Reja:
1.Menejmentning mohiyati va vazifalari
2.Menejmentning predmeti va izlanish uslublari.
3.Kursning mazmuni va vazifalari.
Javoblar
1.Menejment (
inglizcha
:
management
)
— boshqarish, tashkil etish) — maxsus boshqarish faoliyati;
boshqarish toʻgʻrisidagi fan. Menejmentning holati ishlab chiqarish samaradorligiga, texnika va
texnologiya darajasi hamda ishchi kuchining sifatiga taʼsir koʻrsatadi. Menejment fanining mazmuni
boshqaruv tizimi va boshqaruv obʼyekti orasidagi oʻzaro munosabat boʻlib, uning asosiy vazifasi
boshqaruvning zamonaviy usullarini, rahbarlik sanʼati sirlarini oʻrganishdan iborat. Boshqaruv —
tanlov, qaror qabul qilish va uning bajarilishini nazorat etish jarayonidir. Uning asosiy maqsadi
bozor munosabatlari sharoitida barcha boʻgʻinlarda ishlay oladigan yuqori malakali
boshqaruvchilarni tayyorlashdan iborat. Menejment ijtimoiy-iqtisodiy, ijtimoiy-
huquqiy,
kibernetika
va boshqa fanlar bilan aloqadordir. Menejment dastavval iqtisodiy nazariya
fani bilan yaqindan bogʻliq. U iqtisodiy qonunlarni bilib olishga va ularga mos ravishda boshqarish
jarayonida iqtisodiy usullarni qoʻllashga, har bir xodimga va jamoaga taʼsir koʻrsatishga asoslanadi.
Bir qancha iqtisodiy fanlar:
makroiqtisodiyot
,
mikroiqtisodiyot
, statistika, mehnat iqtisodiyoti kabilar
ham Menejment fani bilan chambarchas bogʻliqdir. Oʻzbekistonda Menejmentning nazariy asoslari
va uning asosiy tamoyillari XIV-XV asrlarda Amir Temur davrida shakllana boshlagan. Buyuk
sarkarda "Temur tuzuklari" asarida davlat, qoʻshin va boshqalarni boshqarish sanʼati toʻgʻrisida oʻz
qarashlarini bayon etib, izohlab bergan. Menejment fanining nazariy asosini bir necha yuz yillar
davomida toʻplangan amaliy tajriba natijalari tashkil etadi, ularni nazariy jihatdan asoslab turli xil
konsepsiyalar, nazariy gʻoyalar, ish prinsiplari va uslublari ishlab chiqilgan. Ammo alohida fan
sohasi sifatida menejment XIX asrga kelib shakllana boshladi. Boshqarish fanining asoschisi
—
amerikalik muhandis va tadqiqotchi F. Teylor hisoblanadi. Boshqarish tamoyillarini Teylorning
zamondoshi fransuz olimi Anri Fayol ishlab chiqdi. Korxonada amalga oshirilayotgan barcha
operatsiyalarni u olti guruh (texnika, tijorat, moliya, mol-
mulk va shaxslarni qoʻriqlash, hisobkitob,
maʼmuriy)ga boʻlib, boshqarishni 6-guruhga kiritadi. Menejment yoki boshqarishning obʼyekti
korxona faoliyati, uning subʼyekti esa boshqarish ishini bajaruvchi idoralar va ularning xodimlaridir.
Menejment bilan maxsus tayyorgarlik koʻrgan, boshqarishning qonun-qoidalarini chuqur biladigan
malakali mutaxassislar
— yollanma boshqaruvchilar —
menejerlar
shugʻullanadilar. Ular aholining
alohida ijtimoiy qatlamini tashkil qiladi. Menejmentning yuqori (firma strategiyasini ishlab chiqish),
oʻrta (ishlab chiqarish, sotish, narx belgilash, mehnatni tashkil qilish), quyi (sex, boʻlim doirasida
ishni tashkil qilish, kunlik, haftalik, oylik ish topshiriqlari bajarilishini boshqarish) boʻgʻinlari bor.
Shunga muvofiq holda menejerlar oliy martabali, oʻrta toifadagi va quyi toifadagi menejerlarga
boʻlinadi.
