1-ma’ruza. Sinxron generatorlar va sinxron kompensatorlar Reja

Aktiv nominal quvvat quyidagi ifodada aniqlanadi (kVt): 
Pном = Sном cosном (3) Turbogeneratorlarning nominal quvvati standartlardagi 
quvvatlar qatoriga to‘g‘ri kelishi kerak. Yirik gidrogeneratorlarning nominal 
quvvatlari shkalasi standartlashtirilmagan. Rotorning nominal toki - generatorning 
eng katta qo’zg’atish toki bo‘lib, statorning kuchlanishi nominal miqdoridan 5% 
atrofida o‘zgarib turganida va nominal quvvat koeffitsientida generator shu tokda 
nominal quvvat bera oladi. Gidrogeneratorning qirqimi Nominal quvvat koeffitsienti 
standartga muvofiq 125 MVA va undan kichik quvvatli generatorlar uchun 0,8; 
quvvati 588 MVA gacha bo‘lgan turbogeneratorlar va 360 MVA gacha bo‘lgan 
gidrogeneratorlar uchun 0,85; ancha quvvatli mashinalar uchun 0,9 qabul qilinadi. 
Kapsulali gidrogeneratorlar uchun, odatda, sosφ ≈ 1. Har qanday generator nominal 
yuklama va nominal quvvat koeffitsientidagi FIK bilan xarakterlanadi. Hozirgi 
generatorlarda nominal FIK 96,3—98,8% atrofida o‘zgarib turadn. Keyingi yillarda 
vali gorizontal joylashgan, kapsulli generator deb ataluvchi gidrogeneratorlar ishlatila 
boshlangan. Bunday generatorlar tashqi qismini turbine orqali keladigan suv yuvib 
o‘tadigan suv o‘tmaydigan qobiq (kapsula) ga joylanadi. Kapsulali generatorlar bir 
necha o‘nlab megavolt-amper quvvatga mo‘ljallab tayyorlanadi. Bular ayon qutbli 
nisbatan sekin yurar (n = 60...150 ayl/min) hisoblanadi. Elektr stansiyalarida 
ishlatiladigan sinxron generatorlarning boshqa tiplari ichida ichki yonuv dizel 
dvigatellari bilan biriktiriladigan dizel-generatorlarni aytib o‘tish lozim. Bular ayon 
qutbli vali gorizontal joylashgan mashinalardir. Porshenli mashina singari dizel ham 
notekis burovchi momentga ega bo‘lganligi uchun dizelgenerator maxovik bilan 
ta’minlanadi yoki uning rotori aylanma momenti kata qilib tayyorlanadi
Qo’zg’atish tokining o‘zgarishida dvigatel rejimida ishlaydigan valda yuklamasi 
bo‘lmagan sinxron mashina sinxron kompensator deb ataladi. Sinxron kompensator 
qo’zg’atish tokining kattaligiga qarab tarmoqqa reaktiv quvvat berishi yoki 
tarmoqdan uni qabul qilishi mumkin. Tuzilishi bo‘yicha u turbogeneratorga 
o‘xshaydi, biroq sinxron kompensator o‘rtacha chastotada (750-1000 ayl/min) da 
aylanadigan qilib tayyorlanadi. Sinxron kompensator rotori aniq qutbli qilib 
tayyorlanadi. Stator tuzilishiga ko‘ra turbogenerator statoriga o‘xshash. Sinxron 

