Mundarija
1.Kirish………………………………………………………………………………………………………….
2.Mavzuning dolzarbligi………………………………………………………………………………..
2.Asosiy qism………………………………………………………………………………………………..
2.1.Sovutish tizimining vazifasi………………………………………………………………………
2.2.Suyuqlik bilan sovutish tizimi……………………………………………………………………
2.3. Sovutish tizimida qo’llaniladigan suyuqliklar vaularning turlari………………..
2.4. Zamonaviy yuk avtomillarining sovutish tizimlari tuzulishi………………………..
3.Yuk avtomobillari sovutish tizimini tamirlashni takomillashtirish yo’llari
va usullari…………………………………………………………………………………………………………
4. Ta'mirlash jarayonini soddalashtirish uchun yangi texnologiyalar yoki vositalarni joriy etishning maqsadga muvofiqligi va samaradorligini baholash………………….
5.Hayot faolyati xavfsizligi………………………………………………………………………………..
6.Xulosa……………………………………………………………………………………………………………
7.Foydalanilgan adabyotlar ro’yxati………………………………………………………………….
1.Kirish
mavzusida bajarishga kirishdim. Bitiruv malakaviy ishimni bajarish jarayonida sovutish tizimining vazifasi, tuzilishi, prinsipial sxemasi haqida ma’lumotlar keltirgan holda, sovitish tizimini tamirlashni takomillashtirishni bajarishga kirishmoqchiman. Bu o`z navbatida yuk avtomobil qismlarini tamirlash texnologiyasini O`zbekistonda yaratish boshlang`ich qadam bo`lishi mumkin bu esa bugungi kun eng dolzarb masalaridan biridir. Yuk mashinalarini ta'mirlash mavzusining ahamiyatini etiborsiz qoldirib bo'lmaydi, chunki u xavfsizlik va iqtisodiy samaradorlikka bevosita ta'sir qiladi. Yo'llarda yuk va yo'lovchilarning xavfsiz tashishini ta'minlash uchun to'g'ri parvarishlangan yuk mashinalari muhim ahamiyatga ega. Bundan tashqari, samarali ta'mirlash amaliyotlari ishlamay qolish vaqtini kamaytirishga, operatsion xarajatlarni kamaytirishga va transport vositalarining ishlash muddatini uzaytirishga yordam beradi. Yuk mashinalarining turli sohalarda, jumladan, logistika, qurilish va qishloq xo‘jaligida muhim rol o‘ynashini hisobga olsak, ishonchli va barqaror transport infratuzilmasini saqlab qolish uchun malakali texnik xodimlar va kompleks ta’mirlash protokollariga sarmoya kiritish muhim ahamiyatga ega va bunga qo’shimcha ravishda ;
1. Iqtisodiy ta'sir: Yuk tashish sanoati iqtisodiyotning muhim tarkibiy qismi bo'lib, yuklarni uzoq masofalarga samarali tashish uchun javobgardir. Yuk mashinalarining nosozliklari yoki texnik xizmat ko'rsatish bilan bog'liq muammolar tufayli har qanday to'xtab qolish ta'minot zanjirlarini buzishi mumkin, bu esa etkazib berishning kechikishiga va korxonalar uchun xarajatlarning oshishiga olib keladi. Yuk mashinalarini ta'mirlashning samarali usullari to'xtab qolish vaqtini minimallashtirishga, tovarlarning belgilangan joyga o'z vaqtida yetib borishini ta'minlashga va iqtisodiyotning uzluksiz ishlashiga yordam beradi.
2. Xavfsizlik: To'g'ri parvarishlangan yuk mashinalari yo'l harakati xavfsizligini ta'minlash uchun juda muhimdir. Noto'g'ri ishlayotgan yoki yomon ta'mirlangan yuk mashinalari haydovchilar uchun ham, yo'l harakatining boshqa ishtirokchilari uchun ham katta xavf tug'diradi. Tormoz buzilishi, dvigatel muammolari yoki shinalar portlashi kabi muammolar jiddiy oqibatlarga olib keladigan baxtsiz hodisalarga olib kelishi mumkin. Yuqori sifatli ta'mirlash ishlarini birinchi o'ringa qo'yish va xavfsizlik qoidalariga rioya qilish orqali mexanik nosozliklar natijasida yuzaga keladigan baxtsiz hodisalar xavfi sezilarli darajada kamayishi mumkin.
