1-MA’RUZA.
Sinxron generatorlar va sinxron kompensatorlar
Reja:
1.Sinxrongeneratorlar va ularning tuzilishi.
2.Sinxrongeneratorlarning nominal parametrlari.
3.Sinxrongeneratorlarning quvvat koeffitsienti.
4.Sinxron kompensatorlarning nominal parametrlari.
5. Sinxron kompensatorlarning soviitish tizimlari.
6. Sinxron kompensatorlarning tavsiflari.
Kalit so‘zlar: Turbina, sinxron, asinxron, qozon, chastota, rotor, stator, demfer
chulg‘am, sinxron kompensator, aktiv, reaktiv, kuchlanish,crotor, stator.
Hozirgi elektr stansiyalarida elektr energiyasi hosil qilish uchun uch fazali
o‘zgaruvchan tok sinxron generatorlari ishlatiladi. Sinxrongeneratorlar (birlamchi
dvigateli – bug‘ yoki gaz turbinasi) va gidrogeneratorlar (birlamchi
dvigateli -
gidroturbina) bo‘ladi. Sinxron elektr mashinalari uchun turg‘un ish rejimida
agregatning aylanish soni chastotasi (ayl/daq) bilan tarmoq chastotasi
f (Gs) orasida
aniq muvofiqlik bor:
pfn=60(1) bunda
r - generator statori chulg‘amlarining juft
qutblari soni. Bug‘ va gaz turbinalari aylanish chastotasi katta (3000 va 1500 ayl/dak)
qilib chiqariladi, chunki shunda turbogeneratorlar
eng yuqori texnik-iqtisodiy
ko‘rsatkichlarga ega bo‘ladi. Odatdagi, yoqilg‘ida ishlaydigan issiqlik elektr
stansiyalarida (IEM larda) agregatlarning aylanish chastotasi, odatda, 3000 ayl/dak ni
tashkil etadi, sinxron turbogeneratorlarda esa ikkita qutb bo‘ladi. AES da
aylanish chastotasi 1500 va 3000 ayl/dak bo‘lgan agregatlar ishlatiladi.
Turbogenetorning
qirqmi
Turbogeneratorlar
tezyurarligi
sababli
uning
konstruksiyasining o‘ziga xos tomonlari bo‘ladi. Bu generatorlar
vali gorizontal
joylashadigan qilib tayyorlanadi. Turbogeneratorning katta mexanik va issiqlik
yuklamalarida ishlovchi rotori magnit hamda mexanik xossalari yuqori bo‘lgan
maxsus (xrom-nikelli yoki xrom–nikel-molibdenli) po‘latdan tayyorlangan yaxlit
pokovkadan yasaladi. Rotorning qutbi aniq bo‘lmaydi. Aylanish chastotasi katta
bo‘lganligi uchun, mexanik mustahkamlikni ta’minlash
nuqtai nazaridan, rotorning
diametri 3000 ayl/dak uchun 1,1-1,2 m dan ortmaydi. Rotor qobiqining uzunligi ham
ma’lum chegaraga ega bo‘lib, 6-6,5 m ga teng bo‘ladi. U val statik egilishining ruxsat
etiladigan kattaligi va ma’qul titrash xarakteristikasini hosil qilish shartiga ko‘ra
aniqlanadi.
Rotorning
asosiy
magnit
oqimi
o‘tadigan
aktiv
qismida
qo’zg’atishchulg‘amining g‘altaklari joylanadigan pazlar frezalanadi. Rotorning har
ikki tomonidan uning valiga mashinadagi sovituvchi gazning aylanib yurishini
ta’minlaydigan ventilyator o‘rnatiladi. Turbogenerator statori korpus va o‘zakdan
iborat.
Korpus payvandlab tayyorlanadi, tashki (torets) tomonlari shchitlar bilan
berkitilib, boshqa qismi bilan tutashgan joylari zichlanadi. Stator o‘zagi qalinligi 0,5
mm li po‘latdan tayyorlangan, izolyasiyalangan listlardan yig‘iladi. Listlar paket
ko‘rinishida yig‘ilib ular orasida ventilyasiya kanallari qoldiriladi. O‘zak
ichidagi
pazlarga uch fazali, odatda, ikki katlamli chulg‘am joylanadi.
Turbogeneratorlarda tinchlantaruvchi chulg‘am vazifasini rotorning massiv qobiqi
va pazlarda qo’zg’atish chulg‘amini berkitib turuvchi metall ponalar o‘taydi.
Gidrogeneratorning statori turbogenerator statori konstruksiyasidan prinsipial farq
qilmaydi, faqat turbogeneratornikidan farqli o‘laroq, ajraladigan qilib tayyorlanadi. U
aylana bo‘ylab teng ikki - olti qismga bo‘linadi, bu esa uni tashishni va montaj
qilishni engillashtiradi. Gidravlik turbinalarning aylanish chastotasi, odatda, nisbatan
kichik (60 -600 ayl/dak) bo‘ladi. Suv bosimi qanchalik past,
turbina quvvati
qanchalik
kata
bo‘lsa, aylanish chastotasi shunchalik kichik bo‘ladi.
Gidrogeneratorlar shu sababdan sekin yurar va o‘lchamlari, massasi katta,
shuningdek, qutblari soni ko‘p bo‘ladi.
Gidrogeneratorlar ayon kutbli rotorli qilib va vali asosan vertical joylashadigan
qilib tayyorlanadi. Qudratli gidrogeneratorlar rotorlarining diametri 14—16 m,
statorlarining diametri esa 20—22 m ga etadi. Qutblarda qo’zg’atish chulg‘amlaridan
tashqari dempferlovchi chulg‘am ham joylanadi,
u qutblar uchidagi pazlarga
joylashtiiladigan va rotor chetiga tutashtiriladigan mis halqa yordamida sterjenlardan
hosil qilinadi. Bu chulg‘am agregat rotorining generator yuklamasining keskin
o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgan har qanday uyg‘otilishida hosil bo‘ladigan
tebranishlari tinchlantirish uchun xizmat qiladi.
