® Kokand University

Lin gvistika / Lin gu istics

24. 
    M. Xolova
    

O. Lolayeva
니ngvistikada orfografik tamoyillar va tahlillar 104-106
2

K O K A N D U N I V E R S I T Y
HERALD
ISSN: 2181-1695

QO‘QON UNIVERSITETI XABARNOMASI KOKAND UNIVERSITY HERALD

ВЕСТНИК КОКАНДСКОГО УНИВЕРСИТЕТА
OAK: 01-08/1819/6
Г H ERALD - |
www.herald.kokanduni.uz

SANOAT KORXONALARI VA BIZNES FAOLIYATIDA INTEGRATSION AXBOROT TIZIMLARI

F.M.Mulaydinov
Qo‘qon universiteti, Raqamli texnologiyalar va matematika kafedrasi mudiri
MAQOLA HAQIDA АННОТАЦИЯ

Qabul qilindi: 24-dekabr 2022-yil Tasdiqlandi: 26-dekabr 2022-yil Jurnal soni: 5
Maqola raqami: 7
DOI: https://doi.org/10.54613/ku.v5i5.208
KALIT SO‘ ZLAR/ Ключевые слова/ Keywords
axborot tizimi, biznes sohasida axborot tizimi, B2B, Alibaba, Amazon, Google servislari, axborot tizimlari evolyusiyasi, integratsion axborot tizimi, integratsion axborot tizimi turlari, Internet tarmog'ida tadbirkorlik
Ushbu maqolada axborot tizimlari tushunchasi, sanoat korxonalari va biznes sohasida axborot tizimlarini joriy etilish sabablari va bosqichlari haqida soha olimlarining fikrlari keltirib o‘tilgan. Tadqiqot ishida axborot tizimlarini rivojlantirishning yettita bosqichi va har bir bosqichning o‘ziga xos xususiyatlari yoritib berildi. Tadbirkorlik faoliyatini Internet tarmog‘ida amalga oshirilayotgan modellari haqida ham so‘ngi ma'lumotlar keltirib o‘tildi. Shuningdek, intergatsion axborot tizimiga ta'rif, integratsion jarayonlarning turlari, axborot tizimlarini integratsiya qilishda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan muammolar va tizimlar integratsiyasi afzalliklari haqida asosli ma'lumotlar keltirib o‘tildi.

Kirish. Sanoat korxonalari bugungi kunda rivojlangan davlatlar iqtisodiyotining asosiy qon tomiri desak adashmaymiz. Ushbu biznes shakli o‘z faoliyatini rivojlantirish va takomillashtirish uchun bugungi kunda axborot tizimlariga har qachongidan ko‘ra muhtojdir. Kundan- kunga biznes ishini yengillashtirish, samaradorligini va biznes egalari daromadlari oshirish uchun turfa xil axborot tizimlari ishlab chiqilmoqda. Bunda ushbu tizimlarni sinxron tarzda bir butun tizim - integratsion axborot tizimlariga birlashtirish muhim omil hisoblanadi. Quyidagi ushbu sohada qo‘llaniladigan ayrim atamalarga ta'rif berib o'tamiz1.
Axborot tizimi bo‘lsa (AT) axborotni yig'ish, qayta ishlash, saqlash va tarqatish uchun mo ‘ ljallangan rasmiy, ijtimoiy-texnik, tashkiliy tizimdir. Ijtimoiy-texnik nuqtai nazardan axborot tizimlari to‘rt komponentdan iborat: vazifa, odamlar, tuzilma (yoki rollar) va texnologiya. Axborot tizimlari ma'lumotlar bilan ta'minlash, korxona bilimlariga hissa qo ‘ shish, shuningdek qaror qabul qilishni osonlashtiradigan raqamli mahsulotdir2.
Biznes sohasida axborot tizimi - bu yangi biznes strategiyalari va
yangi mahsulotlarni taklif qilish uchun axborotni yaratish, o‘zgartirish, saqlash, boshqarish va tarqatish uchun mo‘ljallangan jarayonlar, texnik vositalar, malakali xodimlar, dasturiy ta'minot, infratuzilma va standartlar to‘plami3. AT tashkilotda yaxshiroq qaror qabul qilish uchun samarali ish va muloqotni amalga oshirish imkonini beradi. Axborot tizimlari korxonalar va tashkilotlarning maqsadlarini, harakatlarini, mahsulotlarini raqobat muhitida ustunlikka erishishga yordam berish uchun xizmat qiladi.
Bunday natijalarga ega bo‘lgan tizimlar hatto biznes tuzilmasini tubdan o ‘ zgartirishi mumkin. Axborot texnologiyalari evolyusiyasi korporativ biznesning yangi strategik modellarini ishlab chiqish bilan chambarchas bog'liq. Korxonalarning axborot tizimlari samaradorligini oshirishga intilishi yanada ilg‘or texnik va dasturiy ta'minotning paydo bo ‘ lishini rag'batlantiradi, bu esa o ‘ z navbatida foydalanuvchilarni tizimlarni modernizatsiya qilish va avtomatlashtirishga undaydi. Ushbu siklik jarayon o‘zgaruvchan bozor sharoitlariga ko‘proq adekvat javob berish va minimal xavf bilan maksimal foyda olish uchun amalga oshiriladi. Hozirgi sharoitda sanoat korxonalari va biznes subyektlari axborot tizimlari bilan uzviy bog‘liqdir, chunki korxona muvaffaqiyati va uning raqobatbardoshligi ko ‘ p jihatdan zamonaviy texnologiyalardan foydalanish xususiyatlariga bog'liq. O ‘ tkazilgan tadqiqotda umuman axborot tizimlarining evolyusiyasi va ulardan kompaniyalar ehtiyojlari uchun foydalanishning o‘ziga xos xususiyatlari ko‘rib chiqiladi.
1 M.Butaboev, F.Mulaydinov, G'.Zaxidov, X.Sattarova. Raqamli iqtisodiyot. Darslik, 2- to'ldirilgan nashr. Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi. Toshkent, 2021. 606 bet. 2 https://en.wikipedia.org/wiki/Information_system
Tadqiqot metodologiyasi. Axborot tizimlarini rivojlantirishning yetti bosqichi aniqlanadi, bu bosqichlarning har biriga qisqacha tavsif beriladi: asosiyfaoliyatturlari, axborottizimlaridan foydalanish maqsadi bayon qilinadi; axborotdan foydalanish kontsepsiyasi tushuntiriladi va uning rivojlanishining har bir bosqichi uchun axborot tizimining turi aniqlanadi. Milliy korxonalarda avtomatlashtirilgan axborot tizimlarini rivojlantirish bosqichlari ko‘rib chiqiladi. Xo‘jalik yurituvchi subektlarida axborot tizimlarining hozirgi holati tavsiflanadi.
Sanoat jamiyatidan axborot jamiyatiga o‘tish hayotning ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy jihatlariga o ‘ z ta'sirini o ‘ tkazmoqda. So ‘ nggi yillarda AT texnologiyalari jamiyatda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lib, insoniyat taraqqiyotida katta rol o ‘ ynaydi va iqtisodiyot va biznes sohalarini tubdan o ‘ zgartiradi. Tadbirkorlik faoliyati global Internet tarmog'i muhitida amalga oshiriladi va kompyuterda ishlovchi axborot tizimlarisiz oddiygina xizmat ko‘rsatish bilan jarayon hal bo‘lmay qoladi. Ushbu tizimlardan foydalanish korxonalarning ishlash uslubini o ‘ zgartiradi va menejerlarga qaror qabul qilishda noaniqlikni kamaytirishga yordam beradi4.
Korxonalar va tashkilotlar o‘z faoliyatini boshqarish, mijozlar va yetkazib beruvchilar bilan o ‘ zaro aloqa qilishda axborot tizimlariga tayanadi; ular AT-dan bozorda raqobat qilish vositasi sifatida foydalanadilar. Axborot tizimlari tashkilotlararo ta'minot zanjirlarini va elektron bozorlarni boshqarish uchun ishlatiladi. Shunday qilib, AT yordamida korporatsiyalar moliyaviy hisoblarni qayta ishlaydi, inson resurslarini boshqaradi va Internetda reklama kompaniyalari orqali potensial mijozlarni jalb qiladi.
Bugungi kunda ko ‘ pgina yirik kompaniyalar butunlay axborot tizimlari atrofida qurilgan. Bularga quyidagilar misol keltirsak bo‘ladi: eBay - auksion platformasi; Amazon - elektron tijorat platformasi va bulutli hisoblash xizmatlarini ko‘rsatuvchi provayderdir; Alibaba - B2B elektron bozori; Google o‘z daromadining katta qismini kalit so ‘zlarni reklama qilishdan oladigan qidiruv tizimi korporatsiyasidir.
Turli mamlakatlar hukumatlari fuqarolarga tejamkor xizmatlar ko‘rsatish uchun axborot tizimlarini joriy etib, “elektron hukumat” deb ataladigan tizimni yaratmoqda. Jismoniy shaxslar shaxsiy vaqtlarining katta qismini axborot tizimlariga bag'ishlaydilar: aloqa, ta'lim, xarid qilish, bank, o ‘yin-kulgi va boshqalarni bunga misol sifatida keltirish mumkin.
Axborot tizimlarining mohiyati, tasnifi, turlari va rivojlanish
bosqichlarini o ‘ rganishga ko ‘ plab milliy va xorijiy olimlarning ishlari bag'ishlangan bo‘lib, ular orasida Salvatore Mart, Jerald Smit, Xevner Mart, Park Ram, I.Benbasat, R.Zmud, S.Avgeru, R.Agarval, X.Lukas, O.El


