1-mavzu. Radioaloqa liniyasi

1.1. Elektrmagnit to‘lqinlar

Biron bir voqea, hodisa va ob’ekt to‘g‘risidagi ma’lumotlar axborot deb ataladi. Axborot manbaidan iste’molchiga yozma shaklda, og‘zaki nutq shaklida, o‘zgaruvchan va o‘zgarmas tasvir shaklida va hokazo shakllarda uzatilishi mumkin. Axborotni etkazib berish shakliga xabar deb nom berilgan. Xabarni uzatish, taqsimlash, xotirada saqlash, shaklini o‘zgartirish va to‘g‘ridan-to‘g‘ri axborot oluvchiga etkazib berish mumkin. Xabar almashish nafaqat insonlar orasida, balki inson va avtomatik boshqarish tizimi o‘rtasida, turli texnik tizimlar, EHM va jonivorlar orasida bo‘lishi mumkin. Xabarni ma’lum bir shaklda yaratib beruvchi ob’ekt xabar yoki axborot manbai deb, xabarni iste’mol qiluvchi ob’ekt esa iste’molchi deb ataladi.

Radiotexnika va elektr aloqa tizimlarida xabar manbadan iste’molchiga ma’lum bir parametri uzatilayotgan xabarga mos ravishda, o‘zgaruvchi fizik kattalik orqali etkazib beriladi. Fizik kattalik sifatida yopiq elektr zanjirlaridan o‘tayotgan tokning yoki uning bir qismi bo‘lgan yuklamadan tok o‘tishi natijasida kuchlanishni mos ravishda o‘zgarishi misol bo‘ladi.

Elektrmagnit to‘lqinlar

Radiotexnikada xabarni manbadan iste’molchiga etkazib berish uchun elektrmagnit to‘lqinlardan foydalaniladi. Quyida elektrmagnit to‘lqinlar haqida qisqacha tushuncha beramiz. Bu tushuncha xabarni elektrmagnit to‘lqinlar yordamida qanday uzatilishi haqida dastlabki ma’lumot bo‘ladi.

Ma’lum uzunlikdagi o‘tkazgichdan tok o‘tganda, uning atrofidagi statistik magnit maydoni paydo bo‘ladi. Agarda tokning qiymatini asta-sekin nolgacha kamaytirsak o‘tkazgichdan ma’lum masofada bo‘lgan magnit maydoni kuchlanganligi ham kamayib nolga teng bo‘ladi. Bu holni maydon energiyasi tok manbaiga qaytgan deb tushuniladi. Agar tok va uning yo‘nalishini ma’lum bir davr oralig‘ida, ma’lum bir chastota bilan o‘zgartirsak yuqoridagiga o‘xshash magnit maydoni davriy ravishda paydo bo‘ladi va yo‘qoladi: tok qiymati oshganda magnit maydoni energiyasi oshadi va tok qiymati kamayganda magnit maydon energiyasi elektr manbaiga qaytadi. Agar tokning o‘zgarish chastotasini va yo‘nalishini oshirsak yuqorida aytib o‘tilgan jarayon boshqacha shakl oladi. Bu holda elektr energiyasining o‘tkazgich atrofidagi muhitda tarqalishi va manbaga qaytishi, fazoning o‘tkazgich yaqin atrofidagi muhitda ro‘y beradi. Energiyaning bir qismi o‘tkazgichdan har tomonga elektromagnit to‘lqin shaklida tarqaladi.

Elektrmagnit to‘lqinlarning tarqalish tezligi C ga teng bo‘lib, uning asosiy parametri to‘lqin uzunligi hisoblanadi. Agar o‘tkazgichdan o‘tayotgan tokning o‘zgarish chastotasi f bo‘lsa, uning o‘zgarish davri Т=1/f bo‘ladi. O‘tkazgich nurlantirayotgan elektrmagnit to‘lqinning T vaqt ichida bosib o‘tgan to‘g‘ri masofasi to‘lqin uzunligi deb ataladi va λ harfi bilan belgilanadi. U quyidagicha aniqlanadi:

Agar o‘tkazgichning uzunligini L deb hisoblasak, tok manbai energiyasining asosiy qismi uni o‘rab turgan fazoga tarqalishi uchun L/λ≈1 sharti bajarilishi kerak. Bu holda nisbatan past chastotali tebranishlarni efirga-fazoga katta samaradorlikda uzatish uchun juda uzun o‘tkazgichlardan foydalanishga to‘g‘ri keladi. Shuning uchun radiotexnikada xabarlarni uzatish uchun nisbatan qisqa to‘lqin uzunligiga ega bo‘lgan elektrmagnit to‘lqinlardan foydalaniladi. Bu holda elektrmagnit to‘lqinlar o‘lchamlari nisbatan kichik bo‘lgan o‘tkazgichlar tizimidan foydalaniladi. Elektrmagnit to‘lqinlarni yuqori samaradorlik bilan tarqatishga mo‘ljallangan o‘tkazgichlar tizimi radio uzatish antennasi deb nomlanadi.

