyılmalardıń barlıq formaları túsiniledi. Bul tómendegilerden


ibarat bulishi múmkin: qospa kárxanalardı shólkemlestiriwde óz úlesi menen qatnasıw,
shet el qarjı iyesilerge tolıq tiyisli bolǵan kárxanalardı qurıw, shet el shaxslar
tárepinen qımbatlı qaǵazlardı, sonıń menen birge, zayom hám kreditler alıw. Ekenin aytıw kerek shet el
investitsiyalar ekonomikalıq rawajlanıw girewi. Shet el investitsiyalar ekonomikanı háreketke
keltiretuǵın kúsh. Ózbekstan úlken shet el investitsiyalar yunaltirilayotgan mámleketler
toparına kirisiw ushın barlıq shárt-shárayatlarǵa, shet el investitsiyalardı qosıw ushın
bir qatar artıqmashılıqlarǵa iye. Ózbekstan jáhán xamjamiyati aldında uzınıń socialekonomikalıq rawajlanıw dárejesi, dune kartasında geografiyalıq jaylasıwı, tábiy resurslariniń
quramı hám rezervi, xukumat alıp baratırǵan ekonomikalıq siyasat hám boshkalar menen áhmiyetli
rol uynaydi.
Házirgi kúnde respublikamız sırtqı sawda aylanbasınıń úshten bir bólegi shet el
investitsiyalar qatnasıwındaǵı kárxanalar ulessine tugri kelmokda hám olardıń kirip
kolemindegi
úlesi utgan jılı 60 protsentti quradı.

Xalıq aralıq finans institutları menen xamkorligimiz aktiv rawajlanıp atır. Investitsiya hám


qarjılar haqqında gáp barǵanda, bir zárúrli máselege ayrıqsha tuxtalib utishni zárúr.
Búgin orınlarda ekonomikanı kóteriw, zamanagóy texnika hám texnologiyalar menen
buyımlanǵan jańa kárxanalardı qurıw hám rekonstrukciya etiw shet el qarjılardı
jalb etiw, kishi biznes hám jeke isbilermenlik, xızmet kursatish tarawi hám bólip alıp islewshilikti
rawajlandırıw nechoglik úlken, xal kiluvchi áhmiyetke iye ekenin kimga bolıp tabıladı tastıyıq kilib
beriwge xojat júk. Bul eń dáslep, xalıqı bandligi, onıń jumıs xaki hám tabısın asırıw,
bul oxir-okibatda respublikamız aymaqları, jaxar hám rayonlarımızdaǵı eń áhmiyetli social
muamolarni tarqatıp alıw bolıp esaplanadı. 4 Bul bolsa uz gezeginde shet el investitsiyalardıń kirip keliwi
ushın kulay investssion ortalıq qurıw shártleriniń ayırımların uz ishine aladı. Shet el
investitsiyalar ekonomikalıq processler esaplanıp, jáhán bazarı menen uzaro yakin hám tulik
baylanıslılıqta boladı. SHu nuktai-názerden ol kupgina ekonomikalıq processlerdi uzida kamrab
aladı. Shet el investitsiyalar bazar munasábetlerine utayotgan mámleketler ekonomikasın
strukturalıq kayta qurıw pátlerin tezlestiriw imkaniyatın beredi. Eń zárúrli yunalish
retinde shet el investitsiyalardı qosıwdı óz ishine alǵan investitsiya iskerliginiń
jedellashuvi búgingi kúnde ótiw dáwirin basınan keshirip atırǵan mámleketler ushın áyne
múddáhá. Shet el investitsiyalardı qosıw ol yamasa bul mámlekette alıp barılıp atırǵan
siyasiy jáne social
-
ekonomikalıq islohatlarga baylanıslı.
Investitsiyalar zamanagóy texnika hám texnologiyalar menen kurollanish, ilimiy texnikalıq, islep
shıǵarıw hám intellektual múmkinshiliklerin qayta tiklewdiń tiykarǵı qural bolıp tabıladı. Áyne shet el
investitsiyalar arqalı milliy ekonomika jonlanib, óndiriste zamanagóy
básekilesler tovarlar óndiriske qánigeliklesip barıladı. Bul bolsa óz gezeginde
jańa jumıs orınlarınıń ashılıwı hám mámleket degi ámeldegi ekonomikalıq jáne social
máseleleriniń sheshiliwine alıp keledi.
Jáhán tájiriybesi sonı kórsetedi, mámleket ekonomikasında shet el investitsiyalardıń
tutqan ornı, úlesi usı mámleket degi investitsion ortalıqtıń qanshellilik qolaylıgini
belgileydi. Bul ortalıq kóp jixatdan shet el investitsiyalarǵa salıstırǵanda mámleket alıp baratırǵan
siyasatın hám sırtqı ekonomikalıq iskerliginiń mámleket tárepinen tártipke salıp qoyıwınıń
qásiyetleri menen bahalanadı. Shet el investitsiyalardı kiripi hám importı. Barǵan sayın keńeyip baratırǵan
kapitallar bazarınıń baynalminallashuv procesi bazar ekonomikasına iye mámleketler
ortasındaǵı kapital aǵımı kóleminiń artıp barıwı menen ajralıp turadı. Xalıq aralıq kapitallar
aǵımı - bul islep shıǵarıw faktorlarınan birewiniń háreketi bolıp tabıladı. Bunda ayrıqsha tavar hám
xızmetler basqa mámleketler degi óndiristiń ekonomikalıq abzallıǵı sebepli usha
tárepke oqib utadi. Bul xaqda tikkeley hám portfel investitsiyalar koleminiń ulıwma usishi,
qısqa hám uzaq múddetli kreditler koleminiń artpaqtası, evrovalyuta bazarları daǵı operatsiyalar
mikyosining asıp barıwı hám boshkalar bildirgi beredi.
Xalıq aralıq kapitallar migratsiyasi - xalıq aralıq ekonomikalıq munasábetlerde etakchi orınlardan
birin iyeler eken, ol uz gezeginde jáhán xojalıǵı rawajlanıwına sezilerli tásir utkazadi. Bul
tásir, áwelembor, kapitallar migratsiyasining jáhán ekonomikasın usish pátlerinde uz
hákisin tabadı. Kapital óndiristiń kulay investitsiya ortalıqı ámeldegi tarawların
izlep, shegaralardı kesip ótedi. Xalıq aralıq investitsiyalar kópshilik retsipient mámleketler
ushın óndiristegi kapital etiwmasligi mashqalasın sheshiw, investitsiya
potencialın asırıw hám ekonomikalıq ósiw pátlerin tezletiw imkaniyatın beredi.
Kapitaldıń shetke chikqshi xalıq aralıq mexnat taksimotining chukurlashuvi hám