3Тарасова К. И. Эволюция информационных систем в экономике. БІЗНЕС旧 ФОРМ N2 4, 2020. 289-295 стр.
4 Тарасова К. И. Эволюция информационных систем в экономике. БІЗНЕСІНФОРМ N 4, 2020. 289-295 стр.

30

Savi, O.Mansur, A.Gazavneh, N.Kok, P.Grey, R.Xoving, X.Klein, M.Mers, J.Roskart, A.Golitsin, I.Gutenberg, I.Ushakova, G.Fedorov, V.Qobulov, S.S.Gulyamov, K.X.Abdurahmonov, R.H.Ayupov, O.M.Abdullaev, G.R.Baltabaeva, O.Umarovlarni ishlarini alohida tadqiq qilish maqsadga muvofiq. Shu bilan birga, belgilangan mavzularga bag‘ishlangan ilmiy ishlar soni ortib borayotganiga qaramay, AT ning mohiyati va uning tadbirkorlik faoliyatidagi o‘rni haqidagi ba'zi savollar hal etilmagan.
Axborot tizimi - bu yangi biznes strategiyalari va yangi mahsulotlarni taklif qilish uchun axborotni yaratish, o ‘ zgartirish, saqlash, boshqarish va tarqatish uchun mo‘ljallangan jarayonlar, texnik vositalar, malakali xodimlar, dasturiy ta'minot, infratuzilma va standartlar to‘plami. Bu tashkilotda yaxshiroq qaror qabul qilish uchun samarali ish va samarali muloqotni ta'minlaydi.
Adabiyotlar tahlili. Ko‘pgina olimlar birinchi avtomatlashtirilgan AT o‘tgan asrning 50-yillarida paydo bo‘lgan degan nuqtai nazarga amal qilishadi567 . Bu davrda yangi tashkiliy tuzilmalarning yaratilishi va boshqaruv mexanizmlarining takomillashtirilishi iqtisodiyotni tartibga solishdagi kuchayib borayotgan qiyinchiliklarni va shunga mos ravishda yo ‘ qotishlarning oshishini bartaraf etishga imkon bermagan vaziyat vujudga keldi. Ushbu vaziyatni hal qilish axborotni qayta ishlash sohasida mehnat unumdorligini tubdan oshirish tufayli mumkin bo‘ldi.
V. Nijnik, D. Terexova, G. Fedorova va boshqalar 8910 ma'lumotlariga ko‘ ra, aynan shu davrda avtomatlashtirilgan axborot tizimlari ishlab chiqila boshlandi, ular schot-fakturalar, schot-fakturalar berish, ish haqi jadvallarini tuzish, hisoblash, ish haqi va boshqa buxgalteriya operatsiyalari uchun mo‘ ljallangan. Bu qog‘oz hujjatlami tayyorlash uchun sarf-xarajatlarni tejash va vaqtni qisqartirish imkonini berdi. Bunday ma'lumotlarni qayta ishlash uchun foydalanilgan birinchi kompyuterlardan biri 1951 yilda AQSh aholini ro‘yxatga olish byurosida ma'muriy maqsadlarda foydalanish uchun o‘rnatilgan UNIVAC I va 1954 yilda General Electric kompaniyasida tijorat maqsadlarida foydalanish uchun o‘rnatilgan kompyuterlar edi.
O ‘ z navbatida, biz bir oz boshqacha nuqtai nazarni qo ‘ llab- quvvatlaymiz, bu Ferli Dikinson universitetining kompyuter fanlari va axborotni boshqarish bo‘yicha taniqli professori V. Svazs tomonidan ifodalanadi. V. Svazsning ta'kidlashicha, axborot tizimlarini avtomatlashtirish elementlari ancha oldin - 15-asr o ‘ rtalarida
I. Gutenberg bosmaxonasi ixtiro qilinishi bilan paydo bo‘ lgan va 17- asrda B. Paskal mexanik kalkulatori ixtirosi bilan davom etgan. Ushbu ixtirolar ma'lumot va bilimlarni yozib olish, qayta ishlash, tarqatish va qo
‘ lga kiritish borasida chuqur inqilobga olib keldi. Birinchi yirik avtomatlashtirilgan axborot tizimi 1890-yilda AQSh aholini ro‘yxatga olish uchun ixtiro qilingan G. Xolleritning aholini ro‘yxatga olish jadvali bo ‘ ldi. G. Gollerit mashinasi axborot tizimlarini avtomatlashtirish jarayonidagi asosiy qadam, shuningdek, kompyuterlashtirilgan AT ni rivojlantirish uchun ilhom manbai bo‘ldi11.
Shunday qilib, bizning fikrimizcha, AT avtomatlashtirish rivojlanishining birinchi davri 15-asro‘rtalaridan 20-asr o ‘ rtalarigacha bo ‘ lgan davr va o ‘ tgan asrning 50-yillaridan avtomatlashtirishning ikkinchi davri boshlangan.
Axborot tizimlarining rivojlanishidagi uchinchi bosqich 1960- yillar bo‘ lib, bu davrda kompyuter texnologiyalari yanada rivojlandi: dasturlash tillari takomillashtirildi, operatsion tizimlar va disk texnologiyalari paydo bo‘ ldi. Avtomatlashtirishning rivojlanishi tufayli korxonadagi turli jarayonlar, jumladan, hujjatlarni tayyorlash jarayonlari optimallashtirildi. ATga bo ‘ lgan munosabat tubdan o ‘ zgarib bordi hamda axborot tizimlari yordamida olingan ma'lumotlar davriy hisobot uchun keng foydalanildi. Qaror qabul qiluvchilarga qaratilgan maxsus hisobot tizimlari ishlab chiqildi12.
Evolyusiyaning uchinchi bosqichidan boshlab menejerlar va biznes rahbarlari iqtisodiy samarani olishni boshladilar, bu axborotni
5 Грицунов О. В. Інформаційні системи та технологіі: навч. посіб. для студентів за напрямом підготовки «Транспортнітехнологіі». Харків : ХНАМГ, 2010. 222 с.
6 Навчально-методичний посібник для самостійно)' роботи та практичних занять з навчальноі дисципліни «Сучасні інформаційні системи та технологіі» (галузь знань 0302
