Asosiy qism
Kiberjinoyatchilik hodisasi haqida umumiy ma'lumot. U jinoyatlar qanday sodir etiladi, xakerlik yo’li
bilan, shaxsni ma’lumotlarini o'g'irlash, bank va kredit kartalari bilan bog’liq va boshqa
kiberjinoyatchilikning eng keng tarqalgan turlarini o'z ichiga oladi. Kiber jinoyatlarni mahalliy,
hududiy va хalqaro (transchegaraviy) turlarga ajratishimiz mumkin.
Internet texnik infratuzilmalarni rivojlantirish bo’yicha eng tez o'sayotgan yo'nalishlaridan
biridir. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) bugungi kunda hamma joyda mavjud va
ularning raqamlashtirish tendensiyalari doimiy ravishda o'sib bormoqda. Internet va kompyuter aloqasi
inshootlar va binolar, ular ulangan holda ishlaydigan mahsulot yetkazuvchi texnikalar, kompyuter
texnologiyasi integratsiyasi ya’ni rivojiga olib keldi. Elektr ta'minoti, transport infratuzilmasi, harbiy
xizmat va logistika - deyarli barcha zamonaviy xizmatlar Axborot texnologiyalaridan
foydalanishga
bog'liq bo’lib qoldi.
Tahdidlar dunyoning istalgan joyidan kelishi mumkinligi sababli, bu vazifa katta xalqaro ahamiyatga
ega bo'lib, xalqaro hamkorlikni amalga oshirishda, jinoyatlarni tergov qilishda, kiberjinoyatlarni
ochishda, umumiy, tezkor va protsessual
qoidalarni talab qiladi. Shu bois,
davlatlar
kiberjinoyatchilikka qarshi kurashish va xalqaro hamkorlikni rivojlantirish uchun qonuniy asoslarini
takomillashtirish muhim hisoblanadi.
Yangi texnologiyalarni ishlab chiqish asosan G'arb mamlakatlarida iste'molchilar talabini qondirishga
qaratilgan bo'lsa, rivojlanayotgan davlatlar ham yangi texnologiyalardan foyda olishlari
SIYOSATSHUNOSLIK, HUQUQ VA XALQARO MUNOSABATLAR JURNALI
http://t.me/ScienceBox_official
2
mumkin. Bunday texnikalar uzoq masofada simsiz internetdan foydalanishni osonlashtiradi. AQSH
Axborot texnologiyalari sohasida kompyuter tizimlariga kirishni ko’paytirish hamda osonlashtirish
uchun arzon kompyuterlar ishlab chiqarmoqda. Bu nafaqat AQSH balki boshqa rivojlanayotgan
mamlakatlarda ham ko'p sonli odamlarni Internet tarmog’iga kirishini va tegishli mahsulot va
xizmatlar savdosi uchun yanada qulay foydalanish imkonini bermoqda.
Axborot kommunikatsion texnologiyalarining jamiyatga ta'siri asosan axborot manbai bo’lib xizmat
qiladi. Axborot kommunikatsion texnologiyalaridan foydalanish uchun tarmoq xizmatlarini yaratish,
tayyorlash va ulardan foydalanish mezonlarini ishlab chiqish zarurdir. Internet-taqdimotlar bugungi
kunda kompaniyalar uchun bosma reklama materiallaridan ko'ra muhimroqdir va Internetga
asoslangan aloqa va telefon xizmatlari simli aloqaga
qaraganda tezroq o'sib bormoqda . Axborot
kommunikatsion texnologiyalarida yangi tarmoq xizmatlarining yaratilishi umuman jamiyat uchun,
ayniqsa, rivojlanayotgan mamlakatlar uchun ko'p foyda keltirmoqda.
