1-mavzu Nerv tizimining umumiy tuzilishi. Nerv tizimining struktura va
funksional qismlari. Nerv tizimining evolyusiyasi. Diffuziyali tugunli va
naysimon nerv tizimlari.
Asab hujayralari asosan asab tizimining
markaziy qismida joylashgan,
ularning shoxlari periferik nervlarni hosil qiladi. Organizmdagi deyarli hamma
a’zolar va to‘qimalarga asab tolalari tarqalganligi va oxirgi tolalar (asab uchlari)
ning hammasi markaziy asab tizimi bilan bog‘langanligi tufayli asab tizimi shu
a’zolarni, ya’ni organizmning hamma bo‘laklarini yagona bir tizimga birlashtiradi,
bu esa hamma a’zolarning ishini bir — biriga uzviy bog‘lanishga olib keladi. Har
qaysi asab orqa va bosh miyaga boruvchi afferent (markaz tomon harakatlanuvchi
yoki sezuvchi), ulardan ishchi a’zolarga keluvchi efferent (markazdan
uzoqlashuvchi yoki harakatlantiruvchi tolalardan (o‘tkazish yo‘llaridan) tashkil
topgan. Demak, sezuvchi asab tolalari orqali ichki a’zolardan
va tashqi muhitdan
turli ta’sirotlar orqa miya orqali yoki to‘g‘ridan — to‘g‘ri bosh miyaga xabarlar
uzluksiz kelib turadi. Asab hujayralari axborotlarni qabul qilib olib, zarur bo‘lgan
javob reaksiyasini harakatlantiruvchi asab tolalari orqali ishchi a’zolarga yuborib
turadi. Ana shu har bir ta’sirotni markazga olib borib, undan javobni ishchi a’zoga
yetkazuvchi ikki xil (sezuvchi va harakatlantiruvchi) asab tolalari hosil qilgan yoy
refleks yoyi deb ataladi. Ko‘pincha refleks yoyiga yuqorida aytib o‘tilgan ikki
neyrondan tashqari, yana qo‘shimcha ravishda uchinchi — oraliq neyron ham kiradi.
Bu neyron ta’sirotni sezuvchi hujayralardan harakatlantiruvchi hujayralarga
o‘tkazib berish vazifasini bajaradi va shu ikki xil asab tolalari orasida joylashadi.
Sezuvchi hujayralar orqali olingan ta’sirotlarni tahlili bosh miya po‘stlog‘ida
(tashqi kulrang qavatda) bo‘ladi.
Aslida organizmdagi hamma asablar va ularning markaziy qismlari yaxlit bir
tizim hisoblanadi, ammo uni shartli ravishda: avtonom (vegetativ) va somatik yoki
animal (hayvonot) asab tizimiga ajratiladi.
Vegetativ asab tizimi ichki a’zolarni (hazm, nafas, siydik va tanosil a’zolari),
ichki sekresiya bezlarini, teri, yurak va qon tomirlaridagi
silliq mushaklarni idora
qiladi, ya’ni, bizning ixtiyorimizga itoat etmaydigan ichki a’zolarni nazorat
(innervatsiya) qiladi. Somatik asab tizimi esa targ‘il mushaklarni (yoki skelet
mushaklarini) va ayrim ichki a’zolarning (til, hiqildoq, halqum, qizilo‘ngachning
boshlang‘ich qismi) mushak larini idora qiladi.
Bundan tashqari, u sezish a’zolari
vositasida organizmni tashqi muhit bilan bog‘lash vazifasini bajaradi.
Vegetativ asab tizimi o‘z navbatida ikki xil vazifani bajaradigan va bir —
biriga qarama — qarshi ishlaydigan simpatik va parasimpatik, hamda oraliq —
metasimpatik bo‘limlardan tashkil topgan.
Markaziy asab tizimida va periferik asab tizimida vegetativ va somatik asab
tizimlarining vakillari borligi sababli, asab tizimi yagona bir tizim deb hisoblanadi.
Vegetativ (avtonom) asab tizimi ichki a’zolarni (hazm, nafas, siydik va
tanosil a’zolari), ichki sekresiya bezlarini, teri, yurak
va qon tomirlaridagi silliq
mushaklarni idora qiladi, ya’ni, bizning ixtiyorimizga itoat etmaydigan ichki
a’zolarni nazorat (innervatsiya) qiladi. Somatik asab tizimi esa tar\il mushaklarni
(yoki skelet mushaklarini) va ayrim ichki a’zolarning (til, hiqildoq, halqum,
qizilo‘ngachning boshlan\ich qismi) mushaklarini idora qiladi. Bundan tashqari, u
sezish a’lari vositasida organizmni tashqi muhit bilan bo\lash vazifasini bajaradi.
Vegetativ asab tizimi o‘z navbatida ikki xil vazifani
bajaradigan va bir-biriga
qarama-qarshi ishlaydigan simpatik va parasimpatik, hamda oraliq-metasimpatik
bo‘limlardan tashkil topgan. Markaziy asab tizimida va periferik asab tizimida
vegetativ va somatik asab tizimlarining vakillari borligi sababli, asab tizimi yagona
bir tizim deb hisoblanadi.
Ko’p xujayrali jonzotlarning paydo bulishi
organizm reaksiyalarini bir
butunligini, uning tukima va a’zolari urtasidagi uzaro xamkorlikni ta’minlovchi
aloka tizimining differensiatsiyaci uchun boshlangich ragbat buldi. Ushbu uzaro
xam korli k gumoral yul bilan, ya’ni gormonlar va metabolizm maxrulotlarini kon,
limfa va tukima suyukdiklariga kelib tushishi yuli bilan boshkarilishi mumkin, shu
bilan birga, anik nishonlarga yullangan kuzgalishni tezda utkazilishini
ta’minlaydigan asab tizimi faoliyati xisobiga xam boshkariladi. Odam va boshka
kupchilik xayvonlarning organizmida asab tizimi juda muxim rol uynaydi. Asab
tizimi kup xujayrali organizmning turli kismlarini uzaro
boglaydi va birlashtiradi
(integratsiya kiladi).
Xayvonot dunyosining turli vakillarida asab tizimi tuzilishi
uch xil tipda