«Міжнародні відносини», освітньо-кваліфікаційний рівень «Бакалавр», напрям підготовки 6.030202 «Міжнародне право») / уклад.: В. Г. Іванов, С. М. Іванов, та ін. Харків: Нац. юрид. ун-т ім. Ярослава Мудрого, 2014. 129 с
7Ушакова І. О., Плеханова Г. О. Інформаційні системи та технологіі. на підприемстві: конспект лекцій. Харків : Вид-во ХНЕУ, 2009. 128 с.
8Оспанова С. Б., Кайгородцев А. А. Проектирование систем управления. Вестник КАСУ.
2006. № 4. С. 32-38.
9 Голицына О. Л., Максимов Н. В. Информационные системы. М.: ММИЭИФП, 2004. 329 с.
qayta ishlash xarajatlarining pasayishi va ma'lumotlarni tahlil qilish imkoniyatlarining oshishida namoyon bo‘ldi.
Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarini rivojlantirishning keyingi
- to ‘ rtinchi bosqichi ma'lumotlar bazalari texnologiyasi va ularni interfaol qayta ishlash vositalari rivojlanayotgan 1970 yillardir. Yangi axborot texnologiyalarining rivojlanishi qarorlarni qo ‘ llab-quvvatlash tizimlarining paydo bo ‘ lishi uchun sharoit yaratdi. Ko ‘ pgina asosiy kompyuterlar tobora murakkab bo ‘ lgan vazifalarni bajarish uchun tarmoqqa ulana boshlandi, bu esa kompyuter markazlari o ‘ rtasidagi pochta lentalariga qaraganda kamroq mashaqqatli jarayon orqali muloqot qilish zarurligiga olib keldi. Ushbu ehtiyojga javoban AQSh Mudofaa vazirligining ilg‘or tadqiqot loyihalari agentligi (DARPA) harbiy ma'lumotlar almashinuvini qo ‘ llab-quvvatlash uchun tarmoq aloqa tizimini yaratish imkoniyatlarini o ‘ rganishga kirishdi va L. Roberts ARPANET deb nomlangan loyihani ishlab chiqmoqda, bu esa Internetning paydo bo‘lishi uchun qo‘yilgan dastlabki qadam edi13.
Rivojlanishning beshinchi bosqichi 80-yillarga to ‘ g‘ri keladi. Sanoat korxonalari, biznes sub'ektlari, korxona va tashkilotlarning idoralari turli xil kompyuter va telekommunikatsiya texnologiyalaridan foydalana boshlagan XX asr, axborot tizimlarining ko‘lamini kengaytirdi. 내 ar sanoat korxonalari, biznes sub'ektlari, korxonalar faoliyatini boshqaruvchi nazorat qilish, qarorlar qabul qilish jarayonini qo‘ llab- quvvatlash va tezlashtirish vositasi sifatida keng qo‘llanila boshlandi. Bu davrni axborot texnologiyalari xo‘jalik yurituvchi subektlar uchun yangi rol o‘ynay boshlaganligi bilan ham tavsiflash mumkin: axborot tizimlari strategik qurol sifatida qabul qilindi. Ushbu davrdagi AT zarur ma'lumotlarni o ‘ z vaqtida taqdim etib, tashkilotga o ‘ z faoliyatida muvaffaqiyatga erishishga, yangi mahsulot va xizmatlarni yaratishga, yangi bozorlarni topishga, munosib sheriklar bilan hamkorlikni ta'minlashga, mahsulotlarni arzon narxlarda chiqarishni tashkil etishga va boshqalarga yordam berdi.
Aynan shu bosqich, yuqorida G. Fedorova, O. Golisina va N. Maksimov tomonidan tasvirlangan 90-yillarda tugamagan, ammo hozirgi kungacha davom etayotgan avtomatlashtirilgan AT rivojlanishining eng so‘nggisi deb ataladi. I. Ushakova AT rivojlanishining so ‘ nggi bosqichi 90-yillardan boshlab hozirgi kungacha davom etayotgan davr deb hisoblaydi. Bu davrda axborotni taqsimlash texnologiyasi yutuqlariga asoslangan zamonaviy avlod axborot tizimlari yaratildi.
Tadqiqot natijalari. Bizningcha ham, o ‘ z navbatida, axborot texnologiyalaridagi jadal o ‘ zgarishlar hozirgi kunga qadar AT rivojlanishining bosqichma-bosqichligini davom ettirmoqda, degan fikrdamiz. Shunday qilib, biz 1990-yillardan 2000-yillargacha bo ‘ lgan davrni avtomatlashtirilgan axborot tizimlarini rivojlantirishning oltinchi bosqichi deb hisoblaymiz: 1991 yilda Qo‘shma Shtatlarda Internetdan tijorat maqsadlarida foydalanishga cheklov olib tashlandi va allaqachon 1994 yilda yangi raqamli bozorning ikkita dastlabki o‘yinchilari eBay va Amazon ning veb saytlari ishga tushurildi. Internet-biznesga investitsiyalarning katta miqdordagi oqimi asr oxirida dot com bumiga olib keladi. Ushbu davrdagi axborot tizimlari kerakli ma'lumotlarni o‘z vaqtida ta'minlab, korxonaga o‘z faoliyatida muvaffaqiyatga erishishga, o ‘ zini ishonchli sheriklar bilan ta'minlashga, yangi mahsulotlarni yaratishga, yangi bozorlarni topishga va boshqalarga yordam beradi. ATning maqsadi shunchaki ma'lumotlarni qayta ishlash samaradorligini oshirish va menejerga yordam berish emas; bu tizimlar korxonalarga raqobatlashish va ustunlikka erishishga yordam beradi14.
Yettinchi va oxirgi bosqich, bizning fikrimizcha, 2000-yillarning boshlariga to‘g‘ri keladi. va hozirgi kungacha davom etmoqda.
Axborot tizimlarining rivojlanish bosqichlarini tizimlashtirish va ularning asosiy xususiyatlari quyidagi jadvalda aks etgan.