Hozirgi davrda turli radiotexnik uzatish tizimlaridagi antennalar 10⁴÷10¹²Hz diapazondagi chastotali toklar manbai elektrmagnit to‘lqinlarini tarqatadi. Bu chastotalar yuqori chatotalar yoki radiochastolalar deb, ularga mos elektrmagnit maydonlari esa – radioto‘lqinlar deb ataladi. Turli chastotali radioto‘lqinlar er atrofi va kosmik fazoda turlicha tarqaladilar. Foydalaniladigan radioto‘lqinlar chastotasi loyihalanayotgan radiotexnik tizim ko‘rsatkichlariga katta ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun radioto‘lqinlarning tarqalish xususiyatiga va ularni generatsiyalashning hisobga olingan holda radiochastotalarni diapazonlarga bo‘lish va atash kabul kilingan. Bunday taqsimot Xalqaro elektraloqa ittifoqi (XEI) tomonidan belgilangan.

Hozirgi zamon radiotexnikasi iloji boricha yuqori chastotalardan foydalanish tomon rivojlanmoqda. Buning sabablari quyidagilardan iborat:

1. Chastota oshgan sari uni tarqatuvchi antennaning geometrik o‘lchamlari kichiklashadi va radioto‘lqinlarni kerakli yo‘nalishda tarqatishni ta’minlash osonlashadi. Bu juda katta amaliy ahamiyatga ega, chunki tebranish manbai quvvatini oshirmasdan turib, axborot uzatish masofasini oshirish mumkin bo‘ladi;

2. Tashqi ta’sir etuvchi elektrmagnit xalaqitlar sathi kam bo‘ladi (bular: momoqaldiroq va yuqori kuchlanishli elektr uzatish liniyalari razryadlari; elektr transport: tramvay, trolleybus va elektropoezdlar tok olish kontaktlari (ulagichlari) jips tegmasligi natijasida xosil bo‘ladigan xalaqitlar);

3. Ba’zi xabarlar faqat nisbatan yuqori chastotalar diapazonidan foydalanilganda sifatli uzatilishi mumkin (masalan, televizion signallar) ularni uzatish uchun radioto‘lqinlarning metrlar va detsimetrlar diapazonidan foydalaniladi;

4. Ultra qisqa to‘lqin (UQT) diapazonlar keng chastotalar intervaliga ega. Masalan, kilometr diapazoni kengligi 3•10⁵-3•10⁴=27•10⁴ Hz; santimetrlar diapazoni kengligi 3•10¹⁰-3•10⁹=27•10⁹ Hz.

Elektrmagnit to‘lqinlar odatda xabar manbai joylashgan nuqtadan fazoga tarqaladi va u iste’molchi joylashgan nuqtaga etib kelsa, undan xabar tashuvchi sifatida foydalanish mumkin. Buning uchun ma’lum shartlar bajarilishi shart.

Shunday qilib, radiotexnika va elektr aloqa tizimlarida xabar manbadan iste’molchiga ma’lum bir parametri uzatilayotgan xabarga mos ravishda o‘zgaruvchi fizik kattalik orqali etkazib beriladi. Eletkromagnit to‘lqinlarning tarqalish tezligi С ga teng bo‘lib, uning asosiy parametri to‘lqin uzunligi hisoblanadi. Agar o‘tkazgichdan o‘tayotgan tokning o‘zgarish chastotasi f bo‘lsa, uning o‘zgarish davri Т=1/f bo‘ladi. O‘tkazgich nurlantirayotgan elektrmagnit to‘lqinning T vaqt ichida bosib o‘tgan to‘g‘ri masofasi to‘lqin uzunligi deb ataladi va λ harfi bilan belgilanadi.