kompensator statorning nominal toki, kuchlanishi va quvvati bilan, rotorning 
chastotasi va nominal toki bilan hamda nominal rejimdagi yo‘qotishlar bilan 
xarakterlanadi. Sinxron kompensatorning nominal kuchlanishi unga tegishli elektr 
tarmog‘iniig nominal kuchlanishidan 5 yoki 10% ortiq belgilanadi. Sinxron 
kompensatorning nominal quvvati nominal kuchlanishda, sovituvchi muhitning 
nominal parametrlarida uning uzoq vaqt davomida ruxsat etiladigan yuklanishiga 
qarab aniqlanadi. Sinxron kompensatorlarning nominal quvvati kilovolt-amper 
hisobida aniqlanadi va asosan quvvatlar qatoriga to‘g‘ri kelishi kerak. SHuning uchun 
standart bo‘yicha sinxron kompensatorning minimal quvvati 10000 kVA deb 
belgilangan. Statorning nominal toki nominal quvvat va nominal kuchlanish 
qiymatlari asosida aniqlanadi. Rotorning nominal toki–tarmoqdagi kuchlanish 
nominal kuchlanishdan ±5% farq qilib, o‘ta qo’zg’atish rejimidagi kompensatorning 
nominal 
quvvatini 
ta’minlovchi tokning eng katta miqdoridir. Sinxron 
kompensatorlarning nominal sovitish sharoitlarida aktiv quvvatning yo‘qotilishi 1,5-
2,5% ga teng. Sinxron kompensatorlar ikki usulda sovitiladi: KS tipidagi 
kompensatorlar uchun vetilyasiyaning yopiq tizimi bilan havoli bilvosita sovitish 
(turbogeneratorlarga o‘xshash), KSV kompensatorlari uchun qobiq montaj qilingan 
gaz sovitgich bilan vodorodli bilvosita sovitish. Kompensatorlarning ikkala turida 
ham B sinfdagi izolyatsiya qo‘llanilgan.
Hozirgi elektr yuklanishlar juda katta reaktiv quvvat iste’mol qilishi bilan 
xarakterlanadi. Reaktiv quvvat iste’mol qilishnig ortishiga birinchi navbatda elektr 
qurilmalarini keng miqyosda ishlatish sabab bo‘lmoqda, ularda energiyani 
o‘zgartirish uchun magnit maydonlaridan foydalaniladi (elektr dvigatellar, 
transformatorlar va hokazo). Simobli ventillar, lyuminessentli yoritish va boshqa 
o‘zgartirgich qurilmalarining toklari ancha katta reaktiv tashkil etuvchiga ega. Shu 
sababli elektr tarmoqlari tokning reaktiv tashkil etunchisi bilan yuklanilanadi, buning 
ta’sirida kuchlanish pasayadi va elektr energiyani uzatish hamda taqsimlashda quvvat 
yo‘qotishlar katta bo‘ladi. 
Agar yuklanishlar markaziga sinxron kompensator ulansa, u iste’molchilarga 
kerak bo‘lgan reaktiv quvvatni generatsiyalab (paydo qilib), elektr stansiyalarni 

yuklanish bilan ulaydigan liniyalarning reaktiv tok yuklanishini kamaytirish 
imkoniyatini beradi, bu esa butun tarmoq ishini yaxshilaydi. Bunda sinxron 
kompensator o‘ta qo’zg’atish bilan reaktiv quvvat berish rejimida ishlashi lozim. 
Sinxron kompensatorlar elektr uzatuvchi podstansiyalarda ham o‘rnatiladi, ular 
yordamida liniya bo‘ylab kuchlanishni to‘g‘ri taqsimlash va parallel ishlash 
turg‘unligi ta’minlanadi. Shu bilan birga, elektr uzatkichning ish rejimiga qarab 
kompensatordan yoki generatsiyalash rejimida yoki reaktiv quvvatni iste’mol qilish 
rejimida 
ishlash 
talab 
etiladi.
Sinxron kompensator generatsiyalayotgan yoki iste’mol qilayotgan reaktiv quvvat 
qo’zg’atish toki kattaligiga bog‘liq. Sinxron kompensatorning ishini analiz qilganda, 
uni kuchli tarmoqqa ulangan deb hisoblaymiz shu sababli statorning toki o‘zgarganda 
qisqichlardagi kuchlanish, amaliy jihatdan o‘zgarmaydi. Qo’zg’atish tokining 
o‘zgarishi bilan stator chulg‘amining EYUK i o‘zgaradi. Kompensator EYUK ning 
kattaligi tarmoq kuchlanishiga teng bo‘lsa, bu rejim kompensatorning salt ishlash 
rejimi deb yuritiladi. Qo’zg’atish toki ortganda sinxron kompensatorning EYUK 
uningqisqichlaridagi kuchlanishdan katta bo‘ladi (o‘ta uyg‘onish rejimi). 
Kuchlanishlar farqi ta’sirida mashina statorida Ik toki hosil bo‘ladi. Kompensator 
chulg‘amlarining qarshiligi asosan induktiv bo‘lganligi uchun tok kuchlanish farqi 
dan 90o ga yaqin burchakka orqada qoladi. Kuchlanishning vektori Uk ga nisbatan 
ko‘rsatilgan tok 90° burchakka orqada qoladi. Bunda kompensator tarmoqqa reaktiv 
quvvat beradi. Mashinani uygotish etarli bo‘lmasa, ya’ni < bo‘lganda, Ik tok Uk 
vektordan uzadi: mashina tarmoqdan reaktiv quvvat iste’mol qiladi. Sinxron 
kompensatorlarni 
qo’zg’atish uchun ARB qurilmali maxsus qo’zg’atish 
tizimlariko‘llaniladi. Havo bilan sovitiladigan quvvati kata bo‘lmagan 
kompensatorlar uchun kompensatorning rotori bilan ulangan o‘zgarmas tok 
generatoridan elektr mashinali qo’zg’atish sxemasi sifatida foydalaniladi. Bu 
sxemaning yuqorida ko‘rib o‘tilgan generatorlarni mustaqil elektr mashinali. 
qo’zg’atish sxemasidan farki shundaki, bunda rotorning ayniqsa, kichik toklarida 
kerak bo‘ladigan, asosiy uyg‘otkich ishining turg‘unligini ta’minlash uchun deyarli 
hamma vaqt o‘rnatiladigan yordamchi uyg‘otkich mavjudligidir.