Ayrim
tadqiqotlar
menejment kishilardan nafli samaralar olish sanʼati, deb hisoblaydilar. Mukammal
menejmentning xos belgilari: faoliyatga, izlanishga tarafdorlik; oddiy tuzilma va kamsonli xodimlar;
isteʼmolchiga yaqinlik; unumdorlikni taʼminlashda insonning hal qiluvchi oʻrni; tadbirkorlikni
ragʻbatlantiruvchi mustaqil idora qilish huquqi; asosiy faoliyat turiga birlamchi eʼtibor; hammadan
koʻra yaxshiroq tanish boʻlgan sohaga kirishish; erkinlik va kuchli nazoratni birgalikda qoʻllash.
Firmalarning menejment tizimi umumiy menejment, funksional menejment, moliyaviy menejment,
marketing ishi, xodimlar ishini boshqarish, ishlab chiqarish menejmenti, ilmiy-texnika ishlarini
boshqarish va boshqalarni oʻz ichiga oladi.
Menejment nazariyasi va amaliyoti evolyusiyasi turli xil qarashlarda oʻz ifodasini topdi. Masalan,
XX asrning 50
—60-yillarida asosiy eʼtibor boshqarishning tashkiliy tuzilishiga qaratilgan boʻlsa,
60
—70-yillarda strategik rejalashtirishdan strategik boshqarishga oʻtish davri boʻldi.
XX asrning oʻrtalariga kelib menejment Oʻzbekistonda tez surʼatlar bilan rivojlandi. 1966-yilda
Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Kibernetika institutining tashkil qilinishi, akademik V.
K. Qobulov boshchiligida olib borilgan nazariy, uslubiy, amaliy ilmiy tadqiqot ishlari respublikada M.
fanining rivojlanishiga asos boʻldi. Menejment sohasida birinchi tadqiqotlar sinfiy maktablar
tomonidan amalga oshirilgan. Birinchi menejerlarni asosan ishlab chiqarish (texnik yondashuv)
masalalari tashvishga solgan. Ular o‘z faoliyatlarini ishchilarni moslash masalalariga qaratganlar.
Bu maqsadlar uchun ish joyi dizayni ishlab chiqilgan. Turli operatsiyalarga ish vaqti o‘rganilgan va
hoka
zo. O‘sha davrning ko‘pchilik tadqiqotchilari menejment bu san’at deb tasavvur qilgan.
Menejmentni bunday tushunishning sababi hamma xodimlar ham o‘z o‘lchovlari bo‘yicha rahbarlik
lavozimiga to‘g‘ri kelmasligidir.
XX asr oxiri XXI asr boshlarida menejment
Oʻzbekistonda maxsus fan sifatida oliy oʻquv yurtlarida
oʻqitila boshladi, menejmentga doir tadqiqotlar yoʻlga qoʻyildi, darsliklar yozildi
Menejment tushunchasi tor m a’noda biror-bir tashkilot maqsa-dini aniqlash va unga erishish
uchun zarur bo‘lgan rejalashtirish, tashkil etish va nazorat jarayonlarining foyda keltirishi, samara
berishi faoliyat yo'nalishini qanchalik to‘g ‘ri tanlay bilishga, qaror-lar qabul qila olishga hamda uning
boshqarilishini nazorat qilishga va bu jarayon borishiga bog'liq bo‘ladi. Menejment keng m a’noli
tushuncha sifatida, jahondagi menejment va uni tashkil etishning nazariyotchilaridan biri Piter
Druker aytganidek, «alohida faoliyat turi bo‘lib, tashkil etilm agan b etartib om m ani bir m aqsadga
yo'naltirilgan samarali va unumli guruhga, jamiyatga aylantiradi-gan, ijtimoiy o'zgarishlarni
rag‘batlantiruvchi element hisoblana-di». M enejment nafaqat korxona doirasida, qolaversa, butun
bir jamiyat, davlatni o‘z tanlagan yo'li, maqsad va intilishlariga yetak-lovchi, iqtisodiyotni kuchli,
barqaror ishlovchi mexanizmga aylan-
tirishda muhim ta ’sir etuvchi kuch hisoblanadi.