Elektron hukumat
, elektron tijorat
, elektron ta'lim
, elektron sog'liqni saqlash
va elektron atrof-muhitni
muhofaza qilish kabi sohalar Axborot kommunikatsion texnologiyalari tomonidan boshqarilib turishi,
zamonaviy dasturlar rivojlanishning asosiy yo’nalishlari hisoblanadi. Axborot kommunikatsion
texnologiyalarining faoliyat yuritishi keng doiradagi asosiy xizmatlarni taqdim etishning samarali
faoliyatini ta'minlaydi. Uzoq o’lkalarni va qishloqlarni internet bilan ta’minlab berilishi ularga barcha
xizmatlardan foydalanishga sharoit yaratib bermoqada. Yangi dasturlar rivojlanayotgan mamlakatlar
uchun sog'liqni saqlash, atrof muhit balki ko’p sohalar uchun ko’p yillik rivojlanish maqsadlariga
erishishni osonlashtirishi mumkin. Chunki ular internet orqali iqlim o’zgarish sabablarini
ko’rsatmoqda va ularni oldini olishga chaqirmoqda bu usul dunyoda katta samara bermoqda. Dasturlar
va saytlarga sarmoya kiritish, ishlash samaradorligini oshirishi va ish faoliyati sifatini yaxshilashga
olib kelishi mumkin. Yangi dasturlar ishlab chiqilib rivojlantirilsa, ko’p xizmatlar online, asosan, inson
omili aralashuvisiz bo’ladi. Axborot kommunikatsion texnologiyalari rivojlanishi asosan turli xil
xizmatlarga juda ko’p qulayliklar yaratishi bilan birga ko’plab korrupsiyaviy qoidabuzarliklarni oldini
olishi mumkin bo’ladi.
Hozirgi kunda axborot texnologiyalari qurilmalari orqali xususan, o’zganing ID parolini o'g'irlash va
Internetda boshqa shaxsga tegishli yoki shaxsiy ma'lumotlarini jinoiy maqsadlarda aldab olish harakati,
elektron hukumat va elektron tijorat xizmatlarining yanada rivojlanishiga asosiy tahdidlardan biri
bo’lib turibdi. Bir qancha davlatlarda ijmtimoiy tarmoqlardan belgilangan tartibdagidek
foydalanmayapti. Masalan: kompyuter parollari, kirish kodlari yoki boshqa shunga o‘xshash
ma'lumotlarni boshqa foydalanuvchiga uzatish uchun foydalanish, huquqbuzarlik sodir etish
maqsadida undan foydalanish, ishlab chiqarish, sotish, foydalanish uchun sotib olish, import, ulgurji
hollarda sotish yoki foydalanish uchun ijaraga berish, boshqa egalik mulklarni o’zlashtirish, ulardan
o’z maqsadi yo’lida foydalanish, ma'lumotlarni qasddan yoki g‘ayriqonuniy ravishda kiritish,
o‘zgartirish, o‘chirish yoki blokirovka qilish maqsadida kompyuter ma'lumotlarini olish, firibgarlik
yoki shunga o‘xshash maqsadlarda foydalanmoqda. Axborot kommunikatsion texnologiyalari aholiga
qulayliklar yaratadi. Ammo ularni himoyasi bilan ham shug’ullanish kerak bo’ladi. Shuning uchun
hozirgi kunda kiberxavsizlik eng katta muammoga aylangan. Aholini ijtimoiy huquqini himoya qilish
yoki ularni mulklarini himoya qilish uchun zamonaviy strategiya va zamonaviy kurash dasturi kerak
bo’ladi.
Internet xizmatlaridan foydalanganda narxlar odatda, tarmoq tashqarisidagi xizmatlarga qaraganda
ancha past bo'ladi. Internetdan elektron pochta xizmatlari yoki an'anaviy pochta xizmatlari, vikipediya,
onlayn entsiklopediyadan, onlayn hosting xizmatlaridan foydalanish mumkin. Pastroq narxlar muhim
bo’lib foydalanuvchilar sonini ko’payishiga, jumladan daromadlari past odamlar foydalanishiga imkon
beradi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda ko'p odamlarning moliyaviy imkoniyatlari cheklanganligini
hisobga olsak, Internet ularga oflayn rejimda kira olmaydigan xizmatlardan foydalanish imkonini
beradi. Axborot kommunikatsion texnologiyalaridan barcha davlatlarda ijobiy maqsadlarda
foydalanish uchun ruxsat beriladi. Davlat qonunchiligidan kelib chiqib taqiqlangan saytlar va ijtimoiy
tarmoqlar ham mavjud. Barcha internet tarmoqlar o’z faoliyatini davlatlarning rivojlanishiga hamda
davlat organlari faoliyatiga zarar yetkazmagan holda amalga oshirishi zarur. Buning uchun har bir
davlatning qonunchiligiga asoslangan holda o’z faoliyatini joriy etish lozim.
