ʻ
ʻ
ʻ
2
XORAZM VILOYATI HAZORASP TUMANI 45 - UMUMIY OʻRTA TAʻLIM
MAKTABI
BOSHLANGʻICH SINFLARDA ONA TILI VA OʻQISH SAVODXONLIGI
FANLARINI OʻQITISHDA YANGI PEDOGOGIK VA PSIXOLOGIK
METODLARNING OʻRNI HAMDA DARSDAGI SAMARASI
Berganova Shoira Qodirovna
45-sonli makatbning boshlangʻich sinf oʻqituvchisi
Hazorasp 2024
3
Kirish
Annotatsiya: Ushbu qoʻllanmada boshlangʻich sinflarda ona tili va oʻqish
savodxonligi darslarini samarali tashkil etish xususida fikr yuritiladi, yaʻni dars
davomida oʻquvchilarni dars jarayoniga turli didaktik oʻyinlar yordamida jalb
qilishning bir necha usullari koʻrib chiqiladi.
Kalit soʻzlar: zamonaviy pedagogik texnologiyalar, oʻyinli texnologiyalar, ―Kim
soʻz topadi‖ oʻyini, ―Soʻz top‖ oʻyini, ―Soʻzlar zanjiri‖ oʻyini, ―Palindrom‖ oʻyini.
Respublikamizning xalq taʻlimi oldida turgan asosiy vazifasi har tomonlama kamol
topgan sogʻlom, qobiliyatli, oʻz Vatani va xalqiga sodiq insonlarni tarbiyalash va
ularni voyaga yetkazishdan iboratdir . Bu ulugʻ maqsadni roʻyobga chiqarish xalq
taʻlimi tizimiga qarashli barcha xodimlar va oʻqituvchilar ommasidan oʻz ishiga
ijodiy yondashish, har bir ishda yuksak samaradorlikka erishish xilma-xil metodik
usullarni oʻylab topish hamda uni maktab hayotiga tadbiq etishni talab qiladi.
Bugun maktablarda taʻlim olayotgan oʻquvchilar ilm-fan, texnika taraqqiyoti
erishgan bir qator yutuqlardan bahramand boʻlgan maʻlum darajada bilimli
kishilardir. Oʻquvchiga bilim berish, har bir dars mazmunini boyitish, qiziqarli
mashgʻulotlarni dars jarayoniga singdirishni talab qiladi. Psixologlarning
aniqlashicha bolalar oʻqituvchining oddiy tushuntirishi orqali egallab olgan
maʻlumotlarga qaraganda turli xil ruhiy kechinmalar orqali oʻzlari mulohaza
yuritib mustaqil bajargan ishlari vositasida oʻzlashtirilgan bilimlarini uzoq esda
saqlab qoladilar. Chunki oʻquvchi mustaqil mashqlarni bajarishda faoliyat
koʻrsatib, ilgari olgan bilimlariga tayangan holda koʻplab oʻquv materiallarini
hayolidan oʻtkazadi. Oʻxshash hodisalarni taqqoslaydi. Oʻzicha mulohaza yuritib
mustaqil hukm chiqaradi. Dars jarayonida koʻproq pedagogik texnologiyaning
oʻyin texnologiyalari turidan foydalaniladi. Hozirgi kunda zamonaviy oʻqituvchi
dars jarayonida aktyor emas, balki ―rejissyor‖ boʻlishi zarur. U oʻz oʻquvchilarini
fanga ijodkorlik bilan qarashlarini tashkil etish, ularda izlanuvchanlik
xususiyatlarini shakllantirish, shuningdek zamonaviy pedagogic texnologiyalardan
foydalangan holda darsni tashkil etishi kerak. Buning uchun esa oʻqituvchi yangi
taʻlim usullari va metodlarini bilishi, dars jarayonida ulardan samarali foydalanishi
maqsadga muvofiq. 2023-yil ham bejizga ―Insonga eʻtibor va sifatli taʻlim yili‖deb
nomlanmagan.Dars jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiyalardan
foydalanish nima uchunkerak? Zamonaviy pedagogik texnologiyalar ortiqcha ruhiy
va jismoniy kuch sarflamay, qisqa vaqt ichida yuksak natijalarga erishish
maqsadini nazarrda tutadi. Zamonaviy pedagogik texnologiyalardan biri boʻlgan
oʻyinli texnologiyalar – taʻlim oluvchilarni
4
faollashtiruvchi va mustaqil fikrlashga undovchi, taʻlim jarayonining markazida
taʻlim oluvchi boʻlgan metod. Oʻyinli texnologiyalarni dars jarayonida qoʻllash:
―Kim soʻz topadi?‖ oʻyini Bu oʻyin oʻquvchilar yoki guruhlar asosida oʻtkazilishi
mumkin. Sinfdagi oʻquvchilar 3 guruhga boʻlinadilar. Har bir guruhga alohida
topshiriq beriladi.