Menejmentni jamiyatning iqtisodiy negizi bilan bog'lab, shu bilan birga, uning ikki: tashkiliy-
texnikaviy va ijtimoiy-iqtisodiy tomonlarini hisobga olgan holda o'rganish lozim.
Tashkiliy-
texnikaviy boshqaruv aniq iste’mol qiymatini olish uchun mahsulot tayyorlashda
mehnat taqsimoti va kooperatsiyasi bilan ajralib turadi. Ijtimoiy-iqtisodiy boshqaruv mavjud ishlab
chiqarish munosabatlari bilan bog‘liq bo‘lib, boshqarish maqsad-larini belgilaydi. Tashkiliy-
texnikaviy boshqaruv mehnat unumdor-ligi va ishlab chiqarish samaradorligining oshishi uchun
sharoit yaratishga imkon beruvchi faoliyat turidan iboratdir.
Ijtimoiy-iqtisodiy m enejm entning maqsadi ishlovchilar sama-rali mehnat qilishi uchun sharoit
yaratish, ularni ijtimoiy himoya qilishning ishonchli umumdavlat tizimini shakllantirish, bandlikni
ta ’minlash va aholining kam ta ’minlangan qatlamlarini qo‘llab-quv-vatlashdan iboratdir.
Menejmentning mohiyati ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar daraja-si, ishlab chiqarish kuchlarining
rivojlanishi va iqtisodiy aloqalarning murakkablashuvi bilan kengayib boradi. Menejment ishlab
chiqarish jarayonida, ishlab chiqarish vositalariga mulkchilikning turli shakl-lari mavjud bo'lgan
sharoitda, ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida raqo-batni shakllantirish, foydani maksimallashtirishga
qaratilgan boisa, u butun bir iqtisodiy tizimda ishlab chiqarish evaziga jamiyat ehtiyojini qondira
oladigan bozor infratuzilmasi elementla
ri va ularning o ‘zaro aloqasini ta ’minlovchi mexanizmning
barqaror ishlashiga, har bir fuqaro,guruh, uyushma, tashkilot va m uassasalar manfaatlarini
e’tiborga olgan holda, ularni jahon sahnasida o ‘z o'rniga ega bo‘lishiga qaratilgan boiadi.
Menejmentning asosini obyektiv iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa qonunlarga asoslanuvchi huquqiy
ilmiylik tashkil etadi. Xo'jalik yurituvchi subyektlar rahbarlari mazkur qonunlarni o'rganish va ularning
aniq vaziyatlarda namoyon boiishini hisobga olgan holda iqtisodiyotni boshqarishning strategiya va
taktikasini belgilaydilar.
1991-yil 31-
avgustda 0 ‘zbekiston Respublikasi davlat musta-qilligi e’lon qilindi. Shunday bir
sharoitda mamlakatda davlat va iqtisodiyotni qayta qurishning bosh maqsadi Prezidentimiz I. Kari
mov tomonidan quyidagicha aniqlab berildi: «Pirovard maqsadimiz ijtimoiy yo'naltirilgan barqaror
bozor iqti'sodiyotiga, ochiq tashqi siyosatga ega bo'lgan kuchli demokratik huquqiy davlatni va fu-
qarolik jamiyatini barpo etishdan iborat».
Uning amalga oshirilishi turli sohalarda olib boriladigan islo-hotlarga va boshqariladigan vazifalarga
nechogli bog‘liq bo'ladi.
Ijtimoiy-siyosiy sohada:
ma ’muriy-buyruqbozlik, avtoritar tuzum mexanizmidan va
tuzilmalaridan qutilish;
davlat qurilishining demokratik-huqu
qiy tamoyil va m e’yor-
lariga o'tish;
fuqarolik ja m iy a tig a o'tishning poydevorini qu rish va boshqalar.
Ijtimoiy-iqtisodiy sohada:
iqtisodiy faoliyatga erkinlik berish;
mulkchilikning xilma-xilligi;
narx erkinligini ta ’minlash;
raqobat
kurashiga o‘tish;
ko‘p tarmoqli iqtisodiyotga hamda bozor munosabatlariga
o‘tish va boshqalar.