Rawajlanıwınıń eń áhmiyetli shártlerinen biri esaplanadi. Mámleketleraro kapitallar


háreketi olar urtasidagi ekonomikalıq alokalar hám xamkorlikni bekkemleydi, islep
shıǵarıwdıń xalıq aralıq qánigeliklashuvi hám kooperatsiyalashuvini chukurlashtiradi. Xalıq aralıq
kapitallar migratsiyasi jáhán sawdası rawajlanıwın ragbatlantirar eken, ol mámleketler urtasidagi
uzaro tavar ayırbaslaw kolemin asıradı, atap aytqanda, xalıq aralıq korporatsiyalar filialları
urtasidagi aralıq ónimler basma-bas almasıwlanıwın tezlestiredi. Finanslıq bazarlardıń uzaro
integraciyalashuv hám baynalminallashuv sharayatında kapitaldıń xalıq aralıq qayta islep
chikarilishi támiyinlenedi xamda xalıq aralıq ekonomikalıq alokalar mexanizminiń natiyjeliligi
asadı. Boshka tárepden bolsa qadaǵalaw kilinmaydigan kapitallar okimi mámleket tólew
balansı teń salmaqlılıqınıń aynıwına hám valyuta stuldıń sezilerli dárejede shayqalıwına
alıp keledi. Derlik barlıq mámleketler ámelde investitsiyalardıń xam kirip, xam
impor etedi (sebebi, BXIlar tiykarınan TMK orkali ámelge asıriladı ) yamasa investitsiyalardı
jetkizip beretuǵın (kaerda TMK bas boshkaruv bulimi jaylasqan bulsa) xamda kabul
kiluvchi (TMK uz shaxobchalari, bulimlariga iye bulsa, olar BXIlar tiykarında háreket etiwedi) retinde qatnasıwadı. Xalıq aralıq kapitallar migratsiyasi menen baylanıslı okibatlar
mámlekettiń siyasiy jáne social-ekonomikalıq maqsetlerin ámelge asırıwǵa tikkeley tásir
utkazadi. Tuwrısıda, olardan kútiletuǵın unamsız hám unamlı okibatlar rawajlanǵan hám
rawajlanıp atırǵan mámleketler, sonıń menen birge, utish dáwiri ekonomikasına iye mámleketler
ushın túrlishe bolıp tabıladı. Biraq xar kanday sharayatta xam unamsız okibatlarni chetlab utgan túrde
fakatgina unamlı faktorlardan paydalanıw múmkin emes. Shet el kapitaldı jalb etiw menen
baylanıslı uta quramalı hám qarama-qarsılıqlı process boyınsha alıp barilaetgan mámleket siesatida bul
boyınsha ystuvor yunalishlarni belgilep alıw kerek boladı.
Házirgi kúnde kapitallardı jalb etiw hám shetke shıǵarıw boyınsha unamsız
okibatlarga kapustaasdan kapitaldı shetke alıp chikish tendensiyasi barǵan sayın kúshaymokda.
CHetga kapital alıp chikishni aktivlestiriwshi faktorlardan biri milliy ekonomikalar
urtasidagi usib baraetgan uzaro baylanıslılıq esaplanadi. Óndiristiń
baynalminallashuvi kapitallar xalıq aralıq migratsiyasiga úlken tásir utkazadi jáne onıń
háreketin tezlestiredi. Kapital kiripi ayniksa, tikkeley investitsiyalar formasında shetke
alıp chikilishi óndiristiń xalıq aralıq tús alıwına hám xalıq aralıq ónim dep atalmish
ónimlerdiń jaratılıwında tiykarǵı faktor esaplanadi. Xalıq aralıq kapitallar migratsiyasi
jáhán xojalıǵınıń rawajlanıwda ragbatlantiruvchi faktor retinde júzege chikishi menen
birgelikte shet el kapitaldı jalb kiluvchi hám kirip kiluvchi mámleketler ushın túrli
okibatlarga alıp keliwshi tásir utkazadi.
Kapitaldı kirip kiluvchi mámleketler ushın kapitallar migratsiyasi kuyidagicha unamsız
tásir kursatishi múmkin:
-shetke chikarilaetgan kapital urnini koplovchi shet el investitsiyalardı jalb kilmaslik
shetke kapital chikaruvchi mámlekettiń ekonomikalıq usish pátlerin ásteletiwi
múmkin;
-kapitaldı kirip kiluvchi mámleketler ushın kapitaldı shetke shıǵarıw olarda bántlik
dárejesiniń tómenlewine alıp keledi;
-shetke kapital shıǵarıw mámleket tólew balansına unamsız tásir etedi.
Kapitaldı kabul kiluvchi mámleketler ushın bolsa kuyidagi unamlı tárepler tán:
-boshkariladigan kapital importı mámleket ekonomikalıq usishiga járdem beredi;
-jalb kilingan kapital kushimcha jumıs urınların jaratadı ;

-shet el kapital jańa texnologiyalardı alıp keledi, nátiyjeli menejment bolsa mámlekette