SIYOSATSHUNOSLIK, HUQUQ VA XALQARO MUNOSABATLAR JURNALI
http://t.me/ScienceBox_official
3
AKTni kundalik hayotning ko'p jabhalariga joriy etish, axborot jamiyatining zamon talabiga mos holda
rivojlanishiga olib keldi. Texnik o'zgarishlar, bank kartalari, kredit kartalari va onlayn xarid qilish
sifatida, kundalik hayot yaxshilandi, ma'lumotlarni mobil uzatish xizmati, telefon orqali turli amallarni
bajarish, Internetdan foydalanish - bizning kundalik hayotimizda qanchalik chuqur kirib ko’plab
sohalarni o’zgartirib yubordi. Biroq, axborot uzatishning o'sishi yangi va jiddiy tahdidlar bilan birga
keldi. Suv va elektr energiyasi kabi muhim xizmatlar bugungi kunda AKTga asoslangan. Masofa bosib
o'tgan elektromobillar, transportni nazorat qilish, liftlar, shamollatish va telefonlar, shuningdek,
texnika ishlatish uchun AKT bog'liq bo’lib qoldi. Shu bilan birga axborot infratuzilmasi va Internet
xizmatlari bugun yangi hujumlar va muhim yo'llar bilan jamiyatni zararlamoqda. Barqaror faoliyat
yuritayotgan jamiyatni izidan chiqarmoqda.
Axborot infratuzilmasi va Internet xizmatlariga bir qancha hujumlar sodir bo'lmoqda. Onlayn
firibgarlik va xakerlik hujumlari - har kuni sodir bo'ladigan kompyuter jinoyatlarining bir nechta
misollaridir. Rasmiy ma'lumotlarga ko'ra, kiberjinoyatchilik tomonidan yetkazilgan moliyaviy zarar
nihoyatda yuqori bo’lib 2003 yilda 32
milliard dollarga yetdi . Ba'zi hisob-kitoblarga ko'ra, 2007-yilda
kiber jinoyatchilik bo'yicha daromadlar narkotrafikni ortda qoldirib birinchi marta 100 milliard AQSh
dollaridan oshdi. Bu ham juda katta miqdorni tashkil etadi. 2014 yilgi tadqiqotga ko'ra,
kiberjinoyatchilik bilan bog'liq yo'qotishlar 1 yilda 400 milliard dollarga yetishi mumkin bo’lgan . Bu
baholashlar axborot infratuzilmasini himoya qilish muhimligini yaqqol ko'rsatib beradi. Hozirgi kunga
kelib 1 daqiqada taxminan 100000mingdan ortiq aniqlangan hujumlar qayd etilmoqda
1
.
Yuqoridagi hujumlarning aksariyati muhim infratuzilmaga mo'ljallanmagan. Biroq, 2010 yilda
topilgan "Stuxnet" zararli dasturi 37ta muhim infratuzilmaga qaratilgan hujumlar xavfini
ko'rsatdi . Ushbu dasturiy vosita foydalaniladigan dasturlarni 4000 dan ortiq funksiyalari zararlanishiga
olib keldi. Bu esa tez-tez axborot infratuzilmasini nazorat qilish zarurligini ko’rsatdi
2
.
Kiberxavfsizlik axborot texnologiyalari va Internet xizmatlarining hozirgi rivojlanishida muhim rol
o'ynaydi. Kiberxavfsizlikni kuchaytirish va muhim axborot infratuzilmalarini himoya qilish har bir
mamlakat xavfsizligi va iqtisodiy farovonligi uchun muhim ahamiyatga ega.
Internet xavfsizligini oshirish va Internet foydalanuvchilarini himoyasi hukumatning balki boshqa
davlat tashkilotining asosiy vazifasi hisoblanib qoladi. Kiberjinoyatchilikka qarshi kurashish uchun
kiberxavfsizlikni to’g’ri tashkil etish va axborot infratuzilmasini himoya qilish strategiyasini ishlab
chiqishdir. Xususan, Axborot texnologiyalarini jinoiy maqsadlarda yoki boshqa maqsadlarda, uning
infratuzilmalari yaxlitligiga ta'sir ko'rsatishga qaratilgan harakatlardan himoya qilishga oid tegishli
qonun hujjatlarini qabul qilish kiradi.