Ma’naviy sohada:
mustaqil va yangicha fikrlovchi kishilarni tarbiyalash, aqidaboz-
lik va o‘ta siyosatlashgan mafkura
hukmronligidan qutilish.
Xalqaro munosabatlar sohasida:
butun dunyo taraqqiyotidan ajralib qolishdan, o‘zini chetga
olishdan va unga qarshi turishdan voz kechish;
jahon hamjamiyatiga kirib borish va teng huquqli hamkorlik-
ka yo‘l ochish.
Bozor munosabatlariga o'tish ishlab chiqarish va bozorning
samarali o‘zaro ta ’sirini, davlat menejmenti va korxonalarning o‘z-o'zini boshqarishning mutanosib
nisbatda bolishini ta ’minlovchi takomillashgan iqtisodiy mexanizmni yaratishga yo‘naltirilgandir.
2. Menejment predmeti va izlanish uslublari
Har qanday fan o‘z predmeti, nazariyasi va uslublariga egadir. Predmet - bu fanning nima bilan
shug'ullanishi, uning qaysi soha-ga tegishli ekanligini belgilaydi. Nazariya bu sohada yuz beradigan
jarayon va hodisalarning ro‘y berish qonuniyatlarini aniqlaydi.
Izlanish usullari nazariyadan kelib chiqqan holda kishilar ilmiy va amaliy faoliyati qanday amalga
oshishini ko'rsatib berishi, fanning shu sohasida hodisalarni umumlashtirish va o'rganishning turli
vositalari va usullari tizimini ishlab chiqishi lozim,
Menejment predmeti xo'jalik yuritishning barcha darajalarida menejmentning qonunlari
(qonuniyatlari), tamoyillari va munosa-
batlarini o‘rganishdan iboratdir. Menejment munosabatlari
ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning ajralmas qismi
bo‘lib, turli iqtisodiy, tashkiliy, ijtimoiy, m ehnat,
psixologik va boshqa ko'rinishlarda namoyon boladi. M enejm ent munosabatlari m enejment qo‘l
os-
tidagi xodimlar o ‘rtasida bo‘ladigan aloqa va o ‘zaro t a ’sirning mu-rakkab majmuini ifodalaydi,
demak, menejment, eng awalo, kishilarni boshqarishdir.
Iqtisodiyotni boshqarish bevosita m enejment obyekti boiganmehnat jamoalari va alohida
xodimlardan iboratdir. Faqat ularning mehnat faoliyati vositasida ishlab chiqarishning moddiy
unsurlari, ya’ni mehnat vositalari va predmetlariga ta’sir etiladi. M enejment obyekti mikro voqelikdan
(moddiy dunyo, jamiyat) makro daraja-
gacha bo'lgan voqelikni o ‘z ichiga oladi.
Menejm ent ishini bajaruvchi idoralar va ularning rahbarlari menejment subyektlari hisoblanadi.
Menejm ent usullari kishilarni jamiyatning obyektiv ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish qonunlari talablarini
bajarishga undavdi. Ular aniq bir usul, uslub, maqsadga erishish yo‘lini ifodalaydi. Demak,
menejment uslubi - bu ishchi va xodimlarga, umuman, menejment obyektiga qo'yilgan maqsadga
erishish jarayonida ularning faoliya-tini muvofiqiashtirishdir. M enejm entning maxsus izlanish
usullari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:
1.Tizim usuli menejment muammolarini yechishda ishlatiladi va tizimning butunligiga asoslanadi.
Taraqqiy etgan davlatlarda mazkur usulning tizimli majmuali, tizimli tarkibli, tizimli funksional, tizimli
kommunikatsion va boshqa ko'rinishlari mavjud.
2.Izfanishning majmuali usuli voqealarni va ularning bir-biri bilan bo'lgan aloqalarini faqat ushbu fan
usuli bilan emas, balki boshqa xil hodisalarni o'rganuvchi fanlar bilan tadqiq etadi.