1.2. Xabarlar va signallar

Axborot – bu har xil fizik jarayonlar, tarixiy hodisalar to‘g‘risidagi ma’lumotdir. Axborotni uzatish uchun uni ma’lum bir shaklga keltirish lozim, (masalan: matn, jadval, grafik, rasm, harakatdagi tasvir va boshqalar). Bunday shakllanish natijasida axborot xabarga aylantiriladi. Xabarni birinchi fazoviy nuqtadan ikkinchi nuqtaga uzatish uchun uni biror bir fizik jarayonga yuklashimiz, ya’ni signalga aylantirishimiz lozim.

Signal – deb, biror bir fizik jarayonning bir yoki bir nechta parametrlarini xabarga mos ravishda o‘zgarishiga aytiladi.

Elektr signali – deb, elektr jarayonning bir yoki bir nechta parametrlarini xabarga mos ravishda o‘zgarishiga aytiladi.

Xabarlar va signallar quyidagicha farqlanadilar:

1. Shakli avvaldan ma’lum xabar va signallar. Bunday signallar ma’lum matematik formula orqali ifodalanadi. Masalan: garmonik tebranishlar shaklidagi signal

u(t)=U₀cos(ω₀t+φ₀). (2)

Bunday signalning xar qanday t₁ vaqtda oniy qiymati u(t₁) ni aniqlash mumkin. Bunday signallardan qurilmani sozlash va tekshirishda foydalaniladi;

2. Tasodifiy signallar. Bunday signallarning berilgan t₁ vaqtdagi oniy qiymatini birga teng ehtimollikda aniqlab bo‘lmaydi. Ularni avvaldan ma’lum bir matematik formula bilan ifodalab bo‘lmaydi. Tasodifiy signallargina xabar etkazish qobiliyatiga ega.

Xabarlar va signallar ko‘p hollarda vaqt funksiyasi hisoblanadi va quyidagi turlarga bo‘linadi:

1. Uzluksiz xabar dastlab uzluksiz signalga aylantiriladi (1.1a-rasm). Masalan: mikrofon oldidagi aytilgan so‘z, musika uning oldidagi fazo zichligini o‘zgartiradi va mikrofon diafragmasiga ta’sir etib uni harakatga keltiradi. Diafragmaga biriktirilgan g‘altak (katushka) o‘zgarmas magnit maydonida joylashgan bo‘lgani uchun uning harakati natijasida g‘altak qutblarida elektr yuritish kuchi xosil bo‘ladi. Yopik zanjirdagi tok qiymati va uning bir qismiga ulangan yuklama qarshilik R_yu dagi kuchlanish qiymati o‘zgaradi. Ushbu R_yu dan o‘tayotgan tok qiymati natijada undagi kuchlanishning o‘zgarishi mikrofon oldidagi havo zichligiga mos ravishda o‘zgaradi, xabar signalga aylantiriladi. Bunday u(t₁) signal analog signal, ya’ni xabarga mos, o‘xshash signal deb yuritiladi. Televizion kamera o‘z ob’ektivi oldidagi tasvirni har bir nuqtasi yorug‘ligi (rangi) va joylashish koordinatalarini aniqlaydi va uzluksiz u(t, x, y) signalga aylantiradi. Bunday signal videosignal (tasvir signali) deb yuritiladi. Uzluksiz signallar qiymati o‘zining eng kichik qiymati U_min va eng katta qiymati U_max oralig‘idagi har qanday kattalikka ega bo‘ladi.

2. Uzlukli (diskret) xabar diskret signalga aylantiriladi. Masalan: biron-bir matndagi harflar ularga mos kodlar kombinatsiyasi bilan almashtiriladi. Ko‘p hollarda kodlar kombinatsiyasi tokli (1) va toksiz (0) impulslardan iborat bo‘ladi (1.1b-rasm) yoki +1 va –1 impulslardan tashqil topgan bo‘ladi (1.1v-rasm).

1.1-rasm. Xabar va signallarning turlari: a) uzluksiz signal, b) ikkilik "Q1" va "0" impulsli signal, v) ikkilik "Q1" va "–1" impulsli signal

Odatda 1; 0 va +1; –1 oddiy signallar davomiyligi bir hil tanlanadi.

3. Vaqt bo‘yicha diskret signallar qiymati o‘zining eng kichik U_min va eng katta U_max qiymatlari orasidagi har qanday kattalikka ega bo‘lishi mumkin (1.2a-rasm). Odatda vaqt oralig‘i Δt bir hil qilib tanlanadi.