1-guruh
OT
Lola
Ilon
Ipak
3-guruh
FEʻL
Ishladi
Nolidi
Aldadi
2-guruh
SIFAT
Aqlli
Nordon
Kalta
Yozuvdagi oʻyinda har bir guruh soʻzlar topishadi. 1-guruh kim?, nima? soʻrogʻiga
javob boʻladigan soʻzlarni, 2-guruh qanday?, qanaqa? soʻrogʻiga javob boʻlgan
soʻzlarni, 3-guruh nima qildi?, nima qilyapti?, nima qilmoqchi? soʻrogʻiga javob
boʻlgan soʻzlarnitopishlari kerak boʻladi. Bunda guruhlar soʻzlarning oxirgi harfiga
soʻz topishadi.OʻYINNING 2- VARIANTI
Oʻquvchilarga matn beriladi. Shu matn ichidan 1-guruh kim?, nima? soʻroqlariga
5
javob boʻlgan soʻzlarni, 2-guruh qanday?, qanaqa? soʻroqlariga javob boʻlgan
soʻzlarni, 3-guruh nima qildi?, nima qilyapti?, nima qilmoqchi? soʻroqlariga javob
boʻlgan soʻzlarni topib yozishlari kerak boʻladi. Namuna:
Oshxonami yo nonga,
Borsang bozor, doʻkonga.
Navbatingni kut, bolam,
Toqatsiz boʻlma, Hamdam!
Teatrmi, kinomi,
Avtobus yo metromi,
Navbatingni kut doim,
Deydilar oyijonim.
Kimda tartib, yoʻq toqat,
Dakki eshitar faqat
Xudbinlikdan boʻl yiroq,
Hurmat topasan, oʻrtoq!
Dilshod Rajab
1-guruh 2-guruh
Toqatsiz
Oshxona, non,
bozor, doʻkon,
navbat, bola,
Hamdam, teatr,
kini, avtobus,
tartib, metro,
6
toqat oyijonim,
xudbinlik
Oʻquvchilarga shu boʻgʻinlarni ishtirok ettirib, yangi kim?, nima? soʻroqlariga
javob boʻlgan soʻzlarni tuzish topshirigʻi beriladi. Toʻgʻri va koʻp soʻz tuzgan
oʻquvchilar ragʻbatlantiriladi. Bu oʻyinni guruh boʻlib oʻynasa ham boʻladi.
Oʻquvchilar topishi mumkin boʻlgan soʻzlar -ma
-me
-mon
Malika, mashina, olma, tabriknoma, mahorat, …
―SOʻZLAR ZANJIRI‖ OʻYINI
Ushbu oʻyinni boshlangʻich sinflarning hammasida oʻtkazish mumkin. U
oʻquvchilarning har bir soʻzga, uning tuzilish tomoniga eʻtibor berilishini taqozo
etadi. Oʻyinni oʻtkazish uchun kim?, nima? soʻroqlariga javob boʻlgan istalgan bir
soʻz olinadi. Tanlangan soʻz qaysi tovush bilan tugasa keyingi soʻz kim?, nima?
soʻroqlariga javob boʻladigan, oʻsha tovush bilan boshlanadigan boʻlishi zarur.
Oʻquvchilar kerakli soʻzni tez topishadi va oʻz ijodlarining natijasini birdan koʻra
oladilar. Bu ularga oʻzgacha zavq beradi. Oʻyin qiziqarli boʻlishi uchun bir qator
oʻquvchilar yoki alohida guruhlar oʻrtasida oʻtkazilsa yanada yaxshi boʻladi.
Bahor, Robiya, alla, anor, randa, arra, asal, lola, archa, apelsin, Navoiy, yongʻoq,
qop, paxta, ananas, somsa, ayiq, qoʻl, lochin, nina, …
Soʻzlar zanjri oʻyinini aniq mavzularda ham oʻtkazish mumkin. Fikrlash faoliyati
rivojlangan va soʻz zahirasi boy boʻlgan oʻquvchilar orasida bunday oʻyinlarni
oʻtkazsa boʻladi. Ayrim sinflarda toʻrt-besh faol oʻquvchi boʻlsa ham ushbu oʻyin
turini oʻtkazish imkoniyati boʻladi. Dastlabki oʻyinlarda bir guruh oʻquvchilar
qatnashishsada, keyingi mashgʻulotlarda ularning safi kengayib boradi. Boshqa
oʻquvchilar ham koʻplab soʻzlarni oʻzlashtirib oladilar. Oʻyinni boshqa soʻz
turkumlariga bogʻlab ham oʻtkazish mumkin. Oʻquvchilar bu oʻyinni bajarish bilan
maʻlum bir soʻz turkumi yuzasidan bilimlari ham mustahkamlanib boradi.