ilimiy-texnika tarakkiyoti (ITT) ni tezlestiredi;
-kapitaldıń kirip keliwi retsipient mámleket tólew balansınıń jaqsılanıwına alıp
keledi.
Óz gezeginde kapitaldı jalb etiwdiń unamsız aqıbetleri xam ámeldegi:
-shet el kapital milliy kapitaldıń urnini iyelep, onı payda norması yukori tarmaqlardan
sikib chikaradi, nátiyjede málim sharayatlar tásirinde mámleket ekonomikasınıń bir
tárepleme rawajlanıwı jáne onıń ekonomikalıq jaǵdayı qáwip astında qalıwı múmkin;
-kapital importı kupincha retsipient mámleket bazarlarında uz ómiriy siklini tawısqan
tovarlardı ótkeriw menen baylanıslı, sonıń menen birge, óndiris shıǵarıwdan sapasızligi
aniklanganligi sebepli alıp taslanǵan tovarlar menen baylanıslı boladı ;
-ssuda kapitalı importı mámleket tashki karzining kupayishiga alıp keledi;
-finanslıq inkirozlar nátiyjesinde hám fond bazarlarınan kapitaldıń oqib ketiwi mámleket
valyutasınıń barkarorligiga hám ulıwma finanslıq-ekonomikalıq jaǵdayǵa saldamlı zálel etkazadi.
Mısal ushın 1997 jılda Qubla -SHarkiy Aziya mámleketlerinde júz bergen finanslıq
inkiroz jáne onıń jáhán ekonomikasına tásirin keltiriw múmkin. TMKlarning kóplegen
filialları orkali kapital kúyiw óndiristiń xalıq aralıq kooperatsiyalashuviga alıp
keledi. Túrli mámleketlerdiń mustakil yuridikalıq kompaniyaları bir xalıq aralıq korporatsiya
sheńberinde tarmaqlı, texnologiyalıq, detalli qánigeliklashuv orkali yakin alokada bulishadi. Kapital
kiripi bolsa bul alokalarni bekkemleydi. Rawajlanǵan mámleketler ekonomikalıq ósiwdi
támiyinlew, sanaattıń etakchi tarmaqların rawajlandırıw, bandlilikni asırıw ushın
salmokli kólem degi shet el kapitaldı qosıw menen baylanıslı ekonomikalıq siesatlari xam
kapitallar migratsiyasini ragbatlantiruvchi faktorlardan biri esaplanadi. Rawajlanıp atırǵan
mámleketler bolsa investitsiya ortalıqın erkinlestiriw orkali shet el kapitaldı qosıw hám
bul orkali ekonomikalıq rawajlanıwǵa dúmpish beriwge háreket etiwedi. Kapitallardıń xalıq aralıq
háreketin ragbatlantiruvchi faktorlardan taǵı biri xalıq aralıq finanslıq shólkemler iskerligi
bolıp, olar kapitallar okimini tártipke salıp turıwadı.
Mámleketler urtasida dúzilgen dáramatlar hám kapitallardı eki márte solikka tartıwdıń
aldın alıw maqsetindegi xalıq aralıq kelisimler uz gezeginde mámleketler urtasidagi sawda,
ilimiy-texnikalıq xamda investitsiyalardı jalb etiw boyınsha alokalarni bekkemleydi. Ámelde dúnyadaǵı barlıq mámleketler BXIlarni aktiv kullab-kuvvatlashmokda. Olardıń
erkin háreketi ushın qolay ortalıq jaratılıwma intilmokda, ámeldegi shekleniwler biykar
etińmokda, ekspropriatsiya kilinishdan saklash jaǵdayları kúshaytirilmokda, ámeldegi
bazar rakobati ushın keń múmkinshilikler jaratıp berilip atır. Házirgi sharayatta
Ózbekstan kapitaldı import etiwshi mámleket retinde jáhán maydanına chiqmokda. Bul
boyınsha bir kator milliy mápler esapqa alınadı. Kirip kiyatırǵan shet el investitsiyalar
házirshe etiwmey atırǵan milliy resursların tolıqtırıwı, zamanagóy texnologiyalar, úskeneler,
«nou xau»ni alıp kiriwi, shet el qánigeler, ekspert hám konsultantlarni tartıw sebepli
ónim sapası hám jumısshı kúshi mamanlıǵın asırıwı múmkin. Basqasha etip aytqanda,
shet el investitsiyalar islep shıǵarıwdı ragbatlantiradi, ko'shimcha jumıs jayları jaratadı,
islep shıǵarıw hám ilimiy-texnikalıq kooperatsiya sebepli mámleket ekonomikasınıń jáhán
ekonomikasına integraciyalashuviga járdem beredi.

7. 6. Ózbekstan Respublikasınıń investitsiya siyasatı.


Mámleketimiz ǵárezsizlikke erisken jıllardan baslap, bazar ekonomikasına ótiwdiń
ayriqsha ekonomikalıq rawajlanıw jolınan barıp atır. Bul joldainvestitsiya siyasatınıń
áhmiyeti kútá úlken. CHunki investitsiyalar ekonomikada strukturalıq ózgerisler, texnikalıq hám
texnologiyalıq jańalanishlar, kárxanalardı qayta remontlaw jumısların ámelge asırıwdı
xoshametlentiredi, mámleket kirip hám import potencialın asırıwǵa múmkinshilik jaratadı. SHu
tárepten Ózbekstan Mámleketi óz strukturalıq investitsiya siyasatın aparıp atır.
Strukturalıq investitsiya siyasatı aymaqlar, tarmaqlar hám kárxana investitsiya siyasatlarınan
quram tawıp, olar óz-ara baylanıslı. Aymaqlar investitsiya siyasatı investitsiyanı jumsawda
xalıq, aymaq hám investor máplerin esapqa alǵan halda nátiyjeli isletiwge múmkinshilik
beretuǵın aymaqta alıp barılatuǵın ilajlar kompleksi. Tarmaq investitsiya siyasatı
bolsa bul mámleket ekonomikasınıń rawajlanıwın támiyinleytuǵın tarmaqlar, sanaat
ónimlerin kirip qılıw, import almastırıwshı islep shıǵarıwdı rawajlandırıw,
ilimiy-texnika rawajlanıwın investitsiya jolı menen qollap-quwatlaw esaplanadı.
Mámleket strukturalıq investitsiya siyasatında jańa tarmaqlardı shólkemlestiriw hám rawajlandırıw,
xalıqtıń tutınıw tovarları, jumıs jaylarǵa bolǵan talabın qısqa waqıt ishinde joqarı dárejede
támiyinlewge erisiw
jolında tómendegi wazıypalarǵa ámel qılıp atır :
-Gónergen islep shıǵarıwlardı ólpeń mámileden shıǵarıp taslaw ;
-Jergilikli óndiriwshilerdi qollap-quwatlaw ;
-Tólew qábiletine iye bolǵan hám talapǵa uyqas halda islep shıǵarıw strukturaların
jaratıw ;
-Islep shıǵarıw resurslarınan hám ilimiy-texnika potencialınan múmkinshiligi barınsha joqarı dárejede
paydalanıwdı támiyinlew;
-Mámlekettiń ekologiyalıq hám ekonomikalıq qawipsizligin támiyinlew jáne onı kúsheytiw;
-Nátiyjeli, básekine tiykarlanǵan islep shıǵarıwlar, bazar infratuzilmasi, xızmet
kórsetiw tarawi hám intellektuallıq xızmetler rawajlanıwın uyqaslastırıw ;Ekonomikanıń ústin turatuǵın tarmaqların rawajlandırıw hám jańa tarmaqlardı qurıw ;
-Xalıqtıń jumıs menen bandligini hám hám de ekonomikalıq aktivligin asırıw ;
-Aymaqlar social infratuzilmasini tolıq qáliplestiriw
Strukturalıq investitsiya siyasatın aparıwda zárúrli strategiyalar islep shıǵarılǵan
bolıp, olardıń mánisi kishi ekonomikalıq sub'ektler rawajlanıwın qollap-quwatlawdan
ibarat. Usı islerdi ámelge asırıwda shet el investitsiyalardı qosıw zárúrli
áhmiyetke iye. Mámleketimizde siyasiy turaqlılıq, investitsiya ortalıǵın júdá
qolaylıgixorijiy investorlar uzaq múddetli investitsiya joybarların dúziwde tiykar
bolıp atır.
Bunnan tısqarı, qosılǵan sırt el investitsiyalar hám kreditler ushın kepillikler usınıs
etiw, soliy hám bajıxana tariypleri boyınsha jeńillikler, zaem hám procent stavkaların
subsidiyalash sıyaqlı shárt-shárayatlar jaratılıp atır, o'nlab nızamlı hújjetler ámel qılıp atır.
Atap aytqanda, jeke investitsiyalardı ekonomikanıń real sektorına jáne de tartıw
maqsetinde 2005 jıl 11 aprelde Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń “Tuwrıdanto'g'ri jeke shet el investitsiyalardı tartıwdı xoshametlew boyınsha qosımsha
ilajları tuwrısında” Pármanı qabıllandı. Bul pármange qaray sanaattıń
bólek tarawları daǵı kárxanalar tiykarǵı iskerligi boyınsha dáramat salıǵı, múlk salıǵı
social infratuzilmani rawajlandırıw hám aymaqlardı abadanlastırıw salıǵı, ekologiya
salıǵınan, mikrofirmalar hám kishi kárxanalarǵa salınatuǵın birden-bir salıqtan,
sonıń menen birge, investitsiya muǵdarına qaray 3 jıldan 7 jılǵa shekem múddette respublika jol
fondı ajıratılǵan qarjılardan azat etildi. Juwmaq mınada, mámleket strukturalıq investitsiya
siyasatı orınlarda, awıllarda ámelge asırıwda gaz, suw, elektr, kommunikatsiya