Mamlakat miqyosida davlat organlari fuqarolarning huquqlarini himoya qilish, baxtsiz hodisalarni
oldini olish, ularni bartaraf etish uchun ma’suldir. Mintaqaviy va xalqaro darajada davlatlar o’z
fuqarolarini himoya qilishda sheriklar bilan hamkorlik va muvofiqlashtirishni mustahkamlashni
nazarda tutadi. Shunday qilib, kiberxavfsizlik tizimi va strategiyasini shakllantirish va amalga
oshirishni kompleks yondashuvni talab qiladi . Texnik himoya tizimlarini ishlab chiqish va
foydalanuvchilarni kiberjinoyatchilik qurboni bo'lishdan saqlanish bo'yicha seminar-treninglar
o’tkazish va kiberxavfsizlik strategiyasi kiberjinoyatlar xavfini kamaytirishga va aholini turli aldamchi
saytlarga kirmaslikka ogohlantiradi. Kiberxavfsizlik strategiyasini ishlab chiqish va tatbiq etish
kiberjinoyatchilikka qarshi kurashda muhim element hisoblanadi.
Kiberjinoyatchilikka qarshi kurash kompleks yondashuvni talab qiladi. Faqat texnik chora-tadbirlar
jinoyatchilikning oldini ololmasligini hisobga olsak, huquqni muhofaza qilish organlari
kiberjinoyatchilikni samarali tekshirish va jazolashni takomillashtirish kerak. Internet tarmoqlarida
sodir etilgan jinoyatlardan kelib chiqadigan huquqiy muammolarni xalqaro miqyosda hal qilish zarur.
Kiberjinoyatchilar tayyorgarlik ko’rgan holda kuchli himoyalangan yoki eng kuchsiz himoyalangan
1
Yevropa Kengashi - Kompyuter jinoyatchiligi to‘g‘risidagi konvensiyasi axboroti (№ 185)(Budapest, 23-noyabr 2001-
yil)
2
Yevropa Kengashi - Kompyuter jinoyatchiligi to‘g‘risidagi konvensiyasi axboroti (№ 185)(Budapest, 23-noyabr 2001-
yil)
SIYOSATSHUNOSLIK, HUQUQ VA XALQARO MUNOSABATLAR JURNALI
http://t.me/ScienceBox_official
4
davlatning yoki kompaniyaning internet tarmog’iga kirib sodir etadi. Shuning uchun kiberjinoyatlarga
qarshi kurashish uchun "Xalqaro hamkorlik" qilish zarur, chunki kiberjinoyatchilar barcha
himoyalangan davlatlarni ham internet tarmog’ini buzmoqda. Kiberjinoyatlar asosan rivojlanayotgan
yoki rivojlangan davlatlarda sodir etiladi. Chunki bu davlatlarda banklar, kompaniyalar, yirik ishlab
chiqaruvchi tashkilotlar hamda bozorlarda pul yoki qimmatli qog’ozlar savdosi ommalashganligi
hamda ko’pligidadir. Ularga qarshi kurash uchun birlashish har qachongidan ham davr talabi bo’lib
qoldi.
Kiberjinoyatchilar ayrim katta-katta korporatsiyalarga yoki kompaniyalarga hujum uyushtirib ularni
haridorlarini kamaytirmoqchi bo’lib qo’rqitadi, ular esa bundan foydalanib o’zining maqsadlarini
aytishadi. Kompaniyalar esa bunga rozi bo’lishdan boshqa chorasi qolmaydi, chunki mahsuloti
sotilmay qolishidan yoki foydalanuvchi kamayishidan qo’rqadi va holatni ommadan yashiradi. Bu esa
kiberjinoyatchilarga qarshi kurashdagi dastlabki mag’lubiyati bo’ladi. Kiberjinoyatchilar esa bundan
ruhlanib tayyorgarlik ko’rib boshqa kompaniyalarga ham hujumga o’tadi. Ayrim kiberjinoyatchilar
o’ziga bu ishlarni xobbi qilib olib himoylangan yoki himoyasi kuchini qanchaligini tekshirish uchun
ham tarmoqlarni buzib o’tib o’zini juda ko’p narsalarga qodirligini isbotlamoqda. Ammo ayrim
shaxslar ularning ishonchiga kirib olib o’z maqsadlari yo’lida ulardan foydalanmoqda. Maqsadlariga
erishib bo’lgandan so’ng esa yanada katta narsalarga erishishni hohlab kiberjinoyatning to’la
subyektiga aylanib qoladi. Ularni to’xtatish uchun esa ulardan kuchli kiberxavfsizlik tizimini va
kiberxavfsizlik xodimlarini shakllantirish lozim.