10 Нижник В. М., Терехов Д. С. Еволюція розвитку інформаційних систем та інформаційних технологій в управлінні підприемствами. ВісникХмельницького національнаго університету. 2009. N으 5. С. 220-223.
1 Information system. Encyclopedia Britannica. URL:
https://www.britannica.com/topic/information-system
12Федорова Г. Н. Информационные системы: учебник для студ. учреждений сред. проф. образования. М.: Академия, 2013. 208 с.
13Introduction to information security. URL: http://www. cengage.com/resource_uploads/downloads/ 1111138214_259146.pdf
14 Information systems for business and beyond. URL: https://resources.saylor.org/wwwresources/archived/ site/textbooks/Information%20Systems%20for%20 Business%20and%20Beyond.pdf
31

XX asr o‘rtalari

1950-1960
yy.
1960-1970
yy.
1970-1980
yy.
1980-1990
yy.

1990-2000

yy.
2000 -
hozirgi vaqt
Aloqa xatlar, paketlar, jo ‘nat-malarni ot pochtasi orqali yetkazib berish orqali amalga oshiriladi.
"Mexanik" texnologiyalar: yozuv mashinkasi, qo ‘ shish mashinasi, teleg- raf, telefon, ovoz yozish moslamasi, yanada rivojlangan yetkazib berish vositalari bilan jihozlangan pochta

"Elektr" texnologiyalari: birinchi trubkali kompyuterlar, elektr yozuv mashin- kalari, teletayp-lar, nusxa ko ‘ chirish mashinalari, por-tativ ovoz yozish moslamalari

Meynfreym kompyuterlardan foydalanish.
Kompyuterlar va ma'lumotlarni markazlashtirish.
Asosiy e'tibor mavjud jarayon-larni avtomatlash-tirishga qaratilgan
O ‘ rnatilgan shaxsiy kompyuterlar va mahalliy tarmoq-lar. Bo ‘ limlar o‘z- larining kompyuter tizimlarini yaratadilar.
Keng polosali tarmoqlari (WAN) korporativ stan-dartlarga aylandi. Yuqori boshqaruv tizimlarni integ-ratsiyalash va ma'lu-motlarni integra-siya qilish yo ‘ l- larini topildi. Avtonom tizimlar tugatildi. Asosiy e'tibor markaz-lashtirilgan nazorat va korpo-rativ ta'limga qaratilgan
Internet tarmog‘i, jumladan, global korxonalar va biznes hamkorlar orqali keng palo-sali tarmoqlari kengaydi. Yuqori rahbariyat tizimlar o ‘ rtasida ma'lumot-larni almashish yo‘llari ta'min- landi. Ishlab chiqarish va tarqa-tishda samarador-lik va tezlikka e'tibor qaratildi.
Ma'lumotni to ‘ g‘ri shaklda uzatish

Hujjatlarni qayta

ishlash tezligini
oshirish. Standart
hisob tartib- qoidalarini soddalashtirish
Buxgalteriya hisobi va hisobot berish jarayonini tezlashtirish

Mahsulotlarni sotish bo ‘ yicha boshqaruv nazorati

Biznes imkoniyatlari- ni boshqarish
To'g'ri ma'lumot, hamkorlar, yangi bozorlar va boshqalarni topish.

Korxonaning mavqeini saqlab qolish va uning raqobatdosh

ustunlik-larini rivojlantirish
Boshlang‘ich qo ‘ lda hisoblash vositalari

Hisob-kitob hujjatlari-ning qog‘oz aylanishi

Hisobotlarni tayyorlashda asosiy yordam
Eng oqilona qaror qabul qilish
Korxonani rivojlantirish strategiyasini boshqarish
Bozorda afzalliklarga ega bo‘lish

Axborot raqobatdosh ustunlikni ta'minlovchi strategik resurs sifatida

Ma'lumotlarni uzatishning elementar axborot tizimlari
Elektromexanik buxgalteriya mashinalarida hisob- kitob hujjatlarini qayta ishlash uchun axborot tizimlari
Axborotni qayta ishlash uchun boshqaruv axborot tizimlari
Qarorlarni qo‘llab- quvvatlash tizimlari
Yuqori boshqaruv tizimlari
Yuqori boshqaruv tizimlari

Strategik axborot tizimlari, avtomatlashtirilgan idoralar

MDH va G‘arb mamlakatlarida boshqaruv axborot tizimlarining rivojianishi tarixiy sharoitlar tufayli sezilarli farq mavjud bo‘lib, bunga sabab esa jarayonlarni turli yo‘llar bilan amalga oshirilishi hisoblanadi.