Tarmaqlarınyaxshilash mámleket jeńillikleri tiykarında kishi kárxanalar shólkemlestiriw zárúr.


CHunki sol jol menengine awıl kárxanalarına shet el investitsiyalardı qosıw
múmkin.
Ózbekstan Respublikasında shet el investitsiyalar qatnasıwındaǵı kárxanalarǵa
berilgen jeńilliklerdiń áhmiyeti
Házirgi kúnde mámleketimizde iskerlik kórsetiwshi shet el investitsiyalar qatnasıwındaǵı
kárxanalarǵa ámeldegi salıqlar hám bojlar maydanınan qatar kiyim-kensheklikler, jeńillikler
belgilengen. Bul jeńilliklerdiń ámel etiwi tikkeley mámleketimizde yuritilayotgan investitsiya siyasatınıń tiykarǵı negizlerinen birin tashkil etip, óz unamlı nátiyjesin
berip atır. Mısalı, Respublikamızda shet el investorlar óz islep shıǵarıw mútajlikleri
ushın alıp kiritiletuǵın buyım-múlkinen boj tólewi alınbaydı, Respublika investitsiya
programmasına kiritilgen joybarlarǵa sarp etiw atırǵan shet el investitsiyalar qatnasıwındaǵı islep
shıǵarıw kárxanaları dáramat (payda ) salıǵınan 7 jıl múddetke azat etilgen, kárxana
fondında shet el investitsiya qarjları úlesi 50% hám odan joqarı bolsa, olar 2
jıl múddetke dáramat (payda ) salıǵınan azat etilgen hám basqa salıq jeńillikleri
belgilengen.
Ózbekstanda ekonomikalıq reformalardı ámelge asırıwdıń birinshi basqıshında mámleket
ekonomikasına shet el investitsiyalardı keń qosıw ushın qolay investitsiya ortalıǵın
jaratıw húkimet sırtqı ekonomikalıq iskerligin dıqqat orayında boldı. Shet el
investitsiyalardı qosıw ilajların ámelge asırıwda húkimet tómendegi principlerge
tiykarlandi:
-sırtqı ekonomikalıq iskerlikti jáne de erkinlestiriw salasında anıq maqsetti gózlep siyasat
júrgiziw;
-respublika ekonomikasına tikkeley kapital aqshanı keń qosıwdı támiyinleytuǵın
huqıqıy sociallıq-ekonomikalıq hám basqa shárt-shárayatlardı barǵan sayın jetilistiriw;
-respublikaǵa jáhán dárejesindegi texnologiyanı jetkizip berip atırǵan hám ekonomikanı
zamanagóy quramın payda etiwge kómeklesip atırǵan shet el investorlarga salıstırǵanda
ashıq qapılar siyasatın yurgizish;
-aqshalardı respublika ǵárezsizligin támiyinleytuǵın, import ornın qoplovchi hám
básekige shıdamlı ónim islep shıǵarıw menen baylanıslı bolǵan eń zárúrli ústin turatuǵın
jóneliste jıynash.
SHuningdek, respublika ekonomikasına shet el investitsiyanı qosıwdı aktivlestiriw
ushın tómendegilerdi ámelge asırıw zárúr:
-investitsiya joybarların maman ekspertler qadaǵalawınan ótkeriw hám jetilisken
tayarlanishiga erisiw;
-qospa kárxanalar hám shet el investitsiya qatnasıwındaǵı basqa túrdegi isbilermenlik
iskerligin dizimnen ótkeriw degi tosqınlıqlardı pútkilley alıp taslaw.

Mámleketimizde shet el investitsiyalardı milliy kárxanalarǵa qosıwda tómendegi ústin turatuǵın