3. Atrof-muhitga ta'siri: yuk mashinalari chiqindilarning asosiy manbai bo'lib, havo ifloslanishiga va iqlim o'zgarishiga hissa qo'shadi. Muntazam texnik xizmat ko'rsatish va ta'mirlash dvigatelning ishlashini optimallashtirishga va yonilg'i sarfini kamaytirishga yordam beradi, natijada har bir milya bosib o'tgan emissiya miqdori kamayadi. Bundan tashqari, to'g'ri ishlaydigan emissiya nazorati tizimlari atrof-muhitni muhofaza qilish qoidalariga rioya qilishni ta'minlaydi va sanoatning atrof-muhitga ta'sirini yumshatishga yordam beradi.
4. Xarajatlarning samaradorligi: Yuk mashinalarini ta'mirlashning samarali amaliyoti yuk tashish kompaniyalari uchun sezilarli xarajatlarni tejashga olib kelishi mumkin. Muammolarni erta aniqlash va hal qilish orqali katta buzilishlarning oldini olish, qimmat ta'mirlashga bo'lgan ehtiyojni kamaytirish va ishlamay qolish vaqtini kamaytirish mumkin. Bundan tashqari, profilaktika choralariga sarmoya kiritish yuk mashinalarining ishlash muddatini uzaytirishga yordam beradi va qimmat almashtirish zaruriyatini kechiktiradi.
Umuman olganda, yuk mashinalarini ta'mirlash mavzusi yuk tashish sanoatining Avtomobilsozlik - mustaqil davlatimizda paydo bo'lgan eng yosh, navqiron soha. Uni yaratishning tashabbuskori Prezidentimiz Islom Karimovdir. Aynan u kishining shaxsan ishtiroklari va doimiy g'amxo'rliklari tufayli avtomobilsozlik sanoati mamlakatimizda misli ko'rilmagan qisqa muddatlarda yaratildi va muvaffaqiyatli rivojlanayapti. Yangi soha O'zbekiston iqtisodini ko'z oldimizda taraqqiy toptirishda qudratli lokomotivga aylandi. O’zbekistonda xalq xo’jaligini avtomobil transportisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Avtomobil ishlab chiqarish tarmog’ining afzalligi shundan iboratki, u boshqa ko’plab sohalar bilan uzviy bog’langan holda rivojlanadi va mamlakat taraqqiyotiga kuchli ta'sir ko’rsatadi. Xalqaro talablarga to’la javob beradigan yuqori malakali mutaxassislarning yangi avlodi tarbiyalandi. Uzoq muddatli istiqbolga mo’ljallangan, mamlakatimizning salohiyati, qudrati va iqtisodiyotimizning raqobatbardoshligini oshirishda hal qiluvchi ahamiyatga kasb etadigan navbatdagi ustuvor yo’nalish-bu asosiy yetakchi sohalarni moderinizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash, transport va infratuzilma kommunikatsiyalarini rivojlantirishga qaratilgan strategik ahamiyatga moyil loyihalarni amalga oshirish uchun faol investitsiyalar siyosati olib borishdan iborat [1-3]. Respublikada, birinchi avtomobil zavodini qurish to’g’risidagi masala xal etilishi bilan, avtomobil ishlab chiqarishni mahalliylashtirish dasturi ishlab chiqila boshlandi. Bu dastur ko’plab butlovchi detallar va qismlarni o’z joyida ishlab chiqarishni ko’zda tutadi. Ishlab chiqarishni mahalliylashtirish “Uzavtosanoat” qo`yishdir. Shunday maqsad albatta , ishlab chiqaruvchilar oldida mas’ul aktsiyadorlik kompaniyasi strategik vazifasining bir qismi bo’lib, o’zbek 5 avtomobillarini ommaviy iste'molchiga maksimal tarzda, arzonlashtirishni yo’lga
tannarhini arzonlashtirish masalasini ko’ndalang qo’yadi. Mahalliylashtirish korxonalarini tashkil etish va qurish bo’yicha ishlar, birinchi avtomobillarni ishlab