4. Vaqt va sathi bo‘yicha diskret signallar (1.2b-rasm) deb, har bir diskret kΔt vaqtda qiymati avvaldan o‘rnatilgan nΔu sathlardan biriga teng signalga aytiladi. Bunda Δu – signal ko‘shni sathlari orasidagi farq. Odatda kΔt – vaqt oraliqlari bir hil o‘rnatiladi, Δu – bir hil yoki signalning vaqt bo‘yicha sekin yoki tez o‘zgarishiga qarab turlicha o‘rnatilishi mumkin. Δt – vaqt bo‘yicha diskretlash qadami deb va Δu – sath bo‘yicha diskretlash qadami deb ataladi.

1.2-rasm. Vaqt va sath bo‘yicha diskret signallar:

a) vaqt bo‘yicha diskret signal; b) sath bo‘yicha diskret signal
Uzluksiz signal vaqt va sath bo‘yicha diskret signalga aylantirilishi va uning har bir kΔt vaqtdagi oniy qiymati mos ravishda nΔu sath qiymatlari bilan almashtirilishi, sath qiymatlari raqamlar bilan belgilanishi o‘z navbatida raqamlar tegishli kodlar kombinatsiyasi bilan almashtirilishi asosida xosil bo‘lgan signal raqamli signal deb ataladi.

Masalan: 3Δt vaqtda signal sathi 5Δu ga teng bo‘lsin, u holda 5 raqami 10110 kod bilan almashtiriladi va aloqa liniyasi orqali modulyatsiyaning ma’lum bir turi orqali uzatiladi, ya’ni sathga mos impuls signallar raqamga almashtiriladi, kodlanadi va modulyatsiyalangan signal IKM-ChM, IKM-FM shaklida aloqa liniyasi orqali uzatiladi. Bunda oxirgi ikki harf foydalanilgan modulyatsiya turini ko‘rsatadi.

Uzluksiz signalning kΔt diskret vaqtdagi oniy qiymatlari o‘rnatilgan sath qiymatiga teng bo‘lmasa bu oniy qiymat eng yaqin o‘rnatilgan sath qiymati bilan almashtiriladi. Bunda signal oniy qiymatini o‘rnatilgan sath qiymati bilan almashtirishdagi xatolik ε_x, sathlar oraliq qiymatining yarmidan oshmaydi, ya’ni εx=Δu/2 bo‘ladi. Bu xatolik aloqa kanalida kvantlash shovqini shaklida paydo bo‘ladi. Signalni sath bo‘yicha diskretlash kvantlash deb ataladi.

Aksariyat signallar vaqt funksiyasi s(t) shaklida ifodalanishi mumkin. Signalga mos matematik ifoda yordamida signalning asosiy xususiyatlarini aniqlash mumkin. Ko‘p hollarda turli signallar uchun umumiy bo‘lgan signal bir necha ko‘rsatkichlari (parametrlari)ni bilish etarli hisoblanadi.

Signallarni aloqa kanallari orqali axborot tashuvchi deb hisoblab, uni biron bir buyumni jo‘natishdagi asosiy ko‘rsatkichlari (eni, bo‘yi va balandligi)ga o‘xshash ko‘rsatkichlarini aniqlaymiz. Buyumni jo‘natishda ko‘p hollarda uning rangi, yumshoq yoki qattiqligi e’tiborga olinmaydi.

Har qanday signal vaqt funksiyasi hisoblanadi, ma’lum bir Ts vaqt davomiyligida uzatiladi (1.3-rasm). Signal Ts vaqt oralig‘ida o‘zining eng kichik oniy qiymati U_min bilan eng katta oniy qiymati U_max oralig‘ida o‘zgaradi. Signal eng katta kiymati U_max ning uning eng kichik qiymati U_min ga nisbati, ya’ni U_max / U_min = D_s signal dinamik diapazoni deb ataladi.

1.3-rasm. Uzluksiz signal

Signal T_s vaqt davomida o‘zining U_max qiymatidan U_min qiymati oralig‘ida tez va sekin o‘zgaradi. Signalning o‘zgarish tezligi uning spektri kengligi F_s ga bog‘lik, ya’ni keng spektrli signal tor spektrli signalga nisbatan tez o‘zgaradi va teskarisi. Shunday qilib signal asosan uchta ko‘rsatkichi bilan baholanadi:

· T_s – signal davomiyligi;

· D_s – signal dinamik diapazoni;

· F_s – signal spektri kengligi.

Signal asosiy uch ko‘rsatkichlarining ko‘paytmasi
T_s • D_s • F_s = V_s (3)

Download 283,22 Kb.