jónelislerdi belgilew maqsetke muwapıq bolıp tabıladı:
-awıl xojalıq ónimlerin tereń qayta islew tarawların rawajlandırıw ;
-mineral sheki onim resurslarini, sonday-aq, neft hám gazdı tabıw, qayta islew
boyınsha ekologiyalıq islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw;
-transport hám telekommunikatsiya infratuzilmasini rawajlandırıw ;
-ekonomikanıń barlıq tarmaqlarında ılım talap hám jáhán bazarlarında básekige shıdamlı
ónimler islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw;
-turizm salasın rawajlandırıw, xalıq aralıq hám ishki turizmning zamanagóy infratuzilmasini
jaratılıwma erisiw.
Ózbekstanda shet el investorlarga nızamlı iskerlik nátiyjesinde alǵan paydaları hám basqa
dáramatların qandayda bir-bir sheklewlersiz qálegenshe shet mámleketke ótkeriw múmkinshiligi
kepillik beriledi. Bunnan tısqarı shet el investorlar Respublika banklerinde hesh bir
sheklewlersiz qálegen valyutada esap betine ıyelewleri múmkin.
Shet el investitsiyası bolǵan kárxana ámeldegi nızamlarǵa qaray ózi islep shıǵarǵan
ónimdi litsenziyasız kiripke shıǵarıw hám óz islep shıǵarıw mútájlikleri ushın zárúr
ónimler importın ámelge asırıw huqıqına iye esaplanadı. Shet el ynvestorlarga tábiy
baylıqlardı qıdırıw, islep shıǵarıw hám paydalanıw hám basqa xojalıq jumısların júrgiziw
ushın konsessiyalar beriliwi múmkin. Konsession shártnamalar shet el investorlar menen
Ózbekstan Respublikası mámleket basqarıwdıń wákil etilgen shólkemleri ortasında dúziledi.
Ózbekstan Respublikasında júzege keliw atırǵan kárxanalar ustav qarjına shet el
investorlarning úlesi retinde yamasa shet el xızmetkerlerdiń óz mútajlikleri ushın alıp
kirilayotgan múlk bajıxana tólewinen azat etiledi hám import salıǵı undirilmaydi. Shet el
investorlar Ózbekstanda iskerlik kórsetip atırǵan kárxanalardıń aksiyaları, úlesleri hám
shemirsheklerin, sonıń menen birge, yuridikalıq shaxslar tárepinen shıǵarılǵan qımbatlı qogozlarni satıp
alıwları múmkin. Shet el investitsiyaları bolǵan kárxanadan shıǵıw yamasa bunday
kárxananining tamamlanılıw hallarında shet el investorlar sol kárxana múlkinen óziniń
úlesin kárxana múlki menen ma`nisine proporcional túrde pul yamasa natura jol menende
qaytarıp alıw huqıqına iye boladı. Shet el investitsiyalar qatnasıwında dúzilgen
kárxanalardıń xojalıq jumıslarında esap -kitaplar Ózbekstan Respublikasınıń nızamchiligi tiykarında alıp barılıwı kerek. Bul jaǵdaylar da nızamda kórsetilgen. Bul
kárxanalar bankrot jaǵdayına túsip qalǵanda ol óz múlki, yaǵnıy sawda ob'ektleri, xızmet
kórsetiw tarawları, er uchastkası, ımaratları, qurılısları, úskenelerinen kelip shıǵıp
minnetlemeleri támiyinlenedi. Erdan paydalanıw hám iyelik qılıw huqıqı bunnan tısqarı.
Eger Ózbekstan Respublikası nızamchiligida kórsetilgen shárt-shárayatlar xalıq aralıq
shártnama hám shet el investorlar menen kelisimlerde kórsetilgen shárt-shárayatlar parq qilsa,
xalıq aralıq shártnama hám shártlesiwge tiykarınan iskerlik yurgiziladi. SHunday etip, jaratılǵan
huqıqıy tiykarlar shet el sheriklerdiń keń investitsiya iskerligi ushın qolay sharayatlar
jaratıp, olardıń huqıqları hám sarplaǵan investitsiyasın qorǵaw etedi.
Házirge kelip, Ózbekstan aymaǵında shet el kompaniyalar iskerliginiń huqıqıy
tiykarların qáliplestiriw procesi tiykarınan aqırma jetkerildi hám ámelde qollanilmokda.
Bul iskerlikti xoshametlewge jóneltirilgen ilajlardıń tómendegi sisteması islep
shıǵılǵan :
-jekelestiriw processinde shet el investitsiyalardıń qatnasıwı ;
-texnikalıq qayta qurallanıw ;
-xalıq tutınıwı hám kiripke mólsherlengen ónimler islep shıǵarıwdı ragbatlantirish.
Ózbekstan Respublikası shet el investitsiyalardı milliylestiriw hám rekvizitsiya
etińmasligiga kepillik beredi. Shet el investitsiyalar tek ayrıqsha jaǵdaylarda, avarıya,

Epidemiya tarqalǵan waqıtlarda ministrler Mákemesiniń sheshimi menen rekvizitsiya etiliwi


múmkin. Bul jaǵday investorga kórsetilgen zálel mikdorida kompensatsiya qilanadi. Shet el
investorlarga ushın zárúr finanslıq-ekonomikalıq kepilliklerdi támiyinlew ushın húkimet
tárepinen shet el investorlarni qorǵawdıń Milliy sugurta fondın qurıw
tuwrısında qarar qabıl etilgen. Bul fond respublika aymaǵında shólkemlestiriw etilgen sırt el
banklerde Ózbekstan Respublikası, shet el investitsiya qatnasıwındaǵı qamsızlandırıw
kompaniyaları valyuta qádiriyatlarınıń bir bólegin deponentlash jolı menen payda etinadi.
Shet el investorlarning nızamlı xızmetleri arqalı etilgen dáramatları shet el valyutada,
shegaralanbaǵan muǵdarda shegaradan alıp ótiwleri mámleket tárepinen kepillik beriledi.
Tuwrıdan-tuwrı jeke shet el investitsiyalardı qosıwdı xoshametlew
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 11. 04. 2005 jıldaǵı “Tuwrıdan-tuwrı jeke
shet el investitsiyalardı qosıwdı xoshametlew boyınsha qosımsha ilajlar tuwrısında” pármanı mámlekette investitsiya ortalıǵın jáne de jaqsılaw,
jekelestiriw, islep shıǵarıwdı modernizaciyalaw, texnikalıq tárepten qayta úskenelew
hám rekonstrukciya qılıw, respublikanıń artıqsha jumısshı kúshi ámeldegi bolǵan
regionlarında jańa jumıs jayların jaratıw programmaların ámelge asırıwǵa tuwrıdan-tuwrı
jeke shet el investitsiyalardı keń qosıw, sonıń menen birge shet el investorlar ushın
isenimli huqıqıy qorǵaw hám kepilliklerdi támiyinlew qaratılǵan. 2005 jıldıń 1 iyulidan
baslap tuwrıdan-tuwrı jeke shet el investitsiyalardı tartatuǵın ekonomika
tarmaqları kárxanaları tiykarǵı iskerligi boyınsha dáramat (payda ) salıǵı, múlk salıǵı,
abadanlastırıw jáne social infratuzilmani rawajlandırıw salıǵı, mikrofirma hám kishi
kárxanalar ushın belgilengen birden-bir salıq tólemi tólewden, sonıń menen birge Respublika jol
fondına májburiy ajıratılǵan qarjılar tólewden azat etiledi.
Tuwrıdan-tuwrı jeke shet el investitsiyalar kólemi tómendegishe bolǵanda usı
salıq jeńillikleri beriledi:
300 mıń AQSH dollarınan 3 million AQSH dollarıǵa shekem - 3 jıl múddetke;
3 millionnan artıq AQSH dollarınan 10 million AQSH dollarıǵa shekem - 5 jıl múddetke;
10 million AQSH dollarınan artıq bolǵanda -7 jıl múddetke.
Salıq jeńillikleri tómendegi shártler tiykarında qollanılıwı múmkin:
- usı kárxanalardı artıqsha jumısshı kúshi bolǵan regionlar - Qaraqalpaqstan
Respublikası, Jizzaq, Qashqadárya, Sirdaryo, Surxondaryo, Xorezm wálayatlarında,
sonıń menen birge Navaiy, Andijan, Namangan hám Ferǵana wálayatlarınıń awıl xalıq
punktlerinde jaylastırıw ;
- shet el investorlar tárepinen tuwrıdan-tuwrı jeke shet el investitsiyalardı
Ózbekstan Respublikasınıń kepilligi berilmegen halda ámelge asırıw ;
- kárxananıń ustav kapitalında shet el qatnasıwshılardıń úlesi keminde 50 protsentti tashkil
etiwi kerek;
-bul kárxanalar mámleket diziminen ótkerilgennen keyin tuwrıdan-tuwrı jeke
shet el investitsiyalardı kirgiziw;
-shet el investitsiyalardı erkin almastıriletuǵın valyuta yamasa jańa zamanagóy texnologiyalıq
úskene formasında qoyıw ;

