1-LEKCIYA.
TÁJIRIYBENI JOYBARLAWDIŃ TIYKARǴI TÚSINIGI
Eksperimentni joybarlaw psixologiyalıq izertlewdi shólkemlestiriwdiń eń zárúrli basqıshlarınan biri bolıp, ol jaǵdayda izertlewshi ámeliyatda ámelge asırıw ushın eksperimentning eń maqul túsetuǵın modelin (yaǵnıy rejesin ) proektlestiriwge háreket etedi.
Jaqsı islep shıǵılǵan izertlew sxeması, jobası izertlewde haqıyqıylıq, isenimlilik hám anıqlıqtıń maqul túsetuǵın bahalarına erisiwge, kúndelik „spontan eksperiment“ de gúzetip barıw qıyın bolǵan nuanslarni támiyinlewge múmkinshilik beredi. Kóbinese, rejani ońlaw ushın eksperimentchilar pilot yamasa sınaq dep atalatuǵın izertlewdi ótkerediler, bul keleshektegi ilimiy eksperimentning „loyihasi“ retinde qaralıwı múmkin.
Eksperimenttal rejege juwap beretuǵın tiykarǵı sorawlar
Ushqısh joba tómendegi tiykarǵı sorawlarǵa juwap beriwge arnalǵan :
eksperimentda paydalaniletuǵın ǵárezsiz ózgeriwshiler sanı (bir yamasa bir neshe?);
ǵárezsiz ózgeriwshiniń dárejeleri sanı (ǵárezsiz ózgeriwshi ózgeredime yamasa turaqlı bolıp qaladıma?);
Qosımsha yamasa tınıshsız etiwshi ózgeriwshilerdi basqarıw usılları (qay-qaysısı zárúr hám qollanıwı kerek?):
tuwrıdan-tuwrı basqarıw usılı (málim qosımsha ózgeriwshin tuwrıdan-tuwrı esaptan tısqarı qılıw ),
maslastırıw usılı (eger onı shıǵarıp taslawdıń ılajı bolmasa, málim qosımsha ózgeriwshin esapqa alın ),
randomizatsiya usılı (qosımsha ózgeriwshi belgisiz bolǵan táǵdirde toparlardı tosınarlı tańlaw ).
Joybarlaw basqıshları
Joybarlaw eki basqıshnı óz ishine aladı [1]:
1.Eksperimentni informatsion joybarlaw :
Izertlewdiń teoriyalıq tiykarın quraytuǵın bir qatar teoriyalıq hám eksperimental qaǵıydalardı anıqlaw.
Izertlewdiń teoriyalıq hám eksperimental gipotezalarini qáliplestiriw.
Kerekli tájiriybe usılın tańlaw.
Temalar úlgisi boyınsha sorawdı sheshiw:
Úlgi quramın anıqlaw.
Úlgi kólemin anıqlaw.
Úlgi alıw usılın anıqlaw.
2.Rásmiy eksperiment dizayni:
Nátiyjelerdi salıstırıw qábiletine erisiw.
Alınǵan maǵlıwmatlardı talqılaw múmkinshiligine erisiw.
Ekonomikalıq tárepten nátiyjeli izertlewlerdi támiyinlew.
Rásmiy joybarlawdıń tiykarǵı maqseti nátiyjelerdi buzıw sebepleriniń maksimal sanın joq etiw bolıp tabıladı.
Jobalar túrleri
1.Ápiwayı (bir omilli) jobalar
Qayta islep shıǵarıw sharayatları menen tájiriybeler
Eki ǵárezsiz gruppa qatnasıwındaǵı tájiriybeler (eksperimental hám qadaǵalaw )
2.Kompleks jobalar
Kóp dárejeli tájiriybeler ushın jobalar
Faktoriy jobalar
Kvazi-eksperimental jobalar
3.Ex post fakto jobaları
Kishi N tájiriybe jobaları
Korrelyatsiya izertlewleri jobaları
4.Ápiwayı jobalar [2]
Ápiwayı dızaynlar yamasa bir faktorlı dızaynlar tek bir ǵárezsiz ózgeriwshiniń baylanıslı ózgeriwshige tásirin úyreniwdi óz ishine aladı. Bunday jobalardıń abzallıǵı olardıń ǵárezsiz ózgeriwshiniń tásirin ornatıwdaǵı natiyjeliligi, sonıń menen birge, nátiyjelerdi analiz qılıw hám túsindirme beriw qolaylıǵı bolıp tabıladı. Kemshilik - ǵárezsiz hám ǵárezli ózgeriwshiler arasındaǵı funktsional baylanıslılıq haqqında juwmaq shıǵarıwdıń múmkin emesligi.
Eki ǵárezsiz gruppa qatnasıwındaǵı tájiriybeler
Eki ǵárezsiz gruppanı óz ishine alǵan eksperimentlar - eksperimental hám qadaǵalaw - tájiriybeler, olarda tek eksperimental gruppa eksperimental tásirge dús boladı, qadaǵalaw toparı bolsa ádetde etetuǵın jumıstı dawam ettiredi. Bunday tájiriybelerdiń maqseti bir ǵárezsiz ózgeriwshiniń háreketin sınap kóriw bolıp tabıladı.
Kompleks jobalar
Bir neshe ǵárezsiz ózgeriwshilerdiń tásirin (faktorial dizayn) yamasa bir ǵárezsiz ózgeriwshiniń túrli gradatsiyalarining izbe-iz tásirin (kóp dárejeli dızaynlar ) úyrenetuǵın eksperimentlar ushın kompleks jobalar dúziledi[3].
Kóp dárejeli tájiriybeler ushın jobalar
Eger tájiriybeler bir ǵárezsiz ózgeriwshiden paydalansa, onıń tek eki ma`nisi úyrenilgen jaǵday qaǵıyda emes, bálki esaptan tısqarı esaplanadı. Kóplegen bir ózgeriwshen izertlewler ǵárezsiz ózgeriwshi ushın úsh yamasa odan artıq mániske iye - bunday dızaynlar kóbinese bir ózgeriwshen kóp dárejeli dızaynlar dep ataladı. Bunday jobalar sızıqlı bolmaǵan tásirinlerdi úyreniw ushın da (yaǵnıy, ǵárezsiz ózgeriwshi ikkidan artıq baha alatuǵın jaǵdaylar ) hám alternativ boljawlardı tekseriw ushın qollanılıwı múmkin[4]. Bunday jobalardıń abzallıǵı ǵárezsiz hám ǵárezli ózgeriwshiler arasındaǵı funktsional qatnaslar túrin anıqlaw qábileti bolıp tabıladı. Kemshilikleri sonda, bul júdá kóp waqtın aladı hám kóbirek qatnasıwshılardı tartıw zárúrshiligi.
Faktorlı jobalar
Faktorial dızaynlar bir neshe ǵárezsiz ózgeriwshilerden paydalanıwdı óz ishine aladı. Bunday ózgeriwshiler yamasa faktorlardıń sanı hár qanday bolıwı múmkin, bıraq ádetde olar eki, úsh, kemrek tórtewden paydalanıw menen sheklenedi[5].
Faktorial dızaynlar ǵárezsiz ózgeriwshiler sanın hám hár bir ózgeriwshi tárepinen alınǵan bahalar (dárejeler) sanın kórsetetuǵın nomerlew sisteması járdeminde xarakterlenedi. Mısalı, 2 x3 faktorial dizayn („ikkidan uch“) eki ǵárezsiz ózgeriwshige (faktorlarǵa ) iye bolıp, olardan birinshisi eki bahanı („2“), ekinshisi bolsa ush bahanı („3“) aladi
|