Sobiq sovet ittifoqi davlatlari rejalashtirish tizimi inson, moddiy, moliyaviy va boshqa resurslarni qat'iy tartibga solish va taqsimlashni
amalga oshirdi, buning natijasida korxonalar rahbarlari moddiy va moliyaviy oqimlarni tejash va optimallashtirish uchun hech qanday rag'batlantirmadilar. Ma'lumki, kapitalistik jamiyatga mutlaqo boshqa xususiyatlar xos bo ‘ lib, oqilona foydalanish vazifasi birinchi o ‘ rinda turadi. Shunday qilib, G‘arbda AT ning rivojianishi aniq ratsionallik va inventarni boshqarish tizimlaridan boshlandi.
MDH da axborot tizimlarini joriy etish korxonalarning buxgalteriya hisobi va kadrlar bo‘limidan boshlangan va bu jarayonning boshlanishi XX asrning 50-yillarga to‘g‘ri kelgan. Biroq, o‘n yil o‘tgach, ma'lumotlar ko ‘ plab parametrlar bo ‘ yicha davriy hisobot uchun foydalanila boshlandi, buning uchun kompyuter dasturlari zarur bo‘ldi.

Aynan o‘sha paytda mahalliy universal raqamli kompyuterlar asosida avtomatlashtirilgan AT larni yaratish bo‘yicha ishlar olib borildi. Korxonalar uchun birinchi tizim 1965-1967 yillarda ishlab chiqilgan Lvov Elektron zavodida joriy etilgan Lvov avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimining avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimi (ABT) edi.

Boshqa yirik AT va ABT yaratish sohasidagi ishlar O‘zbekiston Fanlar akademiyasining akademigi V.Q Qobulov boshchiligida Kibernetika institutida olib borildi va optimallashtirish usullari milliy maktabining yaratilishiga olib keldi. Ularning ishi nafaqat mamlakatda, balki chet elda ham tan olingan. V.Q Qobulov yaratgan algoritmlash va raqamli texnologiyalar soxasidagi blanishlarning natijalari xam dunyo miqyosida ma'lumdir. Uning algoritmlash soxasidagi bunyod etgan ilmiy asarlari hozirgi kunda respublikamizning oliy va o‘rta o‘quv yurtlarida, umum talim maktablarida o‘qitilib kelinmoqda. Ushbu olim tashabbusi bilan respublikamizning qator oliy o‘quv yurtlarida raqamli texnologiya

К. И. Тарасова жадвали

32

va sun'iy tafakkurga oid kafedralar, fakultetlar tashkil etilgan bo‘ lib hozirgi kunda faoliyat ko‘rsatib kelmoqda1.
1970-1980 yillarda AT boshqaruvni boshqarish vositasi sifatida
keng qo‘llaniladi, korxonada kompleks avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari yaratilgan bo‘lib, unda yangi mahsulotlarni avtomatlashtirilgan loyihalash, ishlab chiqarish jarayonini texnologik tayyorlash, tayyor mahsulotlarni sinovdan o ‘ tkazishni avtomatlashtirish va tashkiliy boshqaruv jarayonlarini avtomatlashtirish vazifalari hal etiladi.
80-yillarning oxiriga kelib. axborot tizimlaridan foydalanish konsepsiyasi asta-sekin o ‘ zgarib bormoqda: AT barcha xo ‘ jalik yurituvchi sub'ektlarning faoliyati va boshqaruvida, ularning profilidan qat'i nazar, ma'lumotlarning strategik manbai sifatida qo‘llaniladi. Bu davrning axborot tizimlari yangi bozorlarga yordam berish, yangi tovar va xizmatlarni yaratish, kontragentlar haqida ma'lumot berish va ularning ishonchliligini baholash, ishlab chiqarishni arzon narxlarda tashkil etishda yordam beradi2.
Biroq, ABT metodologiyasini katta va kichik kompyuterlardan shaxsiy kompyuterlarga o‘tkazish deyarli sodir bo‘ lmadi. Bu xo‘jalik yurituvchi sub'ektlarning moliyaviy resurslari juda cheklangan davr 1980-1990yillardagi iqtisodiy sharoitda katta harajatlarni talabqilar edi. Shu sababli, avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimining vazifalari kompleksini texnik jihatdan o‘tkazish mumkin bo‘ lgan hollarda ham, uzoq vaqt davomida bozor tomonidan to‘ liq talab qilinmadi, bu esa mavjud milliy dasturiy ta'minotning ma'naviy eskirishiga olib keldi. Sovet Ittifoqi parchalanganidan keyin yanada ilg‘or xorijiy texnologiyalar paydo bo‘la va foydalanila boshlandi.
Mamlakatimizda AT rivojlanishining hozirgi holatini quyidagicha ta'riflash mumkin: kuchli tomonlarga inson kapitali omillari (kattalar savodxonligi va oliy ta'limning qamrovi), mobil aloqa va Internetning arzonligi kiradi, bu albatta AT rivojlanishiga hissa qo‘shadi. Shu bilan birga, ichki bozor rivojlanmagan, AKT sohasini moliyalashtirish talab darajasidan ancha past, huquqiy tizim samarasiz, tadbirkorlik sub'ektlari va davlat organlari axborot texnologiyalarini joriy etishga moyil emas3.
Zamonaviy korxonalarda axborot tizimlarini rivojlantirishning eng so ‘ nggi bosqichi moliyaviy-iqtisodiy boshqaruvning integratsiyalashgan avtomatlashtirilgan tizimini - zamonaviy texnologiyalardan foydalangan holda olingan ishonchli va sifatli ma'lumotlar asosida ongli qarorlar qabul qilishni ta'minlaydigan korporativ axborot tizimini (KAT) joriy etishdir. Korporativ axborot tizimlari yagona axborot maydoni asosida qurilgan va buxgalteriya hisobining barcha turlarini yuritishni ta'minlaydi va shu bilan korxonani boshqarish jarayonlarining butun majmuasini muvofiqlashtiradi4.
Korporativ axborot tizimlari korxona boshqaruvining operatsion, funksional va strategik barcha darajalarini qamrab oladi. MDH bozordagi barcha KAT xo ‘ jalik yurituvchi sub'ektning buxgalteriya xizmatidan rivojlanishni boshlagan. Bu sohada eng keng tarqalgan dasturiy mahsulot bu - 1C dasturlari (buxgalteriya hisobi, ish haqi, xodimlar, savdo, korxona) dir. Rivojlanishning bu davrida boshqa ishlab chiqaruvchilarning dasturiy mahsulotlar - "BEST", "Parus" va "Galaktika" ham realizatsiya qilindi. Bugungi kunga kelib, Oracle Applications, JD Edwards, MFG-Pro, Axapta, Concorde XAL, BEST, INFIN va boshqalar kabi korxonada amalga oshirish uchun milliy boshqaruv dasturlarining katta tanlovi mavjud. Shu bilan birga, mamlakatimizda axborot tizimlari jadal rivojlanayotganiga qaramay, aksariyat milliy korxonalarda mahalliy mahsulotlar haligacha joriy etilmayapti.
Boshqa mamlakatlardan farqli o ‘ laroq, yurtimizda AT lar evolyusiyasining so‘nggi bosqichida KAT ni joriy etishda kechikishning asosiy sabablari quyidagilardir:
tanlangan AT mo ‘ ljallangan ehtiyojlar bilan taqqoslaganda korxona ehtiyojlariga mos kelmasligi;
xo‘jalik yurituvchi sub'ektning tarmoq xususiyatlarini hisobga olmagan holda axborot tizimini tanlash;
ishlab chiqarish rivojlanishidan ko ‘ ra axborot texnologiyalari rivojlanishidan orqada qolish.
Shunday qilib, O‘zbekistonda Davlat statistika xizmati tomonidan olib borilgan tadqiqotlarga ko‘ra, 2020-yilda respublika korxonalarining atigi 57 foizi o‘z faoliyatida kompyuter texnologiyalaridan foydalangan,