Tuwrıdan-tuwrı jeke shet el investitsiyalar ushın beriletuǵın jeńillikler ámeldegi


etiletuǵın ekonomika tarmaqları tómendegiler esaplanadı :
1. Radio elektronika sanaatı buyımları hám de kompyuter hám esaplaw texnikası butlovchi
buyımların islep shıǵarıw.
2. Kiyim-kenshek
sanaat : tayın sabaq gezleme hám jún gezlemeler islep shıǵarıw ; tayın
tigiwshilik, trikotaj, baypaq ónimleri hám toqımashılıq galantereyasi islep shıǵarıw ;
terini qayta islew; ayaq kiyim, tayın ko'n-galantereya buyımları islep shıǵarıw.
3. Ipakchilik sanaatı : shoyi gezlemeler hám ipakdan tayın buyımlar islep shıǵarıw.
4. Qurılıs materialları sanaatı : Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2005 jıl 24
mart daǵı PF-3586 -sanlı Pármanı 1 a-qosımshasında kórsetilgen qurılıs materiallarınıń jańa
túrlerin islep
shıǵarıw.
5. Qus góshi hám máyekti sanaat kóleminde etiwtiriw.
6. Azıq-túlik
sanaatı : jergilikli shiyki zattan sanaat kóleminde qayta islengen
tayın azıq-túlik ónimleri islep shıǵarıw (alkogollı, alkogolsız ishimlikler hám temeki
ónimleri bunnan tısqarı ).
7. Gósh-sút sanaatı : gósh hám sút ónimleriniń tayın túrleri, pishloq hám sarı may
islep shıǵarıw.
8. Ximiya -farmacevtika sanaatı :
dári-dárman quralları islep shıǵarıw ; sintetik kir juwıw quralları, xojalıq ximiya
tovarları islep shıǵarıw.
Shet el investitsiyalardı tartıw hám ózlestiriw maqsetinde investorlarga
beriletuǵın jeńillikler.
Ózbekstan Respublikasında shet el investitsiyalardı tartıw hám ózlestiriw maqsetinde
investorlarga bir qatar jeńillikler (ekonomikalıq platforma) beriledi. Shet el investitsiyalar
menen islengen kárxanalar (sawda, dáldalshılıq, sheki onim jetkizip beretuǵınlardan
tısqarı ) dizimnen ótken kúnden baslap :
-dáramat (payda ) salıǵınan 1-jıl - 25%, 2-jıl - 50%, 3-jıldan 100%, awıl aymaǵında 1-
jıl azat etiledi;
-múlk salıǵınan 2 jılǵa azat etiledi;ishlab shıǵarǵan óniminiń 30% aslamı kiripke shıqsa, 50% ga dáramat (payda
salıǵı ), 15-30% kiripke shıǵarılsa, 30% dáramat (payda ) salıǵınan azat etiledi;
-islep shıǵarıw menen bánt bolsa, er salıǵınan 2 jılǵa azat etiledi.
Tuwrıdan-tuwrı jeke shet el investitsiyalardı qosqan mámleketimizdegi islep
shıǵarıw tarmaqları ózleriniń tiykarǵı iskerlik túrlerindegi tómendegi salıqlardan azat
etilediler:
-dáramat (payda ) salıǵı ;
-múlk salıǵı :
-social infratuzilmani hám aymaqlıq rawajlanıwdı rawajlandırıw salıǵı ;
-átirap -ortalıq salıǵı ;
-mikrofirmalar hám kishi biznes ushın birden-bir salıq ;
-jol fondiga májburiy ajıratılǵan qarjılardan.
Eger, shet el investitsiyalar kolemi:
-300 000 - 3 000 000 AQSH dollarına teń bolsa - 3 jılǵa ;
-3 000 000 - 10 000 000 AQSH dollarına teń bolsa - 5 jılǵa ;
-10 000 000 AQSH dollarınan artıq bolsa - 7 jılǵa.
Ózbekstan Respublikasında bólek tarawlarǵa jeńillikler beriw názerde tutılǵan.
Oǵan kóre neft hám gaz kánlerin ashıw hám qıdırıw jumıslarına shet el kompaniyalardı jalb
etken kárxanalar :
-bul islerdi ámelge asırıw dáwirinde barlıq salıqlardan ;
-bul islerdi ámelge asırıw ushın zárúr úskenelerdi import qılıwda bojlardan azat
etiledi.
Usı tarawdıń kárxanası sırt ellik sherikler menen birge ashılsa, ol jaǵdayda,
-neft hám gaz qazib shıǵarılǵan kúnden baslap 7 jılǵa dáramat (payda ) salıǵınan ;
-shet el sherikler úlesi kapitalınan alınatuǵın dáramat hám múlk salıǵınan azat
etiledi.
Kiyim-kenshek sanaat salasında :
-tayın ónim óndiriwshi kárxanalar QQS den tısqarı barlıq salıqlardan azat;
-óz mútajligi ushın islep shıǵarıw úskeneleri, ıqtıyat bólimlerin import qılıwda
kárxanalar bajıxana tólewlerinen azat etiledi