Qanday?, qanaqa? soʻroqlariga javob boʻladigan soʻzlar ishtirokida oʻyinni
uyushtirish: oq, qora, aʻlochi, issiq, qizil, laziz, zolim, moviy, yorqin, nordon,
nozik, koʻk, koʻkish, shirin, …
7
Bu turdagi oʻyinlarni ismlar, hayvonlar, harakat bildirgan soʻzlar, poliz ekinlari
singari mavzularda ham oʻtkazish mumkin. Soʻzlar zanjiri oʻyini har bir soʻzga
diqqat bilan qarashni, uning maʻnosi va tashqi koʻrinishiga alohida eʻtibor berishni
talab qiladi. OʻYINNING 2-VARIANTI
Ikki oʻquvchi bir vaqtning oʻzida doskaga chiqadi va birinchisi kim?, nima?
soʻroqlariga javob boʻladigan soʻzlardan, ikkinchisi esa qanday?, qanaqa?
soʻroqlariga javob boʻladigan soʻzlardan soʻz zanjiri tuzish oʻyinini oʻtkazadi.
Qaysi oʻquvchi yozuvdan bir daqiqa toʻxtasa yengilgan sanaladi. Kim koʻp soʻz
topgan boʻlsa gʻolib hisoblanadi. Oʻyinning shartiga koʻra biror soʻz ham qaytarib
yozilmaydi.
1-oʻquvchi: anjir, rubob, botir, ruchka, aka, anhor, roʻmol, lola, ayiq, qop, …
2-oʻquvchi: qizil, lola, anor, ruchka, ayiq, qop, paxta, anhor, randa, ananas, somsa,
apelsin, …
―PALINDROM‖ OʻYINI
Palindrom- chapdan oʻngga va oʻngdan chapga ham bir xil oʻqiladigan soʻzlar
topish oʻyini hisoblanadi. Bu oʻyin qadimgi yunonistonda vujudga kelgan. U
―Palindromos‖ soʻzidan olingan. Bizning tilimizga tarjima qilganda ―teskari
yuruvchi‖ degan mazmunni anglatadi. Bu oʻyinni hamma yoshdagi kishilar ham
zavq bilan oʻynashadi. Uzoq kuzatishlar natijasida ushbu oʻyinning eng qiziqarli
shakli ikki guruh boʻlib oʻtkazish hisoblanadi.Boshlangʻich sinf oʻquvchilari bilan
oʻtkazilganda bir boʻgʻinli soʻzlardan koʻproq foydalanishadi. Tilimizda bir, Ikki
boʻgʻinli soʻzlar koʻp uchraydi. Uch boʻgʻinli soʻzlar ham bor. Oʻyinni ikki guruh
oʻrtasida musobaqa tarzida oʻtkazish quyidagicha amalga oshiriladi.
Har bir guruh ishtirokchilari xattaxtaga chiqib oldidan va orqasidan bir xil
oʻqiladigan, kim?,nima? soʻroqlariga javob boʻladigan soʻzlar yoki qanday?,
qanaqa? soʻroqlariga javob boʻladigan soʻzlar yozishi va soʻzlardagi harflar sonini
koʻrsatishi talab qilinadi. Oʻyinning shartida guruhlarga beshta, oʻnta, oʻn
beshtadan soʻzni navbatma-navbat yozish talab qilinadi. Oʻquvchilarning
tayyorgarligiga qarab istalgancha soʻzlar sonini belgilash mumkin.
I guruh
1. non -3
8
2. lol -3
3. quduq -5
4. alla- 4
5. amma -4
6. Aziza-5
II guruh
1. tut -3
2. bob -3
3. aka -3
4. arra -4
5. katak -5
6. qozoq -5
Koʻrinib turibdiki, oʻyin davomida ikkala guruh ham oltitadan soʻz yozdi. Birinchi
guruhdagi bolalar yozgan soʻzlardagi harflar soni 24 ta, ikkinchi guruh
oʻquvchilari yozgan oltita soʻzda 23 ta harf ishlatildi. Demak, ikkinchi guruh
oʻquvchilari gʻoliblikni qoʻlga kiritdi.Oʻquvchilar foydalanishi mumkin boʻlgan
soʻzlar: Non, aka, kek, bob, sas, lol, acha,
mum, tut, amma, alla, arra, obbo, kiyik, kuchuk, qochoq, qozoq, Aziza, katak,
quduq,
kallak, tabobat aqiqa, Tashat (Toshmamat).
Xulosa qilib aytganda, boshlangʻich sinf darslarini qiziqarli tashkil etish bilim
oʻzlashtirish jarayonidagi mashaqqatlarni osongina yengib oʻtishga yordam beradi.