1 https://nuz.uz/uz/zhamoat/1196103-munosib-ba%D2%B3o

2. 
   Этапы развития информационных систем // Хелпикс.Орг - Интернет помощник. URL: https://helpiks. org/5-32285.html
   
3. 
   Информационные технологии в Украине: колос на глиняных ногах // Duo. URL: https://dou.ua/lenta/ articles/it-in-ukraine/
   

33
kompyuterga ega bo ‘ lganlarning 21,1 foizi internet tarmog'idan foydalanadi5, xo‘jalik yurituvchi subektlarning atigi 0,3 foizi bulutli hisoblash xizmatlaridan foydalangan, 0,1% litsenziyalangan KAT dasturlari, 0,7% ijtimoiy tarmoqlardan foydalangan.

Taqqoslash uchun, Yevropa Ittifoqining aksariyat mamlakatlarida korxona faoliyatida kompyuterlardan foydalanish ulushi 100,0% ni tashkil etadi, ulardan 97,0% tarmoqqa kirish imkoniyatiga ega, 77,0% ijtimoiy tarmoqlardan, 26,0% KAT dasturiy ta'minotidan foydalanadi6. Milliy kompaniyalar faoliyatida AT evolyusiyasi imkoniyatlaridan foydalanishning bunday kechikishi G‘arb hamkorlariga nisbatan korxona boshqaruvining past samaradorligiga sabab bo‘ladi va milliy hududlarda axborot tizimlarini rivojlantirishning yakuniy bosqichi emas, balki so‘ nggi bosqichi degan xulosaga olib keladi va bu biznes yuritishning milliy xususiyatlarini hisobga olgan holda davom etishini anglatadi.
Integration axborot tizimlari haqida tushuncha. Axborot tizim
va biznesda axborot tizimlarini hamda axborot tizimlarini shartli evolyusiyasini bilib oldik. Xo‘sh integratsion axborot tizimi o‘zi nima degan savolga javob berib o‘tsak.
Tizim integratsiyasi muhandislikda tarkibiy qismlarning quyi
tizimlarini bir tizimga birlashtirish jarayoni (tizim keng qamrovli funksionallikni ta'minlashi uchun hamkorlik qiladigan quyi tizimlar yig‘indisi) va quyi tizimlarning tizim sifatida birgalikda ishlashini ta'minlash jarayoni sifatida aniqlanadi, va axborot texnologiyalarida turli xil hisoblash tizimlari va dasturiy ta'minot ilovalarini jismoniy yoki funksional jihatdan bir-biriga bog‘lash jarayoni sifatida muvofiqlashtirilgan bir butun sifatida harakat qilish tushuniladi7.
Demak, integratsion axborot tizimi - bu korxona faoliyatida qo‘ llanilgan turli axborot tizimlarini yaxlit axborot tizimi sifatida birlashtirilgan, sinxron tarzda ishlovchi axborot tizimi hisoblanadi8.
Juda keng ma'noda tizim integratsiyasi - bu turli kichik tizimlarni (komponentlarni) bitta bo‘lib ishlaydigan yagona kattaroq tizimga ulash jarayoni. Dasturiy ta'minot yechimlariga kelsak, tizim integratsiyasi odatda har xil AT tizimlari, xizmatlari va/yoki dasturiy ta'minotning barchasini birgalikda funksional ishlashini ta'minlash uchun bir-biriga bog‘lash jarayoni sifatida tushuniladi.
Tashkilotlarning tizim integratsiyasidan foydalanishining asosiy sababi - bu ularning o ‘ z faoliyati samaradorligi va sifatini oshirish zaruratidir. Maqsad tashkilotlarni turli AT tizimlarini integratsiya orqali "bir-birlari bilan gaplashish" imkoniyatini taqdim etish, axborot oqimini tezlashtirish va tashkilot uchun operatsion harajatlarni kamaytirishdir. Ammo tizim integratsiyasi nafaqat tashkilotning ichki tizimlarini, balki tashkilot bilan ishlaydigan uchinchi tomonlarni ham ulash uchun ishlatiladi.
Tizimlarni integratsiya qilish usullari. Tizim integratsiyasining odatiy usullari quyidagi toifalarga bo‘linadi:
Nuqtadan-nuqtaga integratsiyasi. Nuqtadan-nuqtaga integratsiya (yoki nuqtadan-nuqtaga ulanish) tizim integratsiyasi emas, deb bahslashish mumkin, chunki bu yerda faqat ikkita tizim komponenti mavjud. Biroq, u «haqiqiy» tizim integratsiyasining murakkabligidan mahrum bo‘lsada, ular birgalikda ishlashi uchun tizimni boshqa tizimga bog‘laydi. Odatda, bunday nuqtadan-nuqtaga integratsiya faqat bitta funksiyani bajaradi va hech qanday murakkab biznes mantiqini o ‘ z ichiga olmaydi. Ko‘pgina bulutga asoslangan ilovalar eng keng tarqalgan AT tizimlari uchun ishlab chiqarilgan, "qutidan tashqari" integratsiya modullari sifatida ushbu turdagi nuqtadan-nuqtaga integratsiyani taklif qiladi.
Vertikal integratsiya. Vertikal integratsiya usulida tizim komponentlari (quyi tizimlar) asosiy pastki funksiyadan yuqoriga qarab funksional «bunkerlar» yaratish orqali birlashtiriladi. Bu, odatda, nisbatan sodda va oson usul bo‘ lib, u faqat cheklangan miqdordagi tizimlarni (ikkitadan ortiq) o‘z khiga oladi, ammo boshqa tomondan, bu integratsiya usuli qat'iy va uzoq muddatda boshqarish qiyinroq, chunki har qanday yangi funksionallik o‘zining funksional «bunkeri» ni talab qiladi. Shunga qaramay, bu usuldan faqat bitta funksiyaga murojaat qilish kerak bo‘lgan oddiy integratsiyalarni yaratish uchun samarali foydalanish mumkin.