Vodorod bilan sovitiladigan eng yirik kompensatorlarda qo’zg’atish, issiqlik 
elektr stansiyalari zaxirasidagi uyg‘otkichga o‘xshash, maxsus uyg‘otuvchi agregat 
vositasida amalga oshiriladi. Kompensatorining chulg‘amiga tok kelishini 
ta’minlayotgan kontakt halqalar bilan cho‘tkalar qobu’g‘inig maxsus bo‘lagida 
joylashadi va vodorod muxitida ishlaydi. Elektr mashinali qo’zg’atishda ARV sifatida 
kuchlanishning elektromagnit korrektorli kompaundlash qurilmasi qo‘llaniladi. 
Kompensatorlarda, shuningdek, uygotishning jadal rele qurilmasi o‘rnatiladi.U = Eк 
−Uк'U' кEU. Sinxron kompensatorning turli rejimlardagi vector diagrammalari: a-
salt yurishdagi; b-o‘ta uyg‘otishdagi; v-chala uyg‘otishdagi. Siixron kompensatorni 
ishga tushirish sxemasi. Hozirgi paytda, ekspluatatsiyada ionli yoki yarim 
o‘tkazgichli o‘z-o‘zini uyg‘otuvchi katta quvvatdagi kompensatorlar mavjud. 
Yuqorida aytib o‘tilganidek bu qo’zg’atish tizimi juda tez ta’sir etuvchi va parallel 
ishlovchi energotizimlarning turg‘unligini oshirish uchun juda samarali hisoblanadi. 
Kompensatorlarning 
qo’zg’atish 
magnit 
maydonini 
so‘ndirish 
sinxron 
generatorlardagi singari amalga oshiriladi. Sinxron kompensatorlarni ishga tushirish. 
Sinxron kompensatorni ishga tushirishning keng tarqalgan usuli bo‘lib, reaktorli 
ishga tushirish hisoblanadi, bunda kompensator juda katta induktiv qarshilikka ega 
bo‘lgan reactor orqali tarmoqqa Uzgich 2V bilan ulanadi. SHu sababli ishga 
tushirishning boshlang‘ich paytida kompensatorning chiqqichlaridagi kuchlanish 
nominaldan 45-50% gacha kamayadi, ishga tushirish toki 2-2,8In dan oshmaydi. 
Kompensatorning aylanishini rotorning qutb uchliklariga joylashgan, maxsus ishga 
tushirish chulg‘ami hisobiga ko‘payuvchi asinxron moment ta’minlaydi. Katta 
quvvatli kompensatorlardagi yirik kutblar etarli darajada katta asinxron moment hosil 
bo‘lishini ta’minlaydi, shu sababli maxsus ishga tushiruvchi chulg‘am kerak 
bo‘lmaydi.

Aylanish 
paytida 
kompensatorning 
aylanishlar 
chastotasi 
sinxron 
kompensatorlarnikiga yaqinlashganda, qo’zg’atish beriladi va kompensator 
sinxronizmga tortiladi. ARV ishga tushirilib statorning minimal toki o‘rnatiladi, 
so‘ngra viklyuchatel 1V bilan reaktorni shuntlab, kompensator tarmoqqa ulanadi. 

Download 248.16 Kb.