Boshlangʻich sinf darslari uzluksiz taʻlim tizimida bilimli yoshlarni tayyorlashdagi
muhim davr hisoblanadi. Shu sababli doimiy ravishda amaliyotchi oʻqituvchilar,
tadqiqotchilar metodist olimlar faoliyatining muhim tadqiqot obʻekti boʻlib
kelmoqda. Boshlangʻich sinf darslari asosan alifbe, ona tili va oʻqish savodxonligi
darslari shaklida amalga oshirilib,
9
bunday darslarda analitik metod, sintetik metod, harfiy metod bilan birgalikda
taʻlimiy oʻyinlardan ham keng foydalanish maqsadga muvofiqdir. Kichik maktab
yoshidagi bolalar hayoti va faoliyatida asosiy yetakchi oʻrin tutadi. Ular har bir
topshiriq yoki vazifani oʻyin bilan uygʻunlashtirgan holda amalga oshirishga
harakat qiladilar. Tajribali boshlangʻich sinf oʻqituvchilari oʻyindan bolalar uchun
yangi va murakkab boʻlgan taʻlim jarayonini qiziqarli tashkil etish usuli sifatida
foydalana oladilar. Taʻlimiy oʻyinlar boshlangʻich taʻlim jarayonini
qiziqarli tashkil etish bilan birga bolalarni aqlan va jismonan chiniqtirish
vazifalarini ham oʻtaydi. Boshlangʻich taʻlim jarayonida didaktik oʻyinlardan
foydalanishga doir metodik qoʻllanmalar, koʻrsatmalar, koʻrgazmali qurollar
tayyorlanishi va nashr etilishi hozirgi kun talablaridan biridir.
Svetafor oʻyini
Qizil rang oʻqituvchi tomonidan koʻrsatilganda otga doir
misollarni tez-tez aytishadi. Sariq rangda sifat hamda yashil rangda feʻlga oid
soʻzlarni aytishadi. Bu oʻyin orqali oʻquvchi tez fikrlaydi va soʻz turkumlariga oid
bilimlari malakaga ayladi.
Kim tez topar?
Bu oʻyinda oʻquvchilarda rasm boʻladi. Masalan biror mavzudagi obidalar yoki
binolar. Ikki oʻquvchi oʻyinni olib boradi. Beshgacha sanagandan keyin oldlariga
oʻgiriladilar kim tez joy nomini topsa, shu oʻquvchi gʻolib boʻladi.
Xazinani top metodi
Oʻquvchilarning kitoblari orasiga uchta soʻz yashirib chiqiladi. Uch guruhdan
bittadan oʻquvchi chiqadi va oʻsha soʻzlarni izlab topadi. Topilgan soʻzda gap hosil
10
qilishadi. Daraxtning ildizi qanchalik chuqur va tarmoqlangan boʻlsa, u shunchalik
mustahkam, uning umri shunchalik davomli, hosili esa moʻl-koʻl boʻladi. Insoniyat
koʻp ming yillik taraqqiyoti davomida jamiyatni rivojlantirishning taʻlim, ilm va
hunardan samaraliroq vositasini kashf qila olgan emas. Shu sababli ham taʻlim,
ilm-fan har qanday jamiyat, millat va davlatning kelajagini belgilab beradigan,
uning taraqqiyotiga xizmat qiladigan muhim omildir [1]. Shu sababdan bugungi
kunda tarbiyani maktabgacha taʻlim tizimidan shakillantirib borish lozim.
Shu maʻnoda mamlakatimiz bogʻchalari bolalariga kompyuter
texnologiyalari asosida oʻquv mashgʻulotlarni tashkil qilish yanada samarali
natijalarga erishishga koʻmak boʻladi. Bunda biz, milliy ertaklarimiz
qahramonlaridan (Masalan: Nasriddin Afandi, Zumrad, Qimmat va b.) foydalanib,
ingliz tilida zamonaviy didaktik oʻyin dasturlarini tashkillashtirish bolalarning soʻz
boyligini oshirishda yordam beradi.
Ayrim tadqiqotchilar oʻyinlarni tashkil etishda quyidagi bosqichlarni ajratib
koʻrsatadilar: a) tayyorgarlik; b) tashkiliy; v) oʻyin harakatlari; g) yakuniy. Bu
bosqichlar oʻz xususiyatlari, oʻyinga sarflangan vaqt, bolalarning mustaqilligi va
tarbiyachi faoliyatiga koʻra bir-biridan farq qiladi.