2. 
   Беликов Ю. В. Обзор современных подходов к бизнес-процессам в организации. Молодой ученый. 2017. № 43 (177). С. 137-139. URL: https://moluch.ru/ archive/177/46087/ 5 https://stat.uz/uz/rasmiy-statistika/raqamli-iqtisodiyot
   

6 Eurostat. URL: https://ec.europa.eu/eurostat/web/ main/home 7 https://en.wikipedia.org/wiki/System_integration
8 Муаллиф таърифи.

Yulduzli integratsiya. Yulduzli integratsiya deganda har bir kichik tizim nuqtadan-nuqtaga ulanishlar yordamida boshqa quyi tizimlar bilan bog‘langan tizim tushuniladi. Bu ko ‘ proq funksionallikni ta'minlaydi, ammo integratsiyalashgan tizimlar soni ortib borishi bilan integratsiya soni ham sezilarli darajada oshadi va integratsiyalarni boshqarish juda talabchan bo‘ladi. Misol tariqasida, ushbu usul yordamida o‘nta tizimni bir-biriga ulash uchun 45 ta alohida integratsiya kerak bo‘ ladi va har safar bitta tizimda o‘zgarishlar yuz berganda, to‘qqizta ulanishni qayta bajarish kerak bo‘lishi mumkin. Yulduzli integratsiya "Spagetti kodi" ga o ‘ xshash bo ‘ Igani uchun, ba'zan "Spagetti integratsiyasi" deb ham ataladi.
Gorizontal integratsiya. Gorizontal integratsiyada barcha kichik tizimlar orasidagi umumiy interfeys qatlami sifatida alohida kichik tizim ishlatiladi. Ko‘pincha bu qatlam Korxona Servislari Shinasi (Enterprise Service Bus (ESB)) deb ataladi. Ushbu usul har bir kichik tizimga umumiy interfeys qatlamiga ulangan barcha boshqa kichik tizimlar bilan aloqa qilish uchun faqat bitta interfeysga ega bo‘lish imkonini beradi (ya'ni, o‘nta tizim bilan faqat o‘nta ulanish mavjud). Ushbu usulning afzalligi shundaki, har bir kichik tizim boshqa tizimlarning interfeyslarini qayta ishlamasdan o‘zgartirilishi yoki hatto almashtirilishi mumkin.
Umumiy ma'lumot formatlari integratsiyasi. Turli AT tizimlarini bir-biriga integratsiya qilish odatda bitta tizimdan chiqadigan ma'lumotlarni qabul qiluvchi tizim tomonidan qo‘llaniladigan boshqa ma'lumotlar formatiga o‘zgartirishni talab qiladi. Yulduzli integratsiyada bo‘lgani kabi, har bir transformatsiyani tizim bo‘yicha amalga oshirish kerak bo‘lsa, ma'lumotlarni o‘zgartirish soni sezilarli darajada oshadi va yuqori texnik xizmatga aylanadi. Ushbu muammoni hal qilish uchun ma'lumotlar formatining umumiy yondashuvi har bir tizimga faqat bitta ma'lumotni o ‘ zining mahalliy formatidan umumiy formatga (va aksincha) aylantirish imkonini beradi. Shunday qilib, kerakli ma'lumotlarni o‘zgartirish soni quyi tizim sonidan kattaroq bo‘ladi9. Muhokama. Integratsiya muammolari. Tizim integratsiyasi tashkilotlar uchun qiyin bo ‘ lishi mumkin va bu qiyinchiliklar yangi dasturiy echimlarni joriy qilgandan so‘ng ularning umumiy investitsiya daromadini kamaytirishi mumkin. Ushbu qiyinchiliklardan ba'zilari ishonchning etishmasligi va boshqa kompaniyalar bilan ma'lumotlarni almashish istagi, turli operatsiyalarni uchinchi tomonga autsorsing qilishni istamaslik, aniq aloqa va mas'uliyatning yo‘qligi, funksionallik qaerda joylashishi kerakligi haqida hamkorlarning kelishmovchiligi, ma'lumotlar ombori va umumiy API standartlari, integratsiyaning yuqori narxi, yaxshi kadrlarni topishda qiyinchiliklarni o‘z ichiga oladi10. Bu qiyinchiliklar “kompaniyalar ichida va o ‘ zaro biznes tizimlari integratsiyasini joriy etishda to‘sqinlik qiladi yoki sekinlashtiradigan” to‘siqlarni keltirib chiqaradi11. Aniq aloqa va soddalashtirilgan axborot almashinuvi biznes talablarini qo ‘ llab-quvvatlaydigan uzoq muddatli
tizim integratsiyasini yaratishning asosiy elementlari hisoblanadi.
Integratsiyaning afzalliklari. Boshqa tomondan, tizim integratsiyasi loyihalari juda foydali bo ‘ lishi mumkin. Eskirgan, eski tizimlar uchun integratsiyaning turli shakllari real vaqtda ma'lumotlarni
Foydalanilgan adabiyotlar va resurslar:

1. 
   M.Butaboev, F.Mulaydinov, G'.Zaxidov, X.Sattarova. Raqamli iqtisodiyot. Darslik, 2-to‘ldirilgan nashr. Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi. Toshkent, 2021. 606 bet.
   
2. 
   Тарасова К. И. Эволюция информационных систем в экономике. БІЗНЕСІНФОРМ N2 4, 2020. 289-295 стр.
   
3. 
   Грицунов О. В. Інформаційні системи та технологіі: навч. посіб. для студентів за напрямом подготовки
   

«Транспортнітехнологіі». Харків : ХНАМГ, 2010. 222 с.

4. 
   Навчально-методичний посібник для самостійно! роботи та практичних занять з навчальноі дисципліни «Сучасні інформаційні системи та технологіі» (галузь знань 0302
   

«Міжнародні відносини», освітньо-кваліфікаційний рівень
«Бакалавр», напрям підготовки 6.030202 «Міжнародне