chiqarishdan ancha avval boshlangan. “Uzavtosanoat” aktsiyadorlik kompaniyasi amalga oshirayotgan mahalliylashtirish Dasturining birinchi bosqichida katta hajmli yoki ilgaridan chet eldan olib kelish foyda keltirmaydigan, saqlanish muddati juda qisqa bo’lgan mahsulotlarni o’zlashtirishni ko’zda tutadi. Bugun O‘zbekiston avtomobilsozlik sanoati zamonaviy texnologiyalar bilan jihozlangan qator korxonalarni o‘z ichiga oladi. Mahalliylashtirish dasturiga ko‘ra, xorijnikidan aslo qolishmaydigan o‘ta sifatli ehtiyot qismlar va nozik detallar ishlab chiqarishga ixtisoslashgan turli yo‘nalishdagi ko‘plab qo‘shma korxonalar tashkil etildi. Bamperlar, pribor panellari, o‘rindiqlar, avtoemallar, germetiklar, avtomobil salonining ichki qoplash qismlari, glushitel, trubalar, balkalar, shassi agregatlari, kuzov detallarini ishlab chiqaradigan korxonalar shular jumlasidandir. “GM-Uzbekiston” qo‘shma korxonasining talablariga javob beradigan xususiy ishlab chiqaruvchilar esa turli xil boshqa ehtiyot qismlarni yetkazib bermoqda. Yurtimizda yengil avtomobillar ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilgach, ularga xizmat ko‘rsatuvchi keng tarmoqli butun bir infratuzilma yaratildi. Xususan, joylarda ochilgan jahon andozalari talablariga to‘liq javob beradigan, ilg‘or texnologiyalar bilan ta’minlangan, avtomobillarga servis xizmati ko‘rsatuvchi ko‘plab shoxobchalar ishining yo‘lga qo‘yilgani yurtimizda bu soha jadal taraqqiy etayotganidan dalolatdir. Endilikda milliy iqtisodiyotimizning turli yo’nalishlarining tarkibiy qismlarni jahon bozori bilan qiyosiy o’rganish muhim ahamiyat kasb etadi. O’zbekiston milliy iqtisodiyoti - jami sohalar, assotsiatsiyalar, korxonalar,
tashkilotlarninig yig’indisi bo’lib, ular iqtisodiy tizimga umumiy qonunlar va rivojlanish maqsadlariga asoslangan holda birlashgan [3]. Avtomobilsozlik sohasida ilg‘or tajribaga ega “General Motors” korporatsiyasi bilan hamkorlik aloqalari sohaga zamonaviy texnologiyalarni joriy etish, xodimlar malakasini oshirish, yangi ish o‘rinlarini tashkil etish uchun sharoit 6 yaratish bilan bir qatorda iste’molchilarning tanlash imkoniyatlarini kengaytirmoqda. “GM-Uzbekiston” YoAJ mamlakatimiz avtomobilsozlik sanoatini va umuman yurtimiz iqtisodiyotini yanada taraqqiy ettirishga salmoqli hissa qo‘shmoqda. Albatta, har qanday yirik ishlab chiqarish ko‘plab yordamchi korxonalarni tashkil etishni taqozo etadi. Ta’kidlash joizki, mahalliylashtirish dasturi asosida qisqa davr ichida Asakadagi avtomobil zavodi uchun ko‘plab ehtiyot qismlarni o‘zimizda ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. Bu esa yakuniy mahsulot tannarxini pasaytirish, valutani tejash, yuqori sifat ko‘rsatkichlarini ta’minlash hamda yangi ish o‘rinlarini ochish imkonini berdi. «Uzavtosanoat» aksiyadorlik kompaniyasi tarkibiga kiruvchi ko’plab korxonalar nafaqat «GM Uzbekistan» YoAJ avtomobillari uchun balki, «SamAvto», «GV MAN Avto Uzbekistan» kabi yirik ishlab chiqaruvchi qo’shma korxona avtomobillari uchun ham butlovchi qismlarni yetkazib berish jarayoni amalga oshirilmoqda. Bu esa respublikamizda avtomobil ishlab chiqarish bo’yicha ISO xalqaro standarti talablarini amalda qo’llanilayotganini izohlaydi.