3.Izlanishning tarkibiy usuli - bu murakkab hodisalarni bo'lak-larga ajratishdan iborat.
4.Vaziyatli yondashish - bu menejment faoliyatining maqbul usullarini ichki va tashqi sharoitga
qarab belgilash.
5.Integratsion yondashish -
bu izlanish usuli boshqa usuilar ko‘rsatkichlarini hisobga olish asosida
boshqarishni tadqiq etish hisobianadi.
6.Modellashtirish boshqariluvchi obyektni turli sxema, grafik va chizmalar, xomaki materiallar
tayyorlash yordamida boshqarish usuli.
7.Matematik yondashuv - optimal qaror qabul qilish maqsa-
dida matematik uslublar va kompyuterlar keng miqyosda qoilanadi.
8.Kuzatish usuli -
bu menejment obyekti to‘g‘risidagi m a’lumotni
rejali, ilmiy, uyushtirilgan asosda to ‘plash usuli.
9. Eksperimentusuli - menejm ent asosida boshqariluvchi
obyektga nisbatan namunaviy, tajribadan o'tgan usuilarni qo‘llash. Undan tashqari, menejmentning
eng asosiy bilish uslubi dialek-
tik uslub bolib, u menejmentga o ‘rganilayotgan ijtimoiy hodisalar-
ning mohiyatini ochishda yordam beradi.
Menejment usullarini ta ’sir etishning o‘ziga xos xususiyatlari-
ga ko'ra: m a’muriy-tashkiliy, iqtisodiy, ijtimoiy-psixologik va hu-quqiy shakllarga ajratish mumkin.
Menejment mahorati uning barcha uslublarini egallash, ularni to'g'ri baholab qo'llash, har bir aniq
vaziyatda eng samaralisini topish qobiliyatiga ega bo'lishdan iboratdir.
3. Menejment ilm ining kelib chiqishi
Menejm ent tarixi
bo'yicha m a’lumotlar shuni tasdiqlaydi-ki, ilmiy tamoyillarni tashkilotning
unumdorligini ko‘tarish uchun ishlatish imkoniyatlari konsepsiyasi m enejm ent ilm sifatida hali
boshlang'ich holatdaligida paydo bo'lgan. Ilmiy usulning menej ment muammolariga muntazam
ravishda qo'llanilishi ilmiy menej mentning asosi bo‘lgan. Ammo menejment tafakkuri maktabining
kelib chiqish tarixi yaqin davrlarga taalluqlidir.
Menejment ilmi Ikkinchi jahon urushi davrida Angliyada olim-lar guruhi fuqarolar mudofaasi va
o‘t ochish pozitsiyalari inshoot-larini optimal joylashtirish, kemaga qarshi bombalarni portlatish
chuqurligini va transport karvonlarining konvoyini optimizatsiyalash kabi murakkab harbiy
masalalarni yechish topshirig‘ini olganda paydo bo'lgan. 50-60-yillarda uslubiyot yangilanib, bir
qator o'ziga xos usullarga aylanib, sanoatda muammolarni yechishda va har xil vaziyatlarda qaror
qabul qilishda kengroq ishlatila boshlandi. Bu-gungi kunda menejment ilmining model va usullari
quyidagi masala larni hal qilishda ishlatiladi: shaharlarda transport oqimlarini boshqarish va
aeroportlarda harakat jadvalini optimizatsiyalashda, universitetlarda sinf va auditoriyalar ish
jadvallarini tuzishda, su perm arket va univermaglarda g'am langan mollarni boshqarish-da,
mahsulotlarning yangi turlarini ishlab chiqarishda, turli xil m ahsulotlarning reklamasiga xarajatlarni
taqsimlashda, moddiy ta ’minlashni rejalashtirishda, zavodda turli xil mahsulotlarni ishlab chiqarish
uchun asbob-
uskunalar va mehnat resurslarini taqsim lashda, mavsumga beysbol bo'yicha oliy
liganing o'yin jadvalini tuzishda va h.k.