Bu bosqichlarni metodik jihatdan quyidagicha taʻminlash maqsadga
muvofiq:Birinchi bosqich – tayyorgarlik bosqichi. Bu bosqich uchun vaqt koʻproq
ajratiladi. Anʻanaviy darsdan koʻra didaktik oʻyin tashkil etish murakkabroq
jarayondir. Bu bosqichda oʻqituvchining asosiy vazifasi oʻyin qoidasini ishlab
chiqish, bolalarga ana shu qoidani oʻrgatish, oʻyinning maqsadi va vazifalarini
tushuntirishdan iboratdir.Oʻyinlarga tayyorgarlik bosqichida quyidagi masalalar
hal etiladi:1) oʻyinning maqsadini belgilash, yaʻni oʻyin orqali bolalar
oʻzlashtirishi lozim boʻlgan soʻzlar va koʻnikmalar hajmi aniqlanadi;
2) quyidagi talablarga javob beradigan vaziyat yaratiladi;
11
a) oʻyinning bolalarning tayyorgarlik darajasi, yosh xususiyatlari
hamda oʻquv ishlaridagi aniq muammolarga mos boʻlishi;
b) oʻyin koʻrinishlarini aniq belgilash, yaʻni oʻyin tarkibiga kiruvchi
holatlarni ayrim qismlarga ajratish;
3) oʻyin qoidasini ishlab chiqish, har bir ishtirokchiga alohida- alohida
vazifalar belgilash. Tasodifiy holatlar sodir boʻlganda nimalar qilish kerakligi,
oʻyinning boshlanishi va tugatilishi, harakatlar soni koʻzda tutiladi;
4) oʻyinning tafsilotini yozish. Bunda oʻyinlar uchun boshqaruvchi va
har bir ishtirokchining harakatlari tasvirlangan maxsus koʻrsatma tayyorlanadi.
Ikkinchi bosqich – oʻyinni tashkil etish. Bunda, avvalo, oʻrganilayotgan
mavzuga oid oʻyinning boshlanishi haqida bolalarga xabar qilish; oʻyin tayyorlash
va oʻtkazish uchun boshqaruvchi tanlash, saylash ishlari amalga oshiriladi.
Uchinchi bosqich – oʻyinni oʻtkazish. Oʻyinni oʻtkazish uslubi qatʻiy
belgilanmaydi. Bolalarga erkinlik beriladi va ularning oʻyindagi ijodkorligi
ragʻbatlantirib boriladi.Toʻrtinchi bosqich – oʻyin natijalarini tahlil qilish.
Oʻyindagi hal qiluvchi mavqega ega boʻlgan bu bosqichda bolalarning oʻyin
jarayonida oʻzlashtirgan bilimlari tartibga solinadi.Undan tashqari quyidagi
fikrlarni ham tahlil qilish mumkin. Oʻyinning choʻzilishi va mazmuni oʻzgarishi
bilan oʻyinchogning roli va bolalarning unga nisbatan talabi ham oʻzgarib boradi
va x.k.
Maktabgacha yoshidagi bolalarda ijodiy oʻyinning rivojlanib borishi. Uch
yoshdagi bolalarning oʻyinlari yangi tus oladi:masalan, bola mashina yasab uni
boshqaradi. Kattalar undan sen kimsan?- deb soʻrasa, "Haydovchiman" deb javob
beradi. Yoki qoʻgʻirchogʻqa ovqat pishirayapti. "Sen kimsan?"- degan savolga
"Men oshpazman" deb javob beradi.
Oʻyin mavzusi oʻzgarishi bilan oʻyinda qatnashuvchilarning ham oʻzaro
munosabatlari oʻzgarib boradi. Kichkina bolalarning har biri oʻz xolicha oʻynasa,
12
keyinchalik 2-3 qishi boʻlib oʻynay boshlaydi. Oʻrta maktabgacha yoshga
kelganda oʻynovchilar soni koʻpayib, oʻrtoqlik munosabatlari tarkib topa
boshlaydi, bunday munosabatlar oʻyinga mavzu mazmun tanlashda, rollar va
oʻyinchoqlarni taqsimlashda yuzaga keladi.
Oʻyinning tuzilishi va mazmuni rivojlanib borishi bilan oʻyinchoqning roli
va unga talab ham oʻzgarib boradi. Kichkina bolalar oʻyinini koʻpincha
oʻyinchoq belgi laydi. Bitta oʻyi nchoq bir nechta vazifani bajarishi mumkin.
Oʻrta va katta maktabgacha yoshdagi bolalarda oʻyin toʻgʻrisidagi fikr avval
tugʻiladi. Keyin oʻynay boshlaydi. Oʻyinchoq oʻyin mazmuniga qarab tanlanadi.
Bolalarning asosiy tasvirlovchi vositalari oʻzlarining harakatidir. Masalan,
bola ikki oyogʻ ida sakrab quyonchaga taqlid qiladi.
Bolalarning koʻp harakatlari qurish, yasash bilan bogʻliq boʻladi, ular
soatlab parovoz, paroxod, elektrovoz quradilar, ularni oʻziga oʻxshatishga
urinadilar. Koʻpincha qurish oʻyinning boshlanishi boʻlib xizmat qiladi.
Didaktik oʻyin taʻlim bilan bevosita bogʻliq boʻlib, unga yordam beradi.
Didaktik oʻyin - bu maktabgacha yoshdagi bolalarning yosh va imkoniyatlariga
mos keladigan taʻlim berish metodidir .
Tajribali tarbiyachi bu oʻyindan passiv bolalarni jamoaga aralashtirish, har
xil rejalar, vazifalarni qoʻrqmasdan bajarishlari uchun foydalanadi.
Didaktik oʻyinni amalga oshirishda har doim gʻoyaviylik printsipiga
asoslanish kerak. Didaktik oʻyin tarbiyachining vazifa hamda maqsadlariga
muvofiq kelishi lozim.