Respublikamızda ipakchilik tarawına bólek itibar qaratılǵan bolıp tabıladı, yaǵnıy nawqanchilikka


baylanıslı barlıq islep shıǵarıw kárxanaları 01. 01. 2010 jılǵa shekem QQS
den azat etilgen. “Ózbekengilsanoat” DAK óz mútajligi ushın mámleketimizde islep
shıǵarmaytuǵın úskene, ıqtıyat bólimlerin importında bajıxana tólewlerinen
01. 01. 2008 yilgacha azat etiledi.
Juwmaqlar
1. «Investitsiya» termini lotin tilindegi «invest» sózinen kelip shıqqan bolıp
«qo'yish», «mablag'ni jóneltiriw», «kapital qoyılması» mánisin beredi. Keń
mániste investitsiya aqshanı ko'paytirib hám qaytarıp alıw maqsetinde kapitaldı saparbar
etiwdi ańlatadı.
2. Investitsiyalar - bul ele buyımlashmagan, lekin islep shıǵarıw qurallarına
qoyılǵan kapital. Óziniń finanslıq formasına kóre, olar payda alıw maqsetinde xojalıq
iskerligine qoyılǵan aktivler esaplansa, ekonomikalıq ózgeshelikine kóre, ol jańa kárxanalar
qurıwǵa, uzaq múddetli xızmet kórsetiwshi mashina hám ásbap úskenelerge hám de sol
menen baylanıslı bolǵan aylanba kapitaldıń ózgeriwine ketken ǵárejetler bolıp tabıladı. Investitsiyalar
jeke sektor hám mámleket tárepinen mámleket ishkerisinde jáne onıń sırtında túrli islep
shıǵarıwlarǵa hám qımbat bahalı qaǵazlarǵa (aksiyalar, obligatsiyalar) qoyılıwı múmkin.
Investitsiyalar jalpı hám sap investitsiyalarǵa ajratıladı.
3. Shet el investitsiyalardıń tómendegi túrleri ámeldegi: kapital, innovatsiya jáne social
investitsiya.
-Kapital investitsiya gápine tiykarǵı fondlarni vujudga keltiretuǵın hám tákirar islep
shıǵarıwǵa, sonıń menen birge, óndiristiń basqa formaların óndiriske
qosılatuǵın investitsiyalar kiredi.
-Innovatsiya investitsiyalar gápine texnika hám texnologiyalardıń jańa áwladın
islep shıǵıw hám ózlestiriwge qosılatuǵın investitsiyalar kiredi;
-Social investitsiyalar gápine insan potencialın, ilmiy tájriybesi hám islep shıǵarıw
tájiriybesin asırıwǵa, sonıń menen birge, nomoddiy naǵıymetlerdiń basqa formaların
rawajlandırıwǵa qosılatuǵın investitsiyalar kiredi.
4. Shet el investitsiyalar -bir mámleket aymaǵınan ekinshi mámleket aymaǵına
kiritilgen, kirip etilgen investitsiyalar»3 Bizińshe sırt el investitsiyaları - shet mámleketleriniń milliy ekonomikaǵa materiallıq, finanslıq hám nomoddiy (nau-xau)
kórinisindegi múddetli qoyılmalardıń barlıq formaları túsiniledi.
Tayansh sóz dizbegiler:
Xalıq aralıq biznes etikasi, biznes natiyjeliligi normaları, Ekonomikalıq
sheriklik hám rawajlanıw shólkemi (IHTT), Xalıq aralıq sawda palatası (XSP)
Qadaǵalaw sorawları :
1. Investitsiya haqqında túsinik beriń.
2. Xalıq aralıq investitsiyalardıń mánisin aytıń.
3. Shet el investitsiyalardıń forma hám túrleri?
4. Jáhán ekonomikasınıń globallasıwında shet el investitsiyalardıń ornı?

9 -BOB. JAHON XUJALIGIDA STRATEGIK


ALYANSLARNING SHAKLLANISHI vA MOXIYATI.
Joba : 9. 1. Alyanslar haqqında túsinik.
9. 2. Zamanagóy xalıq aralıq biznes degi strategiyalıq alyanslarning mánisi hám túrleri.
9. 3. TMK larda strategiyalıq alyanslar.
9. 1. Alyanslar haqqında túsinik.
Alyans (frantsuzcha alliance) - rásmiy yamasa rásmiy bolmaǵan shártnama minnetlemeleri tiykarında
awqam, birlespe, óz-ara mápler ushın yamasa ulıwma maqset ushın jıynalǵan
adamlar, gruppalar yamasa mámleketlikler ortasında anıq shártlesiwge erisilgenliginen qaramastan
óz-ara munasábetler bolıp tabıladı. Alyans aǵzaları birlespeshiler dep ataladı.
Strategiyalıq alyans - bul qosıw hám satıp alıw jaǵasındaǵı strategiyalıq birlespediń bir túri,
qospa kárxanalarǵa qaraǵanda talay maslasıwshı dizayn hám hár qanday shártlesiwge
erisiw ushın túrli waqıt aralıǵinda birgelikte jumıs júrgizetuǵın kompaniyalar ortasındaǵı
kelisimlerdi ańlatadı. Strategiyalıq alyanslar kompaniyalardıń básekilesligin
asırıwdıń zárúrli usılı. Zárúrli ústinligi sonda, kapitalı etarli bolmaǵanda da
rawajlanıp atırǵan kárxana jańa bazarlardı jańalıq ashıw, ilimiy-izertlew jumısların
finanslıq támiynlew, jańa ónimlerdi usınıw hám ilgeri jıljıtıw múmkinshiligine iye.
Strategiyalıq alyans shólkemlestiriwdiń abzallıǵı, maqsetli bazardıń sawda sheklewlerin
nátiyjeli túrde jeńip ótiw qábileti bolıp tabıladı. Strategiyalıq alyanslarning jaratılıwı olardıń
qatnasıwshılarına tekǵana básekine qarsı gúresiwge, bálki raxiplerge de arnawlı bir
basım ótkeriwge járdem beredi.
Strategiyalıq alyans dúziwdiń taǵı bir zárúrli sebebi jańa resurslardan nátiyjeli
paydalanıw esaplanadı. Bul erda qosımsha finanslıq támiynlew, jańa texnologiyalar yamasa
úskenelerden paydalanıw, tranzaktsion ǵárejetlerdi kemeytiw yamasa kompaniyanıń
ulıwma natiyjeliligin asırıw zárúriyatı haqqında sóylesiw múmkin.
Aqır-aqıbetde, strategiyalıq alyanslarni jaratıwda úshinshi tiykarǵı sebep jańa bilim hám
texnologiyalardı iyelew bolıp tabıladı. Bunda Yaponiya kompaniyaları eń tabıslı boldı
- 1980-jıllarda olar Batıs texnologiyaları, túrli tarawlar daǵı bilim hám kónlikpelerge iye
bolıw ushın Amerika hám Evropa kompaniyaları menen júdá kóp muǵdardaǵı strategiyalıq
alyanslar tuzdilar.
9. 2. Zamanagóy xalıq aralıq biznes degi strategiyalıq alyanslarning mánisi hám túrleri. Kóbinese strategiyalıq alyans bólekan rawajlanǵan bazardıń jańa segmentlerine kirisiw
yamasa jańasın jaratıw, kompaniyanıń natiyjeliligin asırıw ushın kompaniyalardıń
ekonomikalıq, texnologiyalıq, ilimiy hám kadrlar aktivlerin birlestiriwdi óz ishine aladı. Kópshilik
qánigelerdiń pikirine kóre, strategiyalıq alyanslarning tiykarǵı túrlerin eki gruppaǵa bolıw
múmkin. Birinshi gruppaǵa básekiles bolmaǵan firmalardıń seriklikleri kiredi:
transmilliy qospa kárxanalar, vertikal seriklik hám tarmaqlararo pitimler. Ekinshisi
básekiles kompaniyalardıń alyanslarini óz ishine aladı : bir-birin tolıqlawısh (óz-ara
tolıqlawısh aktivler menen), integraciya hám jalǵan kontsentratsiya.
Amerikanıń “Caterpillar” transmilliy korporatsiyasi jańa filiallarǵa kirisiw arqalı
jańa bazarlarǵa kirisiw jolı menen tabıs qazandı - ol dúnya boylap Amerika
kompaniyasınıń mashinaları hám motorlarına xızmet kórsetiwshi, komponentler
rezervlerin basqarıwshı hám támiynat shınjırların ornatatuǵın 186 dillerlar menen jaqın
sheriklik baylanısların ornatǵan.
1984 jılda Toyota hám General Motors qospa islep shıǵarıwdı shólkemlestiriwdi. Sol
waqıtta, Yaponiya kompaniyası Arqa Amerika bazarın jańalıq ashmoqchi edi hám GM
tuwrıdan-tuwrı islep shıǵarıwdı shólkemlestiriwdiń yapon usılları menen tanısıwdı
qáledi. Sondan berli, Yaponiya kompaniyası AQShda óziniń 20 ǵa jaqın zavodın
ashtı hám qospa kárxana 2010 jılda yopildi. Germaniyanıń BASF ximiyalıq
transmilliy korporatsiyasi hám Amerikanıń Dow Chemical qospa kárxanasın tashkil