M enejm ent ilmining markaziy muammosi «tashkilot rahbar-larini tashkilotni bir butun holdagi
jarayon sifatida uning manfaat-
lari uchun tashkilot tarkibiy qismlarining o‘zaro munosabatlari bi-lan
bog‘liq muammolarni hal qilishda ilmiy asos bilan ta ’minlashdan» iborat. Bu hamma tashkilotlar
uchun muhimdir, lekin bu tamoyilni yirik tashkilotlarda qo'llash ixtisoslashtirishning yuqori darajasi
tufayli qiyin bo‘lishi mumkin. Cherchmen, Akoff va Arnofflarning tasdiqlashicha: «Tashkilotda har bir
funksional birlik (bo'linma, bo'lim yoki sektor) umumiy ishning bir qismini bajarishga majbur. Shu har
bir qism tashkilotning umumiy maqsadlariga erishish uchun zarurdir. Biroq, m ehnatning bunday
taqsimlanishining natijasi har bir funksional bo'linma o'ziga tegishli bo‘lgan maqsadlarni ishlab
chiqishidan iborat. Masalan, ishlab chiqarish bo‘limi, odatda, ishlab chiqarish chiqimlarini kam
aytirish va ishlab chiqarish hajmini ko'paytirish bilan shug'ullanadi. M arketing bo'limi sotish hajmi
birligi chiqimlarini minimumga keltirish va u hajmni maksimumga chiqarishga harakat qiladi. Moliya
bo'limi tashkilotning sarmoya yo‘naltirish siyosatini optimizatsiya qilishga urinadi. Kadrlar bo'limi
yaxshi ishchilarni kam xarajat qilish asosida yollash va ularni tash-kilotda ushlab qolishga bor
kuchini sarflaydi. Bu maqsadlar har doim ham mohiyati bo'yicha bir-biri bilan kelishmasdan,
ko'pincha bir-
biriga zid bo'ladi».
Qaror qabul qilishni modellash va munosib usullar bo'yicha idora xizmatlari mutaxassislari
maqsadlar farq qilishi munosabati bilan bog'liq bo'lgan murosalarni baholashga harakat qilib, qara-
ma-
qarshi maqsadlarning balansini ta ’minlab beradigan alternativ qarorlarni aniqlamoqdalar. M
enejment ilmi nuqtai nazaridan yon-dashuvni tushunish sizga idora mutaxassislari bilan unumli
muomala qilishga va tashkilot muammolarining unumli yechimini aniq ifoda qilishda ular bilan
ishlashga yordam beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. G’ulomov S.S. Marketing asoslari. O’quv qqllanma./S.S.G’ulomov. – T.: ToshDAU, 2000.–326s.
2. Sharifxqjaev M, Abdullaev Yo. Menejment. Darslik./ M.Sharifxqjaev
– T.: O’qituvchi. 2002.
3. Kosimov F.M. Menedjment: Oliy o’quv yurtlari uchun darslik./F.M.Kosimov. – T.: O’zbekiston,
2002.
4. G’ulomov S.S. Menejment: boshqaruv san’ati, nazariyasi va amaliyoti. O’quv
qo’llanma./S.S.G’ulomov. – T.: ToshDAU, 2002.–318 s.
5. Kotler F. Marketing. Menedjment.11 izd. (Seriya “Teoriya i praktika menedjmenta”).
Uchebnik./F.Kotler.
– B.m.: SPB: Piter, 2004. – 800 s.
6. Sabirdjanova D.K. Uchebnoe posobie./D.K.Sabirdjanova. -T.: TFI, 2003.
– 210 b.
7. Sabirdjanova D.K. Marketing. Uchebnoe posobie./ D.K.Sabirdjanova. -T.: TFI, 2004.
– 186 b.
8. Marketing (O’quv qqllanma)/ Sh.To’laganova, U.Boymatova, B.Sulaymonov. - T.: TMI, 2004. –
154 s.
9. Menejment va marketing asoslari bo’yicha me’yoriy hujjatlar.
10. Fatxutdinov R.A. Innovatsionniy menedjment. Uchebnik 2-e izd./R.A. Fatxutdinov.
– M.: Biznes-
shkola, Intel-Sintez, 2000.
| 