9 Karri Lehtonen. What is system integration? Youredi, 2018. https://www.youredi.com/blog/what-is-system-integration
10Gulledge, Thomas (September 2002). "B2B ^Marketplaces and small- and medium-sized enterprises". Computers in Industry. 49 (1): 47-58. doi:10.1016/s0166-3615(02)00058-1. ISSN
0166-3615
almashish imkonini beradi. Bu, masalan, nashriyot va obunachi ma'lumotlarini tarqatish modellarini, konsolidatsiyalangan ma'lumotlar bazalarini, voqealarga asoslangan arxitekturalarni faollashtirishi, foydalanuvchi ma'lumotlarini qo‘lda kiritishni kamaytirish (bu xatolarni kamaytirishga yordam beradi), ilovaning old qismini (front-end) yangilash yoki modernizatsiya qilish, shuningdek eski qimmat operatsion tizimlarda bajarilayotgan so ‘ rovlar va hisobotlarni yuklanishlarini yangi arzon standarttizimlarga o‘tkazish imkonini beradi. Odatda, integratsiya loyihasining sa'y-harakatlariga arziydimi yoki yo‘qligini aniqlashga yordam berish uchun keng ko‘lamli xarajat-foyda tahlili o‘tkaziladi.
Xulosa va takliflar. Bugungi sanoat korxonalari kechagisidan tubdan farq qiladi. Oldingi davrda bir joyda uzoq muddat turg‘un savdoni amalga oshirgan va mijozlarni keskin o ‘ zgarishi deyarli kuzatilmagan bo‘lsa, tadbirkorlik muhiti joy va makon tanlamaydi va mijozlarni turli zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) vositalari orqali jalb qilgan holda katta daromad topish imkoniyatiga ega. Faqat, bu imkoniyatlardan qanchalik samarali foydalanish biznes yurituvichlarning bilim va saviyasi, zamonaviy vositalardan qanchalik xabardorligiga qarab baholanadi.
Yurtimizda sanoat korxonalari, umuman biznes sohasiga axborot tizimlarini kirib kelishi yuqorida ta'kidlab o‘tilganidek, nisbatan kech boshlandi. Mustaqilligimizning dastlabki yillarida ushbu jarayonlar joriy texnologiyalar va biznes muhitini xolatidan kelib chiqib sekinlik bilan rivojlana boshladi. Biroq, so‘ ngi yillarda AKT ga hukumat darajasida e'tiborni ortishi va turli imtiyozlar berilishi hamda biznes egalariga faol targ‘ibot natijasida yurtimizda AKT shiddat bilan rivojlanish pallasiga kirdi. Viloyatlar markazlarida IT-Park va tumanlarda IT-Centerlar faoliyati joriy etildi. Ushbu markaz AKT ni rovojlantirish bo‘yicha ko ‘plab ishlarni amalga oshirib kelmoqda. Jumladan, aholini kompyuter savodxonligini oshirish, hududlarda AKT sohasida faoliyat yurituvchi firmalarni rezidentlikka olish orqali soliq imtiyozlarini berish, ichki AKT xizmatlarini xorijga eksport qilishga ko‘maklash va boshqa faoliyatlarni keltirib o‘tish lozim.
Tadqiqotimizdan kelib chiqib, quyidagi takliflarni beriladi:

1. 
   1. Sanoat korxonalari, biznes egalari va uni boshqaruvchilarini yanada ko‘proq zamonaviy AKT bo ‘ yicha savodxonligini oshirishga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirish, jumladan biznesda faoliyat yurayotgan uchun maxsus o‘quv kurslari, treninglar tashkillash, ijtimoiy tarmoqlarda biznesga axborot tizimlarini qo‘llashning samaradorligiga doir videoroliklar va taqdimot materiallarini chop etish.
   
2. 
   Jahon tajribasini, ayniqsa Xitoy kichik biznes yuritish tarjibasini puxta o ‘ rgangan xolda, yurtimizga tadbiq etish yuzasidan takliflar ishlab chiqish.
   
3. 
   Mahalliy axborot tizimlarini ishlab chiquvchilarini qo ‘ llab- quvvatlash siyosatini davom ettirish va uni yanada soddalashtirish hamda imtiyoz mexanizmlari kengaytirish.
   
4. 
   Biznes vakillari uchun biznesda axborot tizimlarini qo‘llash bo‘yicha onlayn konsultatsiya tizimini joriy etish.
   

право») / уклад.: В. Г. Іванов, С. М. Іванов, та ін. Харків: Нац. юрид. ун-т ім. Ярослава Мудрого, 2014. 129 с

5. 
   Ушакова І. О., Плеханова Г. О. Інформаційні системи та технологіі на підприемстві : конспект лекцій. Харків : Вид-во ХНЕУ, 2009. 128 с.
   
6. 
   Оспанова С. Б., Кайгородцев А. А. Проектирование систем управления. Вестник КАСУ. 2006. N2 4. С. 32-38.
   
7. 
   Голицына О. Л., Максимов Н. В. Информационные системы. М.: ММИЭИФП, 2004. 329 с.
   
8. 
   Нижник В. М., Терехов Д. С. Еволюція розвитку інформаційних систем та інформаційних технологій в управлінні підприемствами. ВісникХмельницького національного університету. 2009. N으 5. С. 220-223.
   

1 Hvolby, Hans-Henrik; Trienekens, Jacques H. (December 2010). "Challenges in business systems integration". Computers in Industry. 61 (9): 808-812. doi:10.1016/j.compind.2010.07.006. ISSN 0166-3615
34

9. 
   Федорова Г. Н. Информационные системы: учебник для студ. учреждений сред. проф. образования. М.: Академия, 2013. 208 с.
   
10. 
    Introduction to information security. URL: http://www. cengage.com/resource_uploads/downloads/ 1111138214_259146.pdf
    
11. 
    Information systems for business and beyond. https://resources.saylor.org/wwwresources/archived/ site/textbooks/Information%20Systems%20for%20 Business%20and%20Beyond.pdf
    
12. 
    Этапы развития информационных систем // Хелпикс.Орг — Интернет помощник. URL: https://helpiks. org/5-32285.html
    
13. 
    Информационные технологии в Украине: колос на глиняных ногах // Duo. https://dou.ua/lenta/ articles/it-in-ukraine/
    
14. 
    Беликов Ю. В. Обзор современных подходов к бизнес­ процессам в организации. Молодой ученый. 2017. N으 43 (177). С. 137-139. https://moluch.ru/ archive/177/46087/
    
15. 
    Karri Lehtonen. What is system integration? Youredi, 2018. https://www.youredi.com/blog/what-is-system-integration
    
16. 
    Gulledge, Thomas (September 2002). "B2B eMarketplaces and small- and medium-sized enterprises". Computers in Industry. 49 (1): 47-58. doi:10.1016/s0166-3615(02)00058-1. ISSN 0166­ 3615
    
17. 
    Hvolby, Hans-Henrik; Trienekens, Jacques H. (December 2010). "Challenges in business systems integration". Computers in Industry. 61 (9): 808-812. doi:10.1016/j.compind.2010.07.006. ISSN 0166-3615
    
18. 
    https://stat.uz/uz/rasmiy-statistika/raqamli-iqtisodiyot
    
19. 
    Eurostat. https://ec.europa.eu/eurostat/web/ main/home
    
20. 
    https://nuz.uz/uz/zhamoat/1196103-munosib-ba%D2%B3o
    
21. 
    Information system. Encyclopedia Britannica. URL: https://www.britannica.com/topic/information-system
    
22. 
    https://en.wikipedia.org/wiki/Information_system
    
23. 
    https://en.wikipedia.org/wiki/System integration
    

35