Etiwdi, ol jaǵdayda nemis kompaniyası Arqa Amerika bazarında texnologiya sawdasın


ko'paytirdi hám Amerika kompaniyası ilimiy-izertlew jumısları ǵárejetlerin sezilerli dárejede
kemeytirdi.
Strategiyalıq alyanslarga mısal etip TOSHIBA dıń bir neshe sherik kompaniyaların
sanap ótiw kerek :
1.
Ericsson;
2.
Sun Microsystems;
3.
IBM hám SIEMENS;
4.
TIME WARNER.
9. 3. TMK larda strategiyalıq alyanslar. Bir mámlekettiń kompaniyaları qatnasatuǵın alyanslar milliy dep ataladı, túrli
mámleketlerden - xalıq aralıq yamasa shegaralanǵan. Transmilliy korporatsiyalar ortasındaǵı
alyanslar da milliy hám xalıq aralıq xarakterde bolıwı múmkin.
TMK básekishileri basqa kompaniyalar menen strategiyalıq birlespe dúziwgenda,
menejerler básekichilarning háreketlerin tákirarlawları múmkin hám múmkinshiligi barınsha qısqa
waqıt ishinde úlken áhmiyetke iye yamasa belgili kompaniyalardı óz ishine alǵan, biraq oxiroqibat TMK maqsetlerine juwap bermeytuǵın strategiyalıq birlespe dúziwleri múmkin. Bunday
pitimler derlik mudamı áwmetsizlikke ushraydı hám kompaniyanıń básekiles
poziciyasine saldamlı zálel etkazishi múmkin. Transmilliy korporatsiyaning maqsetlerin
anıqlap alıp, strategiyalıq alyans maqsetke jóneltirilgen halda serik tańlawǵa ótiw
múmkin. Sherik, TMKlar ushın zárúr bolǵan resurslar hám kepilliklerge ıyelewi hám,
ádetde, TMK maqsetlerine sáykes keletuǵın maqsetlerge umtılıwı kerek.
Juwmaqlar
1. Alyans (frantsuzcha alliance) - rásmiy yamasa rásmiy bolmaǵan shártnama minnetlemeleri
tiykarında awqam, birlespe, óz-ara mápler ushın yamasa ulıwma maqset ushın
jıynalǵan adamlar, gruppalar yamasa mámleketlikler ortasında anıq shártlesiwge erisilgenliginen qat'i
názer óz-ara munasábetler bolıp tabıladı. Alyans aǵzaları birlespeshiler dep ataladı.
2. Strategiyalıq alyans shólkemlestiriwdiń abzallıǵı, maqsetli bazardıń sawda sheklewlerin
nátiyjeli túrde jeńip ótiw qábileti bolıp tabıladı. Strategiyalıq alyanslarning jaratılıwı olardıń
qatnasıwshılarına tekǵana básekine qarsı gúresiwge, bálki raxiplerge de arnawlı bir
basım ótkeriwge járdem beredi.
3. Strategiyalıq alyanslarning tiykarǵı túrlerin eki gruppaǵa bolıw múmkin. Birinshi
gruppaǵa básekiles bolmaǵan firmalardıń seriklikleri kiredi: transmilliy qospa
kárxanalar, vertikal seriklik hám tarmaqlararo pitimler. Ekinshisi básekiles
kompaniyalardıń alyanslarini óz ishine aladı : bir-birin tolıqlawısh (óz-ara tolıqlawısh
aktivler menen), integraciya hám jalǵan kontsentratsiya.
3. Kóbinese strategiyalıq alyans bólekan rawajlanǵan bazardıń jańa segmentlerine
kirisiw yamasa jańasın jaratıw, kompaniyanıń natiyjeliligin asırıw ushın
kompaniyalardıń ekonomikalıq, texnologiyalıq, ilimiy hám kadrlar aktivlerin birlestiriwdi óz
ishine aladı Tayansh sóz dizbegiler:
Xalıq aralıq kompaniya, kópmilletli kompaniya, konsorsium, transmilliy korporatsiya,
transmilliylashtirish indeksi, integraciyalasqan xalıq aralıq islep shıǵarıw, gorizontal
integraciya, vertikal integraciya, litsenziyalaw, xalıq aralıq islep shıǵarıw
diversifikatsiyasi, transmilliy finanslıq -sanaat gruppaları (TMSG).
Qadaǵalaw ushın sorawlar :
1. Alyanslar haqqında túsindirme beriń.
2. Strategiyalıq alyanlarning shólkemlestiriw abzallıǵı?
3. Zamanagóy xalıq aralıq biznes degi strategiyalıq alyanslarning áhmiyeti?
4. Strategiyalıq alyanslarning túrleri?
Download 59.33 Kb.




Download 59.33 Kb.

Bosh sahifa
Aloqalar

    Bosh sahifa



«Xalıq aralıq menejment» páni milliy firmalardı basqarıw usılı retindegi menejmenttiń ulıwma principlerı kompleksinen saldamlı parq etiwshi máselelerge arnalǵan

Download 59.33 Kb.