Yuk mashinalarining sovutish tizimi dvigatelning ishlashini ta'minlash va haddan tashqari qizib ketishning oldini olishda muhim rol o'ynaydi, bu esa qimmatbaho buzilishlar va ishlamay qolishlarga olib kelishi mumkin. Biroq, ushbu tizimlarni ta'mirlash jarayoni ko'pincha mavjudlik muammolaridan diagnostika va
bajarishdagi samarasizlikgacha bo'lgan qiyinchiliklarga duch keladi. Ushbu diplom loyihasi yuk mashinalarini sovutish tizimlarini ta'mirlash jarayonini yaxshilash, umumiy samaradorlik va ishonchlilikni oshirish usullarini o'rganishga qaratilgan. Yuk mashinasini sovutish tizimini takomillashtirish dvigatel samaradorligi va uzoq umr ko'rish uchun juda muhimdir. Xulosalarga radiator texnologiyasini yangilash, shamollatish ish faoliyatini optimallashtirish, havo oqimini boshqarishni yaxshilash va muammolarni erta aniqlash uchun ilg'or monitoring tizimlarini joriy etish kiradi. Bundan tashqari, suyuq sovutish yoki gibrid tizimlar kabi muqobil sovutish usullarini o'rganish yoqilg'i sarfini va atrof-muhitga ta'sirini kamaytirish uchun foydali bo'lishi mumkin. Yuk mashinasi sovutish tizimining turli jihatlarini tahlil qilgandan so'ng, yaxshilanishlar unumdorlik va ishonchlilikka sezilarli foyda keltirishi aniq.
2. MAVZUNING DOLZARBLIGI Dunyodagi barcha rivojlangan mamlakatlarda sanoatning juda tez suratlar bilan o’sishga va iqtisodiyotning tayanchlaridan biri-avtomobil transporti sanoatidir. Avtomobil transporti sanoatining rivojlanishi sanoatning boshqa tarmoqlarining ham tez suratlar bilan rivojlanishiga olib keladi. Shu sababli «Avtomobil sanoati Respublikamiz iqtisodiyotining tayanchlaridan biridir»- degan edi prezident I.A.Karimov [ 1 ]. Zamonaviy texnika taraqqiyoti darajasiga mos keladigan buyum konstruktsiyasini, turli-tuman halqaro me’yorlarni qoniqtiradigan avtotransport vositalarini va undan foydalanish faqat jiddiy nazariy va eksperimental ishlar asosida yaratiladi. Endilikda milliy iqtisodiy otimizning turli yo’nalishlarining tarkibiy qismlarni jahon bozori bilan qiyosiy o’rganish muhim ahamiyat kasb etadi. O’zbekiston milliy iqtisodiyoti - jami sohalar, assotsiatsiyalar, korxonalar, tashkilotlarninig yig’indisi bo’lib, ular iqtisodiy tizimga umumiy qonunlar va rivojlanish maqsadlariga asoslangan holda birlashgan. Hozirgi zamon, taraqqiyot asri ishlab chiqarilayotgan avtomobil modellarini muttasil o'zgartirib, sifatini yaxshilab borishni taqozo etadi. Chunki kuchli raqobat sharoitida muayyan mamlakat bozoriga kirib borish, joy egallash va uni saqlab turish oson emas. Sovitish tizimining vazifasi - dvigatelni qisqa muddatda me’yoriy haroratgacha qizdirishga ko‘maklashish, qizigan detallardan ortiqcha issiqlikni atrof muhitga tarqatish va dvigatelni me’yoriy haroratda ishlashini ta’minlashdan iborat. Sovitish tizimi ikki xil usulda havo yoki suyuqlik yordamida sovitadi. Sovitish tizimi dvigatel issiqlik haroratini 25-35 % kamaytiradi. Dvigatel yaxshi ishlashi uchun silindrlar kallagidagi me’yoriy harorat 80°- 85° C bo‘lishi kerak. Silindrlardagi harorat kiritish takti oxirida 80°-120°C ga va yonilg‘i aralashmasining yonishi oxirida 2000°-2200° C