Didaktik oʻy inlar bolalarni ng birgalikda oʻynab, oʻz manfa atlarini
jamoa manfa at lari bi lan uygʻunlashti ra olishi , bir-biriga ko ʻmaqlashish va
oʻrtogʻining muvaffaqiyatidan xursand boʻ lishi kabi yaxshi munosabatlarning
13
tarkib topishiga yordam beradi. Oʻyinlar shaxsning sofdi llik, rostgoʻylik kabi
ijobiy xislatlari shakllanishiga imkon beradi.
Didaktik oʻyin bolalarning amaliy faoliyati hisoblanadi, chunki unda
bolalar mashgʻulotlarda olgan bilimlaridan foydalanadilar. Shu nuqtai nazardan
qaraganda, olgan bilimlaridan har xil usulda foydalanishlari uchun hayotiy sharoit
yaratib beradi.
Bunday oʻyinlarga kichik bolalar uchun «Rangiga qarab top», «Shakliga
qarab top» kabi oʻyinlarni misol tariqasida keltirish mumkin .
Katta guruh bolalari uchun «nimalar va qanday ishlarni bilishadi?»,
«Dehqonlar nimalarni etishtiradi?», «Kim koʻproq narsalarning nomini ayta
oladi?» va boshqa oʻy inlarni koʻrsatish mu m ki n.
Demak, didaktik oʻyinlar bolalarning tevarak-atrof haqidagi bilimlarini
mustahkamlashga yordam beradi, oʻz shaxsiy tajribalari va mashgʻulotlarda olgan
bilimlarni amalda qoʻllay olishga oʻrganadi, ulardagi fikrlash qobilyatlarini, ijodiy
kuchlarni, sensor jarayonni rivojlantiradi , olgan bilimlarni taiiibga soladi.
Didaktik oʻyinlar taʻlim jarayonini yengilroq va qiziqarliroq qiladi. Bolalar
yoshlariga mos, qiziqarli faoliyat orqali oʻyinda amalga oshiraladigan aqliy
tarbiya vazifasini juda oson va yaxshi oʻzlashtiradilar. Didaktik oʻyin bolalarni
aqliy rivojlantirish maqsadida yaratiladi. Unda oʻyin elementlari qancha koʻp
boʻlsa, bolalarga u shuncha quvonch bagʻishlaydi. Didaktik oʻyining muhim
tomoni - uni oʻtkazishdan koʻzda tutiladigan gʻoyadir. Oʻyin gʻoyasi bolalarda
oʻyinga qiziqish uygʻotadi, koʻpincha bu gʻoya didaktik oʻyinni boshlashga
sababchi boʻladi.
BOSHLANGʻICH SINF OʻQISH DARSLARIDA DIDAKTIK OʻYINLARDAN
FOYDALANISHNING METODIK IMKONIYATLAR
14
Jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar, insoniyat hayotiga turli yangiliklarning
kirib kelishi taʻlim
sohasida ham bir qator oʻzgarishlar qilinishini taqoza etmoqda. Hozirgi kunda
taʻlim sohasida erishilgan
yutuqlami saqlagan holda, bir xillikdan, bir qolipga tushib qolishdan saqlanmoq
zarur. Taʻlimning kishi
xotirasini rivojlantirishga asoslangan turidan inson tafakkurini har tomonlama
rivojlantirish, oʻquvchilar
egallagan bilimlarni amaliyotda qoʻllash, ularda amaliy koʻnikma va malakalar
hosil etishga qaratilgan
turiga oʻtishga harakat qilish shu kunning talabi. Shunga erishilsagina vatanimiz
kelajagi boʻlgan yosh
avlod tarbiyasi oldiga qoʻyilgan vazifa oqilona hal etilishi mumkin.
Taʻlim metodlarini toʻgʻri tanlash va ulardan oʻrinli foydalanish - taʻlim samarasini
taʻminlashga
yordam beradi. Boshlangʻich sinf oʻquvchilari uchun didaktik oʻyinlar bilim
olishning faollashtiruvchi ish turlaridan biri boʻlib, oʻquvchilarda mustaqil
tafakkur, ogʻzaki va yozma nutq koʻnikmalarini shakllantiradi. Oʻquvchilarning
oʻqish darslariga qiziqishini oʻstiruvchi vositalardan biri didaktik oʻyin
hisoblanadi. Oʻyinning maqsadi taʻlim olishga, fanga, kitobga qiziqish
uygʻotishdir. Didaktik oʻyin bolalarda bilish jarayoniga jonli qiziqish uygʻotadi va
maʻlumotlarni qabul qilishga yordam beradi. Bu kabi oʻyinlar bolalarning atrof-
muhit haqidagi tasavvurlarini kengaytirilishiga, chuqurlashtirilishiga,
tartibga solishga, qiziqish va qobiliyatlarini rivojlanishiga yoʻnaltirilgan boʻlishi
lozim. Oʻz navbatida bu oʻquvchilarda goʻzal va boy ona tilimizdan gʻururlanish,
axloqiy qadriyatlarimizni eʻzozlash kabi sifatlarni shakllantiradi.