Hozirgi kunga kelib kiberhujumlar soni soniyasiga ortmoqda. Bu esa millionlab hujumlardan dalolat
beradi. Kiberjinoyatchilikka qarshi qonunlarni ishlab chiqish va kiberjinoyatchilikka oid qonuniy
bazani shakllantirish, kiberxavfsizlikka qarshi qonun choralarini ko’paytirish va qo’llash
kiberxavfsizlik strategiyasining ajralmas qismi hisoblanadi. Kiberjinoyatlar kompyuter firibgarligi,
noqonuniy foydalanish, noto'g'ri talqin, mualliflik huquqi buzilishi va bolalar pornografiyasi sifatida
namoyon bo’lmoqda. Ushbu jinoyatlarni oldini olishda esa biz hamisha sergak bo’lishimiz darkor.
Chunki kiberjinoyatlar turli ko’rinishda va turli shaklda namoyon bo’lmoqda. Ularni oldini olish uchun
esa kiberxavfsizlik xodimlari tun-u kun izlanishmoqda.
Kiberjinoyatchilikka qarshi kurash uchun kiberxavfsizlik strategiyasi hamda kiberxavfsizlik to’g’risida
qonunni to’g’ri talqin etishimiz zarur. Butun dunyoda kiberxavfsizlik sohasi juda kuchaygandan
kuchaymoqda asosiy e’tiborni himoyaga qaratishimiz kerak. Keyin esa boshqa davlatlardagidek
voyaga yetmaganlar uchun alohida internet tarmog’ini yaratishimiz (Rossiya Federasiyasi misolida)
hamda voyaga yetmaganlar uchun internetdan foydalanish soatini tartibga solish zarur (Xitoy
misolida). Davlat tomonidan ayrim saytlarga cheklov o’rnatish va jamiyatning rivojlanishiga to’sqinlik
qiladigan saytlarni taqiqlash zarur (Hindiston misolida ular TIK TOK ilovasini bloklab qo’ygan). Agar
ularni bloklash uchun muammolarga duch kelinsa, shunday ilova yaratish kerakki O’zbekistonda
tarmoqni o’zida bloklash imkonini beruvchi qurilma kerak bo’ladi. Telefon yangi olinganda ayrim
ilovalar mavjud bo’lib, unda kompaniya o’ziga tegishli hamda ayrim boshqa ilovalar mavjud bo’ladi.
Mashhur ko’p qo’llaniladigan ilovalarni biz o’zimiz cheklov o’rnatuvchi ilova bilan birga
o’rnatishimiz zarur. Agar o’rnatilmasa o’sha ilova ishlamasligi lozim. Chunki mashhur ilovalarning
hammasi ham birdek ko’radigan darajada emasligini hisobga olib, ular yoshlar bilan bir qatorda katta
yoshdagi shaxslarni ruhiyatiga yaxshi ta’sir qilmayapti hamda ularni hayotini o’zgarishiga sabab
bo’ladigan videoroliklar, vaynlar va rasmlar borligini hech qachon unutmasligimiz kerak. Bunday
ilovalarni o’rnatish yoshlar tarbiyasiga ta’sir o’tkazadigan axborotlarni yoki internet saytlaridagi
axborotlarni tarqalishini oldini oladi deb hisoblaymiz. O’zbekiston o’z tarmog’ini yaratishi va
internetning tezlik darajasini oshirishi zarur. Hozirgi kunda internet orqali axborot almashish juda
ommalashib ketdi, shuning uchun o’z axborot bazamizga ilmiy ishlar bilan bog’liq bo’lgan adabiyotlar
iborat alohida kutubxona yaratish lozim. Unda ilmiy ishlar to’plami barcha sohalarni qamrab olishi
hamda darslik, o’quv qo’llanmalar, ilmiy jurnallar barchasi aks ettirilishi kerak. Chunki axborot
izlagan inson uni bitta saytdan topishi yaxshi qulaylik yaratadi. Ilmiy-tadqiqot ishlari bilan
shug’ullanayotgan izlanuvchilarni ishlarini yengillashtiradi va shu yerning o’zidan o’ziga tegishli
joylarini yuklab olib o’rganishadi, ayrim ilmiy ishlar bilan bir xil bo’lishini oldi olinadi. Shuningdek
SIYOSATSHUNOSLIK, HUQUQ VA XALQARO MUNOSABATLAR JURNALI
http://t.me/ScienceBox_official
5
ilmiy ishlar barcha sohani qamrab olishi davlatimiz rivojlanishi hamda ilmiy izlanuvchilarning
ko’payishiga sabab bo’ladi deb hisoblayman.
| 