ga yetadi. Yuqori harorat 8 natijasida dvigatel detallari kengayib siqilid qolishi, silindr va porshenlarda moylar kuyishi va detallarning yeyilishi ortib ketadi. Shu sababli dvigatellar sovitiladi. Dvigatel o‘ta sovib ketsa, yonilg‘i silindrlar devorida suyuqlikka aylanib, moyni yuvib yuborishi natijasida karterdagi moy suyuqlanib, detallar yeyilishi kuchayadi. Dvigatelni me’yoriy haroratda ishlashi uning yuqori quvvatga erishishi, yonilg‘i sarfini kamayishi va dvigatelni ta’mirlanmasdan uzoq muddatli xizmatini ta’minlaydi. Bugungi kunda vatanimizda mahalliylashtirish dasturi asosida ko`plab korxonalar barpo etilayotganligi. Xususan avtomobil qismlarini yetkazib beruvchi korxonalardan “O`zERAE Climate Control” MChJda avtomobil radiatorlari ishlab chiqarilmoqda. Vatanimizda yangi avtomobillarni ishlab chiqarish yo`lga qo`yilishi munosabati ularning qismlarini mukammal o`rganish kerakligi ayon bo`lmoqda. Shuning uchun men bitiruv malakaviy isshimni “Yuk avtomobillari sovutish tizimini tamirlash texnologiyasini takomillashtirish” samaradorligi, xavfsizligi va barqarorligini ta'minlash uchun juda muhimdir. Yuqori sifatli ta'mirlash ishlariga ustuvor ahamiyat berish va profilaktika ta'mirlash strategiyalarini qabul qilish orqali manfaatdor tomonlar yuk mashinalarining ishonchli, tejamkor va ekologik toza transport turlari bo'lib qolishiga ishonch hosil qilishlari mumkin.
4. ASOSIY QISM 4.1. Sovitish tizimining vazifasi. Sovitish tarmog’i dvigatelning qizigan detallaridan issiqlikni majburan tashqi muhitga tarqatib, uning kerakli issiqlik maromida ishlashini ta'minlaydi. Dvigatelda ish siklning o’rtacha harorati 1070...1200 K (800...1000° C). Bunday haroratda krivoship shatunli va GTM ning detallari qizib ketadi, ishqalanuvchi yuzalar orasida moy kuyib, ishqalanish xaddan tashqari oshib ketadi. Natijada porshen issiqlik ta’sirida kengayib, silindr ichida tiqilib qoladi, podshipniklar esa erib ketishi mumkin. Shu sababli dvigatelning qizigan detallaridan issiqlikni uzluksiz ravishda tashqi muhitga tarqatib turish lozim. Lekin dvigatel xaddan tashqari sovitib yuborilsa ham, issiqlik energiyasi bekorga sarf bo’ladi, moy qo’yuqlashib, ishqalanishga sarflanadigan quvvat oshadi. Undan tashqari, yonuvchi aralashma qisman tomchiga aylanib, silindrlar devoridagi moyni yuvib tushiradi, natijada silindr-porshen guruhiga kiruvchi detallarning yeyilish ortadi
|