Oʻyin elementlari didaktik vazifalarni bolalardan yashirishga xizmat qiladi, shu
tariqa ular uchun qiyin boʻlgan bilim olish jarayonini yengillashtiradi. Taʻlimiy
mazmunga ega boʻlgan oʻyinlardan,avvalo, mavzuga oid oddiy qiziqarli savol-
javoblardan darsning maʻlum qismida foydalanish lozim. Shu tarzda boshqotirma,
tez aytish kabi oʻyinlar muntazam oʻtkazib turilsa, oʻquvchilarda maʻlum bir
15
koʻnikmalar toʻplanib boradi. Shunga koʻra oʻquvchilar egallashi shart boʻlgan
koʻnikma va malakalar:tasvirlay olish, tushuntira olish va bashorat qila olish
qobiliyatini hosil qiladi. Dars jarayonida oʻyinlarni toʻgʻri tashkil etish va
oʻtkazishda vazifalar, qoidalar va ularning natijalarini tahlil qilish bosqichlarini
aniq belgilab olish lozim. Quyida oʻqish darslarida qoʻllanilayotgan hamda ijobiy
natija berayotgan bir necha didaktik oʻyinlardan namunalar keltiramiz.
«Hammualliflar» oʻyini.
Oʻqituvchi matnni oʻqiydi yoki oʻquvchilar matn bilan mustaqil tanishadilar.
Topshiriq:
– Matnning davomini oʻylab toping. Kelgusida qanday voqealar sodir boʻlishi
mumkin ekanligini oʻylab koʻring.
– Qahramonlardan qaysi biri voqealarga koʻproq taʻsir koʻrsatgan? U ishtirok
etmasa asar mazmuni qanday oʻzgaradi?
– Sujetning rivojiga qaysi voqea taʻsir qilgan?
«Multfilm chizamiz» oʻyini.
Oʻquvchilar guruhlarga boʻlinadilar. Kartochkalarda yozilgan topshiriqlarni
oladilar, ularni
bajaradilar va fikr almashadilar. Masalan, Aziza Ahmedovaning «Qish ertagi»
mavzusini oʻtishda
foydalanish mumkin. Topshiriq:– «Qish ertagi» matnini oʻqimagan bolalar ertak
mazmunini tushunishlari uchun qanday suratlar
chizish maqsadga muvofiq?– Chizilgan suratlar orasidan ertak mazmunini
tushunish uchun yordam beradigan eng asosiylarini
tanlab oling.– Suratlarning tagiga asardan tanlab olib yoki oʻzingiz oʻylab topib
ularga mos yozuvlarni yozing.
«Soʻzdan soʻz yasash» oʻyini.Oʻquvchilarning lugʻat boyligini oshirishga, soʻz
zaxirasini boyitishga yordam beradi. Oʻyinning
sharti: Oʻquvchilar 3 guruhga boʻlinadilar. Mavzuga oid bir necha soʻz yozib
qoʻyiladi. Soʻzdagi 309
16
harflardan foydalangan holda, boshqa harf ishlatmasdan, oʻzgacha maʻnoga ega
boʻlgan soʻzlarni topib yozish taklif qilinadi. Masalan: «Donishmand yigit»
ertagida donishmand soʻzidan soʻzlar yasashadi. Masalan: ona, ish, don, shon,
nish, dam, dada, nishon, mashina.
«Xat tashuvchi» oʻyini.
«Xat tashuvchi» oʻquvchi 4–5 kishilik guruhlarga taklifnomalar tarqatadi. Bolalar
ularni qayerga taklif qilishganini aniqlaydilar. Masalan: tomorqa, istirohat bogʻi,
daryo, maktab, oshxona, hayvonot bogʻi. Shu soʻzlarga oid har biriga 5–6 tadan
talaffuzi va yozilishida farq qiladigan soʻzlar bitta harfi
tushirilgan holda beriladi. Oʻquvchilar oʻz taklifnomalariga mos soʻzlarni tushirib
qoldirilgan harfini
aniqlagan holda oʻqib berishlari lozim boʻladi.
«Adabiy muzey» oʻyini.
Oʻqituvchi «muzey» zallari boʻylab xayolan sayohat uyushtiradi. Har bir zal
asarlarning janriga mos nomlanadi. Masalan: hozir biz siz bilan muzeyning
«Ertaklar zali»ga tashrif buyuramiz. Bu zalda sehrli buyumlar bor. Oʻylab
koʻringchi, ular kimga tegishli. Yettita novda («Ahillik – ulugʻ baxt»),
xumcha («Halollik »), yoy («Alpomishning bolaligi»). «Domino» (Soʻz top)
oʻyini.
Bu oʻyin darsning kirish yoki mustahkamlovchi qismida oʻtkazilishi mumkin.
Oʻqituvchi matn ichidan biron soʻz aytadi, oʻquvchilar davom ettiradilar.
Oʻqituvchi boshlagan soʻz qaysi harfda tugasa,oʻquvchi shu harfdan boshlangan
soʻzni matn ichidan topib aytishi kerak. Masalan: «Toshkent» (Erkin
Malik) matnidan oʻqituvchi Toshkent soʻzini aytsa oʻquvchilar Taxtapul – Labzak
– Koʻlob – Balx –
Xiva kabi soʻzlarni topadilar.
«Kim tez topadi?» oʻyini.
Oʻquvchilar guruhlarga ajratiladi. Oʻyinning sharti: shunday soʻzlar topingki,
ularning bosh yoki
oxirgi harflari olib tashlansa ham, maʻlum maʻno bildirsin. Masalan: «Soy suvi
haqidagi ertak» (Zohir
17
Aʻlam) ertagida soy – oy, yoʻq – oʻq, boy – oy, odam – dam, qish – ish, yoz – oz
soʻzlarini tez topadilar.
Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki bugungi dunyo miqiyosida axborot
kommunikatsiya
tizimining yuksak darajada rivoj topib borayotganligi va bu boshqa sohalar
qatorida taʻlim jarayoniga
ham kirib kelib, uni yanada sifatli tashkil etishga oʻz taʻsirini koʻrsatayotganligi
ehtiyojidan kelib chiqib,
shuni aytish mumkinki, boshlangʻich taʻlim oʻqituvchisi texnika va texnologiyani
chuqur bilishi, tahlil
qila olishi va yangilik yaratilish darajasida bilimli va mahoratli boʻlishi juda
muhim. Buning uchun
darsni tashkil etish jarayonida barcha oʻquvchilarga tushunarli, oson, qiziq boʻlgan
usullarni tanlashi va
qoʻllay olishi, koʻrgazmali qurollardan foydalanishi, yangi ishlab chiqarilayotgan
texnik vositalarni tadbiq
qilishi, taʻlim oluvchilarni ijodiy, mustaqil ishlashga undashi, didaktik oʻyinlardan
toʻgʻri va unumli
foydalanishi maqsadga muvofiqdir.
Xulosa:
Didaktik oʻyinlardan foydalanishda kafolatli natijani koʻzlab, zamonaviy hamda
samarali
yoʻllarni tanlab, biri har bir narsa va hodisaga majmua sifatida yondoshish zarur.
Aks holda faoliyat
anʻanaviylikni ifoda etib qoladi. Shu nuqtai nazardan har qanday didaktik oʻyin
tamoyillari markaziy
oʻrinda turishi kerak. Shundagina faoliyat zamonga mos boʻlib, jamiyat ijtimoiy
buyurtmasini sharaf bilan
bajarish mumkin.
18
Oʻquv-tarbiya jarayonlarini tashkil etishda ham anʻanaviy usullardan farqli oʻlaroq,
yangicha pedagogik yondashuvlarni oʻzlashtirish va taʻlim jarayonida qoʻllash
zamon talabidir. Dars jarayonida yangicha muhitni shakllantirish, zamonaviy
koʻrgazmalardan, interfaol metodlardan foydalanib mazmunli olib borish zarur.
Boshlangʻich sinf oʻquvchilari boshqarishga moyil, qiziquvchan, taʻsirchan
boʻlganliklari uchun ham oʻqituvchidan oʻquvchilarning yosh xususiyatlariga mos
boʻlgan, darsni oson oʻzlashtirishlarini, bilimlarni mustahkam oʻrganishni
kafolatlaydigan metodlarni tanlashi va foydalanishi talab etiladi.Didaktik
oʻyinlardan foydalanishda ta`limning mazmunini belgilash, ta`lim-tarbiyaning
shakllari va vositalarini tayyorlash, oʻquvchilarning bilimlarni keng egallashi va
ma`naviy fazilatlarni oʻzlashtirishga yunaltirilgan topshiriqlar tizimini ishlab
chiqish, ta`limning natijasi va oʻzlashtirish darajasini aniqlash ularni ob`ektiv
baholash uchun test vazifalarini tayyorlash kabilar tashkil qiladi. Boshlangʻich sinf
oʻquvchilarining didaktik oʻyinlar asosida tashkil etilgan oʻqish darslari jarayonida
erkin va mustaqil fikrlash qobiliyati shakllanadi. Mustaqil fikrlash qobiliyatining
shakllanishi natijasida, oʻquvchilar atrof olamdagi, jamiyatdagi qonunlarni,
shuningdek, asardagi ijobiy va salbiy qahramonlar orqali lar insoniy fazilatlarni
anglash, bilimlarni chuqur oʻrganish, keng fikrlash, tegishli qarorlar qabul qilish
koʻnikmalari shakllanadi